تبیین ارجح ترین منبع تامین آب پالایشگاه گاز پارسیان استان فارس؛ کاربست رهیافت ذی‏نفعان چندگانه

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و یکم، شماره شش، شهریور ماه 98

تبیین ارجح ترین منبع تامین آب پالایشگاه گاز پارسیان استان فارس؛

کاربست رهیافت ذی‏نفعان چندگانه

منصور غنیان [1] ^*

M_ghanian@ramin.ac.ir

امید مهراب قوچانی[2]

منا درانی[3]

چکیده

زمینه و هدف: استفاده از آب در تمام صنایع امری رایج بوده و بدون وجود این ماده حیاتی انجام فعالیت‏های صنعتی غیر ممکن خواهد بود. از بین تمامی صنایع، صنایع پالایشگاهی جزو صنایع پر مصرف آب محسوب می‏شوند. حال با توجه به خشک‏سالی‏های اخیر، پژوهش حاضر قصد دارد تا ایده‏آل‏ترین منبع مصرف آب پالایشگاه گاز پارسیان را شناسایی کند.

روش بررسی: رویکرد حاکم بر این مطالعه کمی و از نظر هدف در رده تحقیقات کاربردی قرار می‏گیرد. صاحب‏نظران و کارشناسان سازمان‏های مختلف استان فارس به عنوان پاسخ‏گویان مطالعه حاضر انتخاب شدند. داده‏ها با استفاده از نرم افزار تحلیل سلسله مراتبی Expert Choice و تکنیکAHP تجزیه و تحلیل شدند.

یافته‏ها: نتایج نشان داد که در بین معیارهای سرمایه اجتماعی به ترتیب معیارهای انسجام اجتماعی، اعتماد، مسوولیت پذیری و مشارکت اولویت‏های اول تا چهارم را به خود اختصاص دادند. همچنین مناسب‏ترین گزینه در اولویت اول مدیریت مصرف آب ارزیابی شد.

بحث و نتیجه‏گیری: هدف از مدیریت جامع منابع آب، ایجاد سیستمی است که ضمن ارتباط دادن متقابل مدیریت منابع آب با محیط زیست و توسعه اجتماعی و اقتصادی، از انعکاس و بازخورد آن‏ها بهره‏مند گردیده و در نهایت با مشارکت بخش‏های مختلف، تصمیم‏گیری‏های تخصیص و توسعه منابع آب صورت گیرد. لذا سیاست گذاری و برنامه ریزی مدیریت منابع آب بایستی با توجه به شناخت از ارتباطات متقابل آب و توسعه، امکانات و ابزار‏های مدیریتی، امکانات فنی و مالی و محدودیت‏های نظام اجتماعی و سیاسی جامعه شکل گرفته و تعریف شود که مطالعه‏ی حاضر می‏تواند آغازگر این مسیر باشد.

واژه های کلیدی : منبع آب،AHP، پالایشگاه گاز پارسیان، شیراز.

Explaining the Most Preferred Source of Water Supply of Gas Refinery in Fars Province; Application of Multi-Stakeholders Approach

Mansour Ghanian [4] ^*

M_ghanian@ramin.ac.ir

Omid M. Ghoochani [5]

Mona Dorani [6]

Abstract

Background and Objectives: Using water is common in all industries and without this vital material, industrial activities would be impossible. Among all industries, the refinery industries are the most water-intensive ones. Given to the recent drought, the present study tried to identify the best water source of Persian refinery in Fars province.

Method: The dominant approach of the present study is quantitative and applied research. Elites and experts from the various governmental agencies considered as the respondents of the present study. The data analyzed using Expert Choice software and AHP technique.

Findings: The results showed that social coherence, trust, responsibility, and participation are respectively the most effective factors to choose of the water sources. Also, the most suitable sources of water supply were the water management.

Discussion and Conclusion: The goal of comprehensive water resources management is to create a system that has the benefit of reflection and feedback by interacting water management with the environment and social and economic development and finally, with the participation of different sectors. Decisions are made on allocating and developing water resources. Therefore the policy-making and planning of water resources management should be formulated and defined in accordance with the knowledge of water interconnections and development, the facilities and management tools, technical and financial facilities, and the constraints of the social and political system of society which the present study can initiate this route.

Keywords: Water sources, AHP, Persian gas refinery, Shiraz.

مقدمه

جمهوری اسلامی ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان در زمره کشورهای با محدودیت منابع آب قلمداد می‏شود و به همین دلیل نیز این ماده حیاتی در ایران، یکی از مهم‏ترین ارکان توسعه کشور محسوب می‏شود که توسعه‏ی سایر بخش‏ها در گروی بهره برداری پایدار از آن است. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در این خصوص بحث تامین آب مصرفی صنایع است (1). از بین تمام صنایع فعال در کشور صنایع پالایشی جزو صنایع پر مصرف آب بوده و بر اساس آمار جهانی میزان مصرف آب در پالایشگاه‏ها از 50 الی60 گالن برای پالایشگاه‏های با عملکرد پایین تا 10 الی20 گالن برای پالایشگاه‏های با عملکرد بالا به ازای هر بشکه نفت خام متغیر است (2). مقدار مصرف آب با توجه به فرآیند تولید و سطح فن‏آوری‏های مورد استفاده در هر واحد صنعتی متفاوت می‏باشد. موارد اصلی استفاده آب در پالایشگاه‏ها را می‏توان درتولید انرژی از طریق تهیه بخار، انتقال حرارت، انتقال و جا به جا کردن مواد خام با محصولات زاید، فعالیت‏های مکانیکی تولید محصول خلاصه نمود.

عملکرد مطلوب در زمینه مصرف آب پالایشگاه‏ها متاثر از دو مولفه مدیریت مصرف آب و بهبود تکنولوژی‏های تولید و مصرف آب است (2). طی تاریخ مدیریت مصرف آب در جهان و در هر کشور و از جمله ایران، سه مقطع و دوران کاملاً مجزا و قابل تفکیک را می‏توان مشاهده کرد. دوره اول زمانی که منابع آبی به وفور وجود دارد و تقاضا بسیار کم است که دوره مدیریت عرضه نامیده می‏شود، مقطع دوم زمانی است که آب تا حدودی موجود و تقاضا رو به افزایش است که این دوره، دوره‏ی مدیریت عرضه و تقاضا نامیده می‏شود و دوره سوم و آخر منابع آبی با محدودیت‏های قابل توجهی مواجه است و از طرفی تقاضا از عرضه منابع پیشی گرفته است این مقطع، مدیریت تقاضا نام‏گذاری شده است (3). بی شک ایران امروزه در دوره سوم و مواجهه با فزونی تقاضا بر عرضه قرار دارد. متاسفانه به دلیل قدمت زیاد اکثر پالایشگاه‏ها تکنولوژی مورد استفاده در تولید آب صنعتی به منظور استفاده در سیستم تولید بخار قدیمی بوده و کیفیت آب تولیدی و هدرروی آن زیاد است. از سوی دیگر توسعه صنعتی و اقتصاد و وجود پالایشگاه‏ها نشانه بهبود سطح زندگی انسان است، اما ره‏آورد دیگر آن آلودگی محیط‏زیست، تخریب مزارع و کاهش منابع آب و غیره است. همچنین نشت مواد نفتی از پالایشگاه‏هایی که در جوار برخی شهرهای ایران احداث شده‏اند، باعث آلودگی آب‏های زیر زمینی آن مناطق شده است (4، 5، 6). با آن‏که آب‏های زیر زمینی یکی از مهم‏ترین منابع قابل اعتماد و حیاتی برای مقاصد آب شرب، صنعت و آبیاری در سطح وسیعی در کشورهای آسیایی است، لکن بهره‏برداری بیش از حد آن باعث بروز مشکلات جدی در محیط زیست بوده و ضمن تهی‏سازی و کاهش سطح آب زیر زمینی، سبب افت سطح آب و نشست زمین و نفوذ آب شور به سفره‏های آب، زوال کیفیت آن و تغییرات اکولوژیکی و در نهایت کاهش محصولات کشاورزی خواهد شد (7، 8). از این رو به دلیل کاهش منابع آب زیرزمینی پالایشگاه‎‏ها به دنبال استفاده از منابع آبی متفاوت دیگری هستند.

پالایشگاه پارسیان شهر شیراز به منظور تصفیه گاز شیرین، تفکیک میعانات گازی به محصولات با ارزش‏تر شامل اتان، پروپان، بوتان و بنزین در رده پر مصرف‏ترین صنایع آبی کشور طبقه‏بندی می‏شود. این پالایشگاه پس از پالایشگاه‌های گاز پارس جنوبی به عنوان دومین تولید کننده گاز ایران (8/12 درصد گاز کشور) می‌باشد. از این رو در حالت ایده آل، تخصیص آب بایستی از نظر اقتصادی کارآمد و از نظر فنی، عملی و همچنین از نظر اجتماعی عادلانه باشد. تخصیص کارآمد از نظر اقتصادی به توزیع آب برای به حداکثر رساندن سود اقتصادی و تخصیص عدالت اجتماعی به توزیع برای حفظ منافع و تخصیص عادلانه آب به گروه هایی که از نظر اقتصادی ضعیف هستند گرایش دارد. بنابراین نیاز به یک سیستم تخصیص آب مناسب که در آن آب به عنوان یک کالای اجتماعی و اقتصادی در نظر گرفته شود ضروری است(9)، زمانی این امر به طور موفقیت‏آمیزی حاصل خواهد شد که مشارکت تمامی ارگان‏های ذی‏نفع و ذی‏مدخل در انتخاب این مهم مد نظر قرار گیرد.

یکی از نظریاتی که امروزه بسیار در جوامع علمی مطرح است، نظریه سرمایه اجتماعی است که می‏تواند دست‏یابی به مناسب‏ترین گزینه‏ی استحصال آب با کم‏ترین میزان تعارضات را تسهیل نماید. سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از انواع سرمایه در کنار سایر منابع سرمایه‏ای تأثیر گذار در رشد اقتصادی قرار می‏گیرد. عمدتاً در نگاه اول سرمایه اجتماعی در رشد اقتصادی نادیده گرفته می‏شود ولی این نوع سرمایه شرط لازم و ضروری در رشد اقتصادی هر جامعه‎‏ای می‏باشد. چرا که رشد اقتصادی مستلزم روابط قاعده‏مند کنش‏گران اجتماعی می‏باشد (10). بی‏شک یکی از مهم‏ترین عناصر تحقق مشارکت واقعی در جوامع پیچیده امروزی سطح سرمایه اجتماعی در جامعه است که زیربنای مشارکت مفید اعضای جامعه برای دست‏یابی به نتایج سودمند برای فرد و اجتماع به شمار می‏آید. استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی با توجه به روند جهانی شدن و تضعیف نقش دولت‏های ملی، به عنوان راه حلی اجرا شدنی در سطح اجتماعات محلی برای مشکلات توسعه، موردتوجه سیاست‏گذاران و مسوولان سیاست اجتماعی قرار گرفته است. تجارب بانک جهانی نشان داده‌ است که این پدیده، تأثیر قابل‌توجهی بر اقتصاد و توسعه کشورهای مختلف دارد. سرمایه اجتماعی برخلاف سایر سرمایه‌ها به‌صورت فیزیکی وجود ندارد، بلکه حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی است و از طرف دیگر افزایش آن می‌تواند موجب پایین آمدن جدی سطح هزینه‌های اداره جامعه و نیز هزینه‌های عملیاتی سازمان‌ها ‌شود.این مهم منجر به همکاری و مشارکت ذی‏نفعان خواهد شد. علت افزایش مشارکت ذی‏نفعان می‌تواند در اثر وجود اعتماد ناشی از سرمایه اجتماعی باشد که موجب می‌شود ذی‏نفعان به اهداف و برنامه‌های مدیریت و سازمان اطمینان پیدا کنند و تمایل به مشارکت در دست‏یابی به این اهداف در آنان ایجاد شود (11)؛ با توجه به اینکه سرمایه اجتماعی نقش موثری در ساختار و روابط بین افراد، گروه‏ها و سازمان ها، کارکرد آن دارد و دستیابی به نتایج سودمندی هم‏چون همکاری در به نیل به منفعت عمومی و تسهیل کنش جمعی و بازدهی هم‏چون گسترش مشارکت، اعتماد و بده بستان در جامعه و روابط بین افراد گروه‌ها و سازمان‌ها را تسهیل می‏کند (12). واژه ذی‏نفع در اوایل دهه 1960 مطرح گردید و اشاره به اشخاص و یا گروه‏هایی دارد که مسوول تصمیم‏گیری پیرامون موضوعی خاص هستند. فریمن^[7] در کتاب «مدیریت استراتژیک، رهیافت ذی‏نفع» واژه ذی‏نفع را این چنین معنا می‏کند که ذی‏نفع  فرد یا گروهی است که در دست‏یابی به اهداف تاثیرگذار و یا تاثیرپذیر است(13). پیرامون این مفهوم رهیافت‏های گوناگونی از سوی صاحب‏نظران مطرح شد که یکی از آن‏ها رهیافت ذی‏نفعان چندگانه است که در تلاش است تا بتواند تنوع جایگاه‏ها و علایق را به خوبی بررسی و پیش‏بینی نموده تا بتواند احتمال پذیرش عملی، کاربست و اثربخشی یک پدیده را بالا ببرد(14). اهمیت مطالعات بر مبنای دیدگاه ذی‏نفعان در آینده نزدیک هنگامی که نیاز به عملیاتی سازی تصمیمات باشد، بسیار مشخص‏تر خواهد شد (15). در این راستا، اولین گام در انجام مطالعه با استفاده از پیمایش بر مبنای اداراکات ذی‏نفعان، انتخاب نمونه‏ی دقیق و درست از ذی‏نفعان است که هریک بتوانند نماینده‏ی گروهی از ذی‏نفعان تصمیم‏گیرنده در این خصوص باشند (16). تعداد مطالعات بر مبنای دیدگاه‏ ذی‏نفعان کلیدی در سراسر جهان به‏طور روز افزون در حال افزایش است (15). لذا می‏توان این‏گونه استنباط کرد که وجود سرمایه اجتماعی بالاتر در میان ذی‏نفعان مختلف، منجر به کاهش معارضات در جریان عملیاتی‏سازی گزینه منتخب منابع آب خواهد شد. در این راستا مطالعه‏ی حاضر با تکیه بر رهیافت ذی‏نفعان چندگانه، سعی در یافتن مناسب‏ترین منبع آبی با بالاترین از نظر نظریه سرمایه اجتماعی دارد.

روش بررسی

پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی می­باشد. جامعه مورد مطالعه افراد صاحب نظر در ارگان‌های دولتی از قبیل سازمان آب و برق، اداره بهداشت، سازمان جهاد کشاورزی، اداره آب و فاضلاب و اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس و شهرستان‏های مهر و لامرد تشکیل می‏دهند که به صورت هدف‏مند انتخاب شدند. در مجموع مطالعه حاضر در دو فاز کلی قابل بررسی است.  در فاز اول مطالعه، پیش‏نگاشته‏های مرتبط با نظریه سرمایه اجتماعی مورد بررسی قرار گرفتند و مولفه‏های سرمایه اجتماعی و بالتبع آن، نشان‏گرها به شرح زیر استخراج شدند.

همان‏گونه که پیش‏تر نیز مذکور آمد، سرمایه‌ی اجتماعی، شکل و نمونه‌ی ملموسی از یک هنجار غیررسمی است که باعث ترویج همکاری بین دو یا چند فرد می‌شود (17)؛ به ‌عبارت ‌دیگر سرمایه اجتماعی بیان‏گر قابلیت اعتماد بین افراد، گروه‌ها، بین دولت، مردم و نظام است. وجود سرمایه‌ی اجتماعی می‌تواند قابلیت‌های اقتصادی را تسهیل و هزینه‌های آن را کاهش دهد (18). سرمایه اجتماعی یک مفهوم کلی و چندبعدی است که درک ماهیت و دست‏یابی به آن مستلزم شناخت و توسعه ابعاد، شکل‌ها یا مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده آن است. بنابراین دانشمندان مختلف سرمایه اجتماعی را به‌صورت شکل‌ها و مؤلفه‌های گوناگون معرفی کرده‌اند. باوجود تنوع نظرات محققان و نظریه‌پردازان سرمایه اجتماعی در مورد مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده آن، مؤلفه‌های مورد قبولی وجود دارند که عموم نظریه‌پردازان بر سر آن توافق دارند (19)، که این مؤلفه‌ها عبارت‌اند از: اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی و مسوولیت‏پذیری.

اعتماد اجتماعی: اعتماد یکی از شاخص‌های مهمی است که رابطه‏ی نزدیکی با سرمایه اجتماعی دارد (20). به‌طوری‌که پوتنام معتقد است که اعتمادبخش جدایی‌ناپذیر و یک رویکرد جامع به‌عنوان قلب سرمایه اجتماعی می‌باشد که یک پیش‌شرط مهم برای رفتار مشارکتی و راه‌حلی برای مشکلات فعالیت‌های جمعی است (21)؛ بنابراین اعتماد به‌عنوان پیوند اصلی بین سرمایه اجتماعی و اقدام جمعی است. زمانی که افراد و سازمان‏ها قابل‌اعتماد هستند، اعتماد افزایش‌یافته و به روش‌های متعدد در شبکه و در درون نهادها، رشد اعتماد تسهیل‌یافته است(22) .

انسجام اجتماعی: دورکیم^[8] از اولین جامعه‌شناسانی است که مفهوم انسجام و همبستگی اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده است و وجود آن را برای هر جامعه‌ای لازم می‌داند (23). دورکیم (1893) اظهار داشت که تعریف روشنی از مفهوم انسجام اجتماعی وجود ندارد و نمی‌توان آن را به‌طور مستقیم اندازه‌گیری نمود. در نظر وی «وفاداری مشترک و همبستگی» کلید عوامل مؤثر در انسجام اجتماعی می‌باشند. به گفته دورکیم دو نوع همبستگی وجود دارد: همبستگی مکانیکی و همبستگی ارگانیک. همبستگی مکانیکی به یکنواختی سنتی از ارزش‌ها و باورهای جمعی اشاره دارد و همبستگی ارگانیک ناشی از روابط مدرن بین افراد بوده که قادر به کار کردن باهم هستند (24). بنابراین انسجام اجتماعی به‌عنوان یک پیش‌شرط در نظر گرفته‌شده که استفاده از سرمایه اجتماعی در توسعه فعالیت‌ها را ممکن می‏سازد. احساس باهم بودن با دیگر افراد جامعه و احساس امنیت (25) و تعلق، مشارکت، شمول و مشروعیت نیز در این مفهوم گنجانده‌ شده است (26). همچنین بانک جهانی نیز انسجام اجتماعی را در جوامع برای رونق اقتصادی و توسعه پایدار مهم می‌داند (27).

مشارکت اجتماعی: مشارکت یک مفهوم جدید نیست. مشارکت یک مفهوم بسیار وسیع است که معانی متفاوتی از نظر افراد مختلف دارد. یکی از مشترکات که در تمام تعاریف وجود دارد نقش جامعه در تصمیم‌گیری است. به‌ این ‌ترتیب مشارکت اغلب به‌ عنوان مشارکت اجتماعی نامیده می‌شود (28).

مسوولیت‏پذیری: انسان موجودی اجتماعی است و به همین دلیل زندگی بدون تعامل با دیگران و احساس مسوولیت در قبال آنان دشوار خواهد بود. مسوولیت‏پذیری در قبال نقش‏های مختلفی که انسان می‏پذیرد موجب می‏شود تا در ایفای نقش خود با دقت بیش‏تری عمل کند. گرچه در این زمینه هر کس به اندازه وسع و توانایی خود مسوول است. مسوولیت‏پذیری همراه با قبول مسوولیت‏های بزرگ‏تر (به شرطی که فرد شرایط لازم و کافی امور مربوطه را داشته باشد) عاملی مهم جهت تسریع روند پیشرفت‏های فردی و اجتماعی است. این ویژگی در هر حرفه یا شغلی بر میزان اعتبار اجتماعی می‏افزاید.

سپس در فاز دوم به منظور شناسایی مهم‏ترین منابع آبی محتمل با توجه به ویژگی‏های منطقه پس از بررسی‏های متمادی از تکنیک گروه متمرکز استفاده شد. گروه متمرکز برای گردآوری اطلاعات، روش با ارزشی می‏‏باشد. این روش به طور روزافزونی جایگاه خود را در تحقیقات باز نموده است. با استفاده از این روش می‏توان اطلاعات غنی را طی پویایی گروه، در ارتباط با موضوعی خاص به دست آورد. گروه متمرکز یک جلسه مصاحبه گروهی نیمه ساختاری است که به وسیله رهبر گروه هدایت و در شرایطی غیررسمی با هدف گردآوری اطلاعات در مورد عنوانی خاص، برگزار می‏‌شود. خصوصیت اصلی که گروه متمرکز را متمایز می سازد، آگاهی و اطلاعاتی است که از طریق تعامل بین شرکت کنندگان ایجاد می ‌شود. شکل باز سوالات در گروه متمرکز موجب می ‌شود که اطلاعات وسیع، عمیق و غنی با کلمات خود شرکت کنندگان به دست آید (29). پس از اتمام جلسات گروه متمرکز، 6 گزینه محتمل (با توجه به ویژگی های منطقه)، به شرح زیر انتخاب و جهت انجام مقایسات زوجی و انتخاب ایده‏آل‏ترین گزینه مورد بررسی قرار گرفت. 6 گزینه نهایی عبارتند از :

 (A) : بررسی آب های زیر زمینی، (B) : تغذیه مصنوعی و احیای چاه های موجود، (C) : تامین آب از سطح باغات، (D) : پساب خروجی تصفیه خانه های شهری، (E) : مدیریت مصرف آب شهرک مسکونی پالایشگاه (بر اساس اطلاعات بدست آمده از میزان مصرف آب در شهرک مسکونی پالایشگاه، مازاد مصرف سرانه در منازل مسکونی پالایشگاه به میزان 6/82 لیتر، نفر روز محاسبه گردیده است که می‏توان با مدیریت مصرف از این میزان آب استفاده بهینه نمود). پس از تکمیل پرسش‏نامه‏های مقایسات زوجی به منظور اولویت‏بندی آن‏ها از نرم افزارExpert Choice استفاده شد. در ادامه مدل AHP مورد استفاده در این مطالعه در راستای تبیین مناسب‏ترین گزینه تامین آب ارائه شده است.

یافته‏ها

 در پاسخ به سوال اول با عنوان " کدام یک از معیار های سرمایه اجتماعی بیش‏ترین تاثیر را در انتخاب مناسب ترین گزینه تامین آب داشته اند؟" مقایسه دو دویی معیارهای چهارگانه (با توجه به هدف) بر اساس مقیاس 9 کمیتی ساعتی انجام شده است. نتیجه مقایسه دودویی معیرها در نمودار 1 ارائه شده است. همان‏گونه که در نمودار نشان داده شده است در بین معیارهای صلی هدف، همان‏گونه که در نمودار نشان داده شده است در بین معیار­های اصلی هدف، معیار انسجام با بردار ویژه 339/0­در اولویت اول قرار گرفت، که این نشان‏دهنده اهمیت این معیار از دیدگاه کارشناسان می­باشد، در حالی که معیار مشارکت با بردار ویژه 157/0 در اولویت آخر قرار گرفت که نشان دهنده آن است که این معیار از دیدگاه کارشناسان نسبت به دیگر معیارها از اهمیت کم‏تری برخوردار است. همچنین معیارهای اعتماد و مسوولیت پذیری به ترتیب با بردار ویژه 276/0 و 229/0 در اولویت­های دوم و سوم قرارگرفتند. ضریب سازگاری دراین ماتریس 04/0 می­باشد.

نمودار1- اولویت­بندی معیارهای اصلی

Diagram 1. Prioritizing of the main factors

در پاسخ به سوال دوم با عنوان "کدام‏یک از شاخص‏های معیار مشارکت، در اولویت بالاتری در راستای تعیین مناسب‏ترین گزینه تامین آب قرار دارد؟" مقایسه دودویی معیارهای چهارگانه (با توجه به هدف) بر اساس مقیاس 9 کمیتی ساعتی، انجام شده است. نتیجه مقایسه دودویی معیارها در نمودار 2 ارایه شده است. نتایج نشان داد (نمودار شماره 2) شاخص­های مشارکت داشتن ذی‏نفعان در امور بهره‏برداری و نگهداری (M3) با مقدار بردار ویژه 522/0 دارای بیش‏ترین مقدار بردار ویژه است. این موضوع نشان‏دهنده اهمیت این شاخص از نظر کارشناسان نسبت به سایر شاخص‏ها می‏باشد. دو شاخص همکاری مسوولان ارگان‏های مختلف در مدیریت منابع آب آشامیدنی(M4) و شاخص مشارکت مدیران محلی (شوراها و دهیاران) در فرآیند مدیریت منابع آب(M1) به ترتیب با مقدار بردار ویژه 150/0 و 151/0 دارای کم‏ترین مقدار بردار ویژه نسبت به سایر شاخص‏های این معیار بودند. ضریب ناسازگاری در این ماتریس 02/0 می‏باشد.

نمودار2- اولویت­بندی شاخص­های، معیار مشارکت

Diagram 2. Prioritizing of indicators of participation factor

درپاسخ به سوال سوم باعنوان "کدام‏یک از شاخص‏های معیار اعتماد، در اولویت بالاتری در راستای تعیین مناسب‏ترین گزینه تامین آب قرار دارد؟"مقایسه دودویی معیارهای چهارگانه (با توجه به هدف) بر اساس مقیاس 9 کمیتی ساعتی، انجام شده است. نتیجه مقایسه دودویی معیارها در نمودار 3 ارایه شده است. نتایج در نمودار 3 گویای آن است که شاخص اعتمادبه ارگان‏های دولتی ازطرف مردم محلی (A3) (616/0) بیش‏ترین مقدار بردار ویژه را دارد. این نشان می­دهد که از دیدگاه کارشناسان شاخص وجود اعتماد به ارگان‏های دولتی از طرف مردم محلی اهمیت بیش‏تری نسبت به دیگر شاخص­های اعتماد دارد. همچنین شاخص‏های وجود اعتماد بین ذی‏نفعان (A2) با بردار ویژه 222/0 و وجود اعتماد بین ارگان‏ها و سازمان‏های دولتی به یکدیگر (A1) (162/0) در اولویت‏های دوم و سوم قرار گرفتند. ضریب ناسازگاری 001/0 می‏باشد.

نمودار3- اولویت­بندی شاخص­های، معیار اعتماد

Diagram 3. Prioritizing of indicators of trust factor

درپاسخ به سوال چهارم باعنوان "کدام‏یک از شاخص‏های معیار انسجام، در اولویت بالاتری در راستای تعیین مناسب‏ترین گزینه تامین آب قرار دارد؟ مقایسه دودویی معیارهای چهارگانه (با توجه به هدف) بر اساس مقیاس 9 کمیتی ساعتی، انجام شده است. نتیجه مقایسه دودویی معیارها در نمودار 4 ارایه شده است. همان­طورکه مشاهده می­شود شاخص وجود هماهنگی بین ارگان‏های ‏دولتی و ذی‏نفعان (AN1) (616/0) بیش‏ترین مقدار بردار ویژه را دارد. این نشان می­دهد که از دیدگاه کارشناسان شاخص وجود هماهنگی بین ارگان‏های‏ دولتی و ذی‏نفعان اهمیت بیش‏تری نسبت به دیگر شاخص­‏های اعتماد دارد. از طرفی وجود هماهنگی عمل میان ارگان‏های دولتی (AN2) (384/0) کم‏ترین مقدار بردار ویژه را دارد. ضریب سازگاری در این ماتریس صفر می­باشد.

نمودار4- اولویت­بندی شاخص­های، معیار انسجام

ِDiagram 4. Prioritizing of indicators of cohesion factor

درپاسخ به سوال پنجم باعنوان "کدام‏یک از شاخص‏های معیار مسوولیت‏پذیری، در اولویت بالاتری در راستای تعیین مناسب‏ترین گزینه تامین آب قرار دارد؟" مقایسه دودویی معیارهای چهارگانه (با توجه به هدف) بر اساس مقیاس 9 کمیتی ساعتی، انجام شده است. نتیجه مقایسه دودویی معیارها در نمودار 5 ارابه شده است. در نمودار شماره 5 نتایج مقایسه دودویی شاخص­های مربوط به معیار مسوولیت­پذیری ارائه شده است. همان­طورکه مشاهده می­شود شاخص قبول مسئولیت ارگان‏های دولتی درخصوص حفاظت ازمنابع آبی (MS2) با مقدار بردار ویژه 327/0 دارای بیش‏ترین مقدار بردار ویژه نسبت به سایر شاخص‏‏های این معیار می‏باشد. همچنین نتایج گویای آن است که شاخص امکان توسعه شبکه توزیع آب درآینده (MS4) با مقدار بردار ویژه 122/0 دارای کم‏ترین مقدار بردار ویژه است. ضریب سازگاری در این ماتریس 08/0 می­باشد.

نمودار5- اولویت­بندی شاخص­های، معیار مسوولیت­پذیری

Diagram 5. Prioritizing of indicators of responsibility factor

محاسبه امتیاز نهایی گزینه‏ها و انتخاب بهترین گزینه

دراین مرحله امتیاز نهایی هر گزینه با توجه به وزن نسبی معیارها و شاخص­ها و امتیاز نسبی گزینه­ها در شاخص­ها محاسبه می­شود و نهایتاً گزینه­ای که بیش‏ترین امتیاز نهایی را داشته باشد انتخاب می­شود. بنابراین پس از وارد شدن تمام ماتریس­های مقایسات جفتی به نرم افزار Expert Choice می­توان مدل را اجرا کرد و امتیار نهایی هر گزینه را بدست آورد. نمودار 6 نتایج نهایی وزن گزینه­های پژوهش را نشان می­دهد.

در نمودار6 نتایج نهایی وزن­های گزینه­های پژوهش ارایه شده است. همان­طورکه مشاهده می‏شود، گزینه مدیریت مصرف آب با مقدار بردار ویژه 386/0دارای بیش‏ترین مقدار بردار ویزه در میان گزینه ها است و به عنوان مناسب ترین گزینه از نظر مباحث اجتماعی و نهادی در استان فارس معرفی می شود. پس از این گزینه، گزینه‏های پساب خروجی تصفیه خانه‏های فاضلاب شهری (D) با مقدار بردار ویژه 245/0 و گزینه تغذیه مصنوعی چاه‏ها (B) با مقدار بردار ویژه 168/0 به عنوان گزینه‏های برتر معرفی می‏شوند. ضریب سازگاری در این ماتریس 05/0می باشد.

نمودار6 - نتایج نهایی وزن­های گزینه­های پژوهش

Diagram 6. The final results of weigh of the research alternatives

تحلیل حساسیت

یکی از مهم­ترین شاخص­های قضاوت در ارتباط با صحت نتایج مدل ارایه شده استفاده از تحلیل حساسیت است، در تحلیل حساسیت تاثیر جابه­جایی وزن معیارها بر تغییر رتبه‏­بندی گزینه­ها مورد ارزیابی قرار می­گیرد. برای این منظور وزن هر معیار با وزن سایر معیارها به صورت دو به دو جابه­جا شده و با محاسبه وزن نهایی گزینه­ها، تغییرات صورت گرفته در رتبه ­بندی نهایی آن­ها مورد تجزیه و تحلیل قرار می­گیرد. نتایج حاصل از تحلیل حساسیت مدل ارایه شده برای انتخاب بهترین گزینه در شکل­های 2 تا 6 آمده است. بنابراین برای چنین سنجشی، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی شامل تحلیل حساسیت عملکرد، دینامیک، گرادیان، طرح دوبعدی و سربه سر می­باشد.

آنالیزحساسیت دینامیک^[9] برای تغییر دینامیکی اهمیت معیارها استفاده می شود تا تعیین کند که چگونه این تغییرات بر روی انتخاب گزینه­ها تاثیر می­گذارد. بنابراین باتوجه به شکل 2، درحالت عادی وزن معیارهای مشارکت، اعتماد، انسجام اجتماعی و مسوولیت‏پذیری به ترتیب برابر 157/0، 276/0، 339/0 و 229/0 می­باشند. که باتوجه به این وزن­ها، گزینهE انتخاب می­شود.

آنالیزحساسیت کارایی^[10] نشان می‌دهد که چگونه گزینه­ها نسبت به گزینه­های دیگر باتوجه به معیارها و همچنین حالت کلی[11] اولویت­بندی شده‌اند. همان‏طور که در شکل3 مشاهده می‏شود، نمودار گزینهE با وزن حدود 75/0 در معیار مشارکت آغاز شده و این وزن کم کم افزایش پیدا کرده است تا در معیار اعتماد به حدود­80/0 رسیده است، پس از آن با کاهش تدریجی، به میزان حدود­70/0 در معیار انسجام اجتماعی رسیده است. پس از آن رو به افزایش گذاشته است و در معیارمسوولیت‏پذیری به میزان­90/0 رسیده است. محور عمودی سمت راست این نمودار وزن کلی گزینه­ها را نشان می­دهد. بنابراین همان‏طورکه درشکل 3 مشاهده می­شود، گزینه E نسبت به دیگر گزینه‏‏ها، در تمامی قسمت­ها، در اولویت بالاتری قراردارد.

آنالیزحساسیت گرادیانی: شکل 4، نمودار تحلیل حساسیت گرادیانی گزینه­ها را نسبت به هم نشان می­دهد. همان‏طورکه مشاهده می­شود، نقطه سر به سر دو گزینهE  و D که بالاترین وزن را بدست آورده­اند در هیچ کدام از معیارها، با یکدیگر نقطه سر به سری ندارند.

تحلیل حساسیت 2 بعدی: شکل 6 تحلیل حساسیت 2 بعدی گزینه­ها را نسبت به هم نشان می دهد. محور افقی یکی از معیارها و محور عمودی معیار دیگر را نشان می دهد. در این شکل گزینهE نسبت به سایر گزینه‏ها، گزینه برتر است.

شکل2- آنالیز حساسیت دینامیک

Figure 2. Dynamic Sensitivity Analysis

شکل3- آنالیز حساسیت کارایی

Figure 2. Performance sensitivity analysis

شکل 4-آنالیز حساسیت گرادیانی

Figure 4. Gradient Sensitivity Analysis

شکل 5- تحلیل حساسیت 2 بعدی

Figure 5. 2D sensitivity analysis

بحث و نتیجه‏گیری

هدف از مدیریت جامع منابع آب، ایجاد سیستمی است که ضمن ارتباط دادن متقابل مدیریت منابع آب با محیط زیست و توسعه اجتماعی و اقتصادی، از انعکاس و بازخورد آن‏ها بهره مند گردیده و در نهایت با مشارکت بخش‏های مختلف، تصمیم‏گیری‏های تخصیص و توسعه منابع آب صورت گیرد. نکته مهمی‏ که در مطالعات جامع مدیریت منابع آب باید مورد توجه قرار گیرد، شناخت مولفه‏هاو عدم قطعیت‏های آن‏ها، مشخص و روشن  نمودن ارتباطات بین مولفه‏ها و اثرات مستقیم و غیرمستقیم بین مولفه‏ها می‏باشد تا با حل یک مشکل و برنامه‏ریزی یک مولفه قسمت‏های دیگر سیستم تحت الشعاع قرار نگیرد. اثرات مستقیم معمولاً قابل سنجش و اندازه‏گیری می‏باشند. در مدیریت جامع منابع آب ترکیبی از استراتژی ها و سیاست‏های مختلف چون ذخیره آب، تغذیه آب‏خوان، انتقال آب،صرفه‏جویی در مصرف آب، مدیریت فشار و نشت در شبکه‏های توزیع، افزایش میزان تامین آب با در نظر گرفتن عدم قطعیت‏های هیدرولوژیکی، هیدرولیکی و سازه‏ای مد نظر قرار می‏گیرند.

همچنین مطلوبیت تاثیر پذیران مختلف در جهت رسیدن به سطح پایداری  از تامین و تقاضا نیز بایستی مد نظر باشد (30). مدیریت تولید، تامین، استحصال، توزیع و برنامه‏ریزی و نظارت بر مصارف، هرکدام ابعاد گوناگونی دارد که به بخش‏ها و وزارتخانه‏های مختلف مربوط می‏شود. با توجه به اهداف استراتژیک مدیریت جامع و شرایط خاص ایران، سیاست گذاری و برنامه ریزی مدیریت منابع آب بایستی با توجه به شناخت از ارتباطات متقابل آب و توسعه، امکانات و ابزار‏های مدیریتی،  امکانات فنی ومالی و محدودیت‏های نظام اجتماعی و سیاسی هر جامعه شکل گرفته و تعریف شود. بهترین شرایط هنگامی فراهم می‏شود که برنامه‏ریزی منابع آب با برنامه‏ریزی کلان  فرابخشی به وحدت و هماهنگی برسد و مدیریت منابع آب به صورت بخش لاینفک مدیریت توسعه جامعه، عمل نماید . فایده اعمال این نگرش آن است که هم مشکلات « قدیمی» مدیریت آب و توسعه و هم مشکلات «جدید» می‏تواند در این چارچوب مورد بررسی  و حل و فصل قرار گیرد. در این راستا و با توجه به هدف اصلی مطالعه حاضر، انتخاب مناسب‏ترین گزینه تامین آب پالایشگاه گازشیراز نیز، ضرورت امکان‏سنجی آن را در میان ذی‏نفعان مختلف با توجه به حساسیت بحث آب و خشک‏سالی منطقه دو چندان می‏کند.

نتایج مطالعه حاضر نشان داد که در میان معیارهای سرمایه اجتماعی به ترتیب معیار انسجام در اولویت اول، معیارهای اعتماد و مسوولیت‏پذیری و در نهایت مشارکت در اولویت‏های بعدی قرار گرفت که نشان دهنده آن است که معیار انسجام بین ارگان های دولتی از دیدگاه کارشناسان نسبت به دیگر معیارها از اهمیت بیش‏تری برخوردار است. میان شاخص‏های، معیار مشارکت به ترتیب شاخص­های مشارکت داشتن ذی‏نفعان در امور بهره‏برداری و نگهداری در اولویت اول و دو شاخص همکاری مسوولان ارگان‏های مختلف در مدیریت منابع آب آشامیدنی و شاخص مشارکت مدیران محلی (شوراها و دهیاران) ر فرآیند مدیریت منابع آب دارای کم‏ترین مقدار اهمیت بوده اند. در بین شاخص‏های اعتماد شاخص اعتماد به ارگان‏های دولتی از طرف مردم محلی اولویت اول را به خود اختصاص داد. همچنین شاخص‏های وجود اعتماد بین ذی‏نفعان و وجود اعتماد بین ارگان‏ها و سازمان‏های دولتی به یکدیگر در اولویت‏های دوم و سوم قرار گرفتند. بین شاخص‏های انسجام اجتماعی، شاخص وجود هماهنگی بین ارگان‏های ‏دولتی و ذی‏نفعان اولویت اول و وجود هماهنگی عمل میان ارگان‏های دولتی در اولویت بعدی قرار گرفت. بین شاخص­های، معیار انسجام شاخص قبول مسوولیت ارگان‏های دولتی در خصوص حفاظت از منابع آبی در اولویت اول و شاخص امکان توسعه شبکه توزیع آب در آینده در اولویت بعدی قرار گرفت. در نهایت مناسب‏ترین گزینه تامین آب برای پالایشگاه گاز فجر پارسیان گزینه‏ی پساب خروجی تصفیه خانه های فاضلاب شهری با مقار بردار وِیژه 245/0 و گزینه تغذیه مصنوعی چاه ها با مقدار بردار ویژه 168/0 به عنوان گزینه های برتر معرفی می شوند. ضریب سازگاری در این ماتریس 05/0می باشد.

بدیهی است انجام چنین طرح‏هایی نیازمند انجام سرمایه‏گذاری و حمایت قانونی و تشکیلاتی از سوی ارگان‏های مختلف است. در نهایت اتخاذ سیاست‏های تشویقی و تنبیهی برای مصرف‏کننده‏ها می‏تواند نقش مهمی در مدیریت و کاهش مصرف آب ایفا کند. در این خصوص ارایه تخفیفات ویژه برای آب‏بها و یا حمایت مالی از طرح‏های توسعه‏ای مرتبط با بهینه‏سازی مصرف آب برای صنایعی که برنامه موثری جهت مدیریت مصرف آب داشته باشند، می‏تواند کمک شایانی به کاهش مصرف آب و رفع معضل بحران آب کند.

تشکروقدردانی

بدین‏وسیله جا دارد نویسندگان از دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین خوزستان و شرکت مهندسین مشاور ساز آب پردازان به خاطر همکاری‏ در راستای انجام این مطالعه تشکر و قدردانی نمایند.

Reference

1. Nurisepehr, M. Tashayoyi, H. 2006. Managing the supply of drinking water in villages, the 2nd International Conference on Integrated Management of Crisis in Natural Disasters, Tehran, Quality Promotion Company. Persian
2. Dakhili, M. 2015. Water supply solutions in the refinery industry. Available in: http://nmbk.ir/content-54497.xhtml  (In Persian)
3. Tajrishi, M. Ahmadabrisham, Ch. 2004. Water Resources Demand Management in Iran, First Conference on National Waste Conservation Methods, Tehran, Islamic Republic of Iran Academy of Sciences. Persian.
4. Ehteshami, M., and Ahmadnia, R. 2006. Modeling of Petroleum hydrocarbon leakage in soil resources of underground waters. Environment Science and Technology, 29 (2), pp. 47-57.
5. Shadizadeh, S. R., and Zoveidavianpoor, M. 2007. Investigation of crude oil penetration in Abadan refinery underground layer. Research Project, Petroleum University of Technology and Abadan Refinery.

1. Askarzadeh, T., Bazrafshan, A., and Hajipourfard, H. 2003. Petroleum pollution investigation of groundwater in Arak refinery. Environmental Studies, 32, pp. 56-67.
2. Clark, R. Fronk, C. 1988. In removing organic contaminants from groundwater, Environmental Science Technology, 22(10), pp. 1130-1126.
3. Koehn, J. Stanko, G. 1988. In groundwater monitoring. Environmental Science Technology. 22(11), pp. 1264-1262.
4. Barghi, H. 2009. Water Resources Optimization Planning and Management and Its Role in Reducing the Effects of Droughts, Second National Conference on Drought Effects and its Management Solutions Portal of the Water Conference in the Industry, Challenges and Solutions. (In Persian)
5. Jahed, H. 2008. Effective educational methods for the preservation and development of social capital in organizations, Second International Conference of Educational Managers, Tehran. (In Persian)  
6. Mitchell, R. Agle, B. Wood, D. 1997. Toward a theory of stakeholder identification and salience: Defining the principle of who and what really counts. Academy of management review, 22(4), pp. 853-886.

9. Babel M. Das Gupta A. Nayak D. 2005. A Model for Optimal Allocation of Water to Competing Demands. Water resources management, 19, pp. 693- 712.
10. Sevizi, M. 2011. The role of social capital in securing investment. Quarterly Journal of Policy Making, 2 (3), pp. 146-119

14. UNDP. (United Nations Development Programme). 2012. Multi-stakeholder decision-making: A guidebook for establishing a multi-stakeholder decision-making process to support green, low-emission and climate-resilient development strategies. New York: UNDP Publication.
15. Hall, C. 2008. Identifying farmer attitudes towards genetically modified (GM) crops in Scotland: Are they pro-or anti-GM?. Geoforum, 39 (1), pp. 204-212.
16. Adenle, A. A. 2014. Stakeholders’ perceptions of GM technology in West Africa: Assessing the responses of policymakers and scientists in Ghana and Nigeria. Journal of agricultural and environmental ethics, 27(2), pp. 241-263.
17. Firuzjayi, E. Sedighi, H. Mohamadi, M. 2006. Comparison of social capital components of farmers' members and non-members of rural production cooperatives. Journal of Social Welfare Research, 6 (23), pp. 93-111.
18. Miri, Gh. Afrakhte, S. Velayati, S. Shayan, H. 2010. The Role of Social Capital in Rural Development (Case Study: The Sistan Regional Basin). Magazine Geography and Regional Development, 14, pp. 48-30.
19. Rostami, F. Shabanali fami, H. Kalantari, Kh, Mohamadi, E. 2011. Investigating mechanisms of social capital development in Iran agricultural education system. Journal of Agricultural Economics and Development Research, 42 (4), pp. 645-627. (In Persian)
20. Fu, Q. 2004. Trust, social capital, and organizational effectiveness (Doctoral dissertation, Virginia Polytechnic Institute and State University). ‏
21. Rothstein, B., & Stolle, D. 2002. How political institutions create and destroy social capital: An institutional theory of generalized trust. In 98th Meeting of the American Political Science Association in Boston, MA.‏
22. Ostrom, E., & Ahn, T. K. 2003. Foundations of social capital, 1-23. ‏ 
23. Forughi ghomi, F. Bordbar, H. (2009). Impact of social capital on social components (organization, development, health, education and standard of living). Scientific Specialist Strategies, 3, pp. 238-217. (In Persian)
24. Fenger, M. 2012. Deconstructing social cohesion: towards an analytical framework for assessing social cohesion policies. Corvinus Journal of Sociology and Social Policy, (2), pp. 39-54. ‏
25. Lindén-Bostrom, M. Persson, C. Eriksson, C. 2010. Neighborhood characteristics, social capital and self-rated health-A population-based survey in Sweden. BMC public health, 10(1), p. 628.
26. Spoonley, P. Peace, R. Butcher, A. O’Neill, D. 2005. Social cohesion: A policy and indicator framework for assessing immigrant and host outcomes. Social Policy Journal of New Zealand, 24(1), pp. 85-110.
27. Ali, A. K., Mansor, A. E. 2006. Social capital and rural community development in Malaysia. Potential of Social Capital for Community Development. ‏ Report of the APO Survey and Symposium on Redesigning Integrated Community Development 2003-2005, ISBN: 92-833-7050-3.
28. Claridge, T. 2004. Social capital and natural resource management (Doctoral dissertation, School of Natural and Rural Systems Management, University of Queensland).
29. Khosravi, Sh. Abed saeedi, Zh. 2010. A focused group, a method for collecting information. Journal of Nursing, 23 (68), pp. 30-19. (In Persian)
30. Shafeghati, M. 2009. Integrated Water Resources Management, Challenges and Solutions, 10th Global Irrigation Seminar and Reduction of Evaporation. (In Persian)