شناسایی رهیافت‌های برنامه ریزی شهری در مواجهه با فعالیت‌های صنعتی درون‌شهری و ‌کاربست آن در تجارب کشورهای مختلف

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیستم، شماره سه ، پاییز 97

شناسایی رهیافت‌های برنامه ریزی شهری در مواجهه با فعالیت‌های صنعتی درون‌شهری و ‌کاربست آن در تجارب کشورهای مختلف

فاطمه سادات حسینی نژاد[1] *

Hosseininezhad1359@gmail.com

حسن اکبری[2]

چکیده

زمینه و هدف: فعالیت های صنعتی دارای اثرات مثبت و منفی بر سیستم شهری می باشند. این امر موجب گردیده که در سیستم برنامه‌ریزی شهری در کشورهای مختلف، سیاست های متفاوتی در مواجهه با این فعالیت‌ها در مقیاس شهر اعمال گردد. هدف این مقاله شناسایی انواع رهیافت های به کار گرفته شده در مواجهه سیستم برنامه ریزی شهری با فعالیت های صنعتی درون‌شهری و نیز شناخت چگونگی ارتباط میان دو قلمروی گسترده "برنامه ریزی شهری" و "برنامه ریزی فعالیت های صنعتی" در دست‌یابی به توسعه پایدار می باشد.

روش بررسی: روش تحقیق در این مقاله روش توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات اسناد موجود در برنامه ریزی فعالیت های صنعتی درون‌شهری در کشورهای مختلف می باشد.

 یافته ها: بررسی تجارب کشورهای مختلف جهان در زمینه برنامه‌ریزی فعالیت های صنعتی درون شهری، نشان دهنده به‌کارگیری سیاست های متفاوتی در این زمینه است که عمده‌ترین آن شامل سیاست های پیشگیری از آلودگی، تولید پاک‌تر، برزن بندی صنعتی، احیای ساختمان‌های متروک صنعتی(بدون فعالیت) از طریق تبدیل کارکردی و در آخر، احیای محوطه های متروک صنعتی با اقداماتی مانند برزن بندی ویژه و به‌کارگیری سیاست های تشویقی حفظ و جذب فعالیت صنعتی در شهر، ایجاد کاربردهای مختلط برای تنوع و جذابیت محوطه و نیز خوشه سازی فعالیت‌های صنعتی و تاکید بر برنامه‌ریزی یکپارچه است.

 نتیجه گیری: در این مقاله سه رهیافت اصلی به عنوان زمینه اتخاذ سیاست های مواجهه با فعالیت های صنعتی درون‌شهری شناسایی شده است: رهیافت تثبیت کننده فعالیت صنعتی در محل، رهیافت جابجا کننده فعالیت صنعتی از محل و رهیافت جذب کننده فعالیت صنعتی به‌محل.

واژه های کلیدی : فعالیت های صنعتی  شهری، برنامه ریزی شهری، رهیافت های تثبیت، جابجایی و جذب .

Identify the urban planning approaches in facing industrial activities within the cities and practicing them in different countries’ experiences

Fatemeh Sadat Hosseini Nezhad[3] ^*

Hosseininezhad1359@gmail.com

Hassan Akbari[4] 

Abstract

Backgroundand Objective: Industrial activities have positive and negative impacts on urban system. This has led urban planning system in different countries, consider different policies to deal with these activities in urban scale. The purpose of this paper is to identify the approaches in urban planning system, dealing with urban industrial activities and also understanding the relationship between the two vast domains of "urban planning" and "industrial activities planning" in achieving sustainable development. 

Method: The research method used in this paper is descriptive - analytic method based on the study of the documents of urban industrial planning experiences in different countries.

Findings: The experiences of different countries in the field of urban industrial planning, represents the implementation of different policies in this field. The most common policies include pollution prevention, cleaner production, industrial zoning, revitalization of abandoned(inactive) industrial buildings through functional conversion, and finally revitalization of abandoned industrial sites, by using three policies: Special zoning and using incentives to keep and attract industrial activities in the city, Creation of mixed use for diversity and attractiveness of the site, and Clustering the industrial activities and emphasizing on integrated planning. 

Results: In this paper, three main approaches are identified as the basis of policy making in urban industrial planning:(1) Stabilization of industrial activities in a location, (2) Relocating industrial activities, and (3) attracting the industrial activities to a location.

Keywords: Urbanindustrial activities, Urban planning, approaches of stabilization, relocation and attraction

مقدمه

صنعت، در سطح بین المللی، تغییر کالبدی و یا شیمیایی مواد و یا اجزا آن به فراورده های جدید است که با ماشین‌های مکانیکی و یا با‌دست، در کارخانه انجام گیرد و فراورده ها به صورت عمده فروشی و یا خرده فروشی فروخته شود. جمع آوری اجزای مرکب فرآورده های ساخته شده، و بازیافت مواد باطله نیز جزو صنعت می‌باشند(1).در کشور کانادا، صنعت، تغییر کالبدی و یا شیمیایی مواد و یا اجسام به فرآورده های جدید است. این فرآورده‌ها، ممکن است تمام شده، به صورت آماده برای استفاده و یا مصرف باشند و یا به صورت نیمه‌تمام به عنوان مواد خام برای یک موسسه برای تولیدهای دیگر استفاده می شوند(2). در کشور ایران، تعریف مورد استفاده صنعت از تعریف جهانی آن تبعیت می‌نماید(3). فعالیت‌های صنعتی به عنوان بخشی از سیستم فعالیتی هر  شهر، با شرکت در چرخه تولید و تامین اشتغال شهروندان، در اقتصاد شهر سهیم هستند. برخی از این فعالیت‌ها ممکن است دارای اثرات منفی نیز بر محیط شهری باشند که در زمینه‌های محیط زیستی، کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و ترافیکی قابل ردیابی بوده و در برنامه ریزی شهری برای رفع مشکلاتی از این قبیل، سیاست هایی تدوین و اجرا می‌گردد. یکی از انگاشت های مهم در برنامه‌ریزی شهری، انگاشت توسعه پایدار می باشد که دارای سه جنبه ارتقای توسعه اقتصادی، تضمین پایداری بوم شناسانه از طریق عدم زیاده روی در ظرفیت های تحمل زمین و برابری اجتماعی از طریق توزیع متعادل تر فرصت ها برای استفاده از منابع طبیعی و بهره مندی منصفانه از رفاه  تولید شده است (4). انگاشت توسعه صنعتی پایدار، نیز از انگاشت توسعه پایدار منتج گردیده و هدف آن، خلق شرایطی برای توسعه یک بخش صنعتی نوآورانه و رقابتی در بازار است که می‌باید محصول پایداری را به لحاظ محیط زیستی فراهم نموده و در برنامه‌ریزی فعالیت‌های صنعتی مورد استفاده قرار‌گیرد(5). این مقاله در پی آن است که با بررسی تجارب کشورهای مختلف، انواع رهیافت‌های به کار گرفته شده در مواجهه سیستم برنامه‌ریزی شهری با فعالیت های صنعتی و از آن طریق، چگونگی ارتباط میان دو قلمروی گسترده "برنامه ریزی شهری" و "برنامه ریزی فعالیت های صنعتی" را در دست‌یابی به توسعه پایدار، مورد شناسایی قرار دهد.

روش شناسی و پیشینه تحقیق

روش انجام این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی است و با استفاده از مطالعات اسنادی، رهیافت‌ها و نحوه برخورد کشورهای مختلف در ارتباط با فعالیت‌های صنعتی درون‌شهری بررسی گردیده است. نحوه برخورد و برنامه ریزی فعالیت های صنعتی در درون شهرها، در‌کشورهای مختلف ممکن است مشابه و یا متفاوت باشد. بر اساس مطالعات، شناسایی رهیافت ها در سطح بین المللی و دسته‌بندی آن ها به لحاظ اهداف و اقدامات به صورت مدون در منبع دیگری صورت نگرفته است.

تجزیه و تحلیل یافته ها

رهیافت های مواجهه با صنایع درون‌شهری با تاکید بر محل استقرار این فعالیت، که در برنامه ریزی شهری و سایر نظام‌های مرتبط مورد استفاده قرار می گیرد را می توان به سه دسته کلی  تثبیت کننده، جابجا کننده و جذب کننده فعالیت‌های صنعتی تقسیم نمود.

رهیافت تثبیت کننده فعالیت صنعتی در محل

نخستین اقدام نهادهای تصمیم گیرنده در ارتباط با فعالیت‌های صنعتی آلاینده، الزام فعالیت صنعتی به کاهش میزان مواد آلاینده بر اساس استانداردهای تعیین شده در هرکشور می‌باشد. یکی از اقداماتی که در ارتباط با حذف آلاینده فعالیت‌های صنعتی اجرا می‌گردد، پیشگیری از‌ایجاد آلودگی در منبع تولید است. شیوه دیگری که سازمان توسعه صنعتی ملل متحد بر آن تاکید داشته و به لحاظ کنترل آلودگی در منبع، با پروگرام پیشگیری از آلودگی، مشترک می باشد، رهیافت تولید پاک‌تر است که به‌طور ویژه به فرایند تولید می پردازد.

پروگرام پیشگیری از آلودگی

«پروگرام پیشگیری از آلودگی» بر اساس قانون«پیشگیری از آلودگی»، مصوب سال 1990(میلادی)، توسط نمایندگی حفاظت محیط زیست ایالات متحده تدوین گردیده است. سلسله مراتب اختیارات ترجیحی که این قانون به آن اشاره دارد، شامل موارد زیر می باشد(6):

• آلودگی باید در هرجا که ممکن است، در منبع پیشگیری و یا کاهش یابد.
• در صورتی که پیشگیری از آلودگی میسر نباشد، باید در یک حالت ایمن محیط زیستی بازیافت شود.
• در صورتی که آلودگی نتواند بازیافت شود، باید تصفیه گردد.
• انتشار و یا دفع مواد به محیط زیست باید به عنوان آخرین راه در یک حالت ایمن محیط زیستی به حساب آید.

تاکید این شیوه بر کاهش و یا حذف آلاینده ها و پسماندها در منبع از طریق فعالیت‌های زیر انجام می پذیرد:

• طراحی دوباره محصولات جهت تولید کم‌تر پسماند و یا آلودگی در هنگام تولید صنعتی، استفاده  و یا دفع؛
• جایگزین نمودن فرایندهای تولید برای کاهش مواد اولیه سمی؛
• اجرای دستوراتی عملی برای کاهش انتشار آلودگی در فرایند تولید؛
• اجرای مراحلی برای کاهش مصرف انرژی؛
• انجام اعمالی که موجب کاهش و یا رفع آلودگی می‌گردد

رهیافت تولید پاک تر

رهیافت «تولید پاک تر» نیز مانند رهیافت پیشگیری از آلودگی بر کنترل آلودگی در منبع تاکید داشته و فنی است که بر فرایند تولید طراحی شده است. رهیافت تولید پاک تر بر اجرای اصول زیر تاکید دارد:

• کاهش پسماند(پسماندهای خطرناک، و سایر پسماندهای جامد، مایع و یا گاز) و رساندن خروجی پسماند به صفر؛
• تولید غیرآلاینده، با  تشبیه فرایند تولید ایده آل به حلقه بسته ای با آلودگی صفر؛
• بالا بردن کارایی در حفظ انرژی در فرایند تولید؛
• تلاش برای ایجاد محیط کاری ایمن و سالم؛
• تولید محصولات سالم از نظر محیط زیستی(محصول نهایی و محصولات جانبی) در تمام چرخه عمر محصول؛
• بسته بندی سالم از نظر محیط زیستی(کمینه نمودن بسته بندی تاحد ممکن)(7).

شهر سانتیاگو به دلیل وجود صنایع آلاینده دچار مشکلات محیط زیستی گردیده است. آلودگی هوا، آلودگی آب رودخانه شهر  به‌دلیل ورود فاضلاب صنایع، و انباشت پسماندهای جامد صنایع از مشکلات ایجاد شده در این شهر به دلیل فعالیت های صنعتی ایجاد‌گردیده‌است. روش مواجهه کشور شیلی در شهر سانتیاگو با فعالیت‌های صنعتی آلاینده، اجرای پروگرام پیشگیری از آلودگی بوده است. اجزای پروگرام  پیشگیری از آلودگی صنایع در شهر سانتیاگو عبارت بودند از:

- آموزش و آگاهی:شامل آگاهی دادن برای پیشگیری از آلودگی به عنوان یک انگاشت جدید در واحدهای صنعتی، بخش های دولتی مرتبط، دانشگاه‌ها، مشاوران و سمن ها؛  آموزش رهیافت پیشگیری از آلودگی در بخش های خاص صنعت برای ترغیب بخش های مذکور به انجام این پروگرام؛ و آموزش موضوعی روش های شناخت و اجرای پروگرام، ابزارها و فنون مورد نیاز به مشاوران و آگاه سازی صنایع از تجارب انجام یافته در اجرای این پروگرام در بین نهادهای پشتیبان دولتی، دانشگاه­ها و سمن ها؛

-تغییر در فن آوری فرایند تولید: معرفی شیوه های تغییر فرایندهای تولید، از فرایندهای با هزینه پایین و بدون هزینه عملیاتی و نگهداری، تا فن آوری های نیازمند سرمایه گذاری های کلان، به صنایع مختلف معرفی می‌گردد. مسؤولیت تامین هزینه تغییر در فن آوری بر‌عهده مالک فعالیت صنعتی است.

- سیاست های اقتصادی: در تدوین سیاست های اقتصادی، ابزارهایی در سیستم بازار آزاد برای به کارگیری فن آوری جدید (مانند متناسب نمودن هزینه پرداختی آب و فاضلاب با میزان آلودگی و تجمع آن و یا دریافت هزینه برای جمع آوری پسماند صنایع) که واحد صنعتی را به استفاده از فن آوری های جدید برای کاهش آلودگی و پسماند تشویق می نماید، ایجاد می گردد.

- قوانین دولتی و استانداردها: به کارگیری مقررات برزن بندی و تدوین قوانین ارتباط دهنده ساختار تصمیم‌گیری موجود و سیاست‌های محیط زیستی

- نهادسازی: پیوند "پروگرام پیشگیری از آلودگی" با سیاست های محیط زیستی و ساختارهای نهادی و متعهد نمودن سیاست سازان حکومت از طریق ایجاد نهادهای مرتبط(8).

رهیافت جابجایی فعالیت صنعتی از محل

فعالیت های صنعتی درون محدوده شهر را می توان بر اساس نوع فعالیت، میزان اشتغال و مقیاس فعالیت، میزان آلایندگی و نیز میزان سازگاری با سایر فعالیت درون شهر، به ویژه فعالیت مسکونی دسته بندی نمود. جابجایی صنعت شکل ویژه ای از اصلاح محل صنعتی و یکی از‌ راه های ممکن برای تطبیق با تغییرات در بازارها، ترجیحات مصرف کننده، قوانین محیط زیستی، و پیشرفت فن آوری می‌باشد. این رهیافت، در مواجهه کشورهای مختلف با واحدهای صنعتی آلاینده مورد استفاده قرار گرفته و با استفاده از ابزارهای قانونی محیط زیستی، فعالیت صنعتی به محل مناسب در درون و یا حتی در خارج از شهر منتقل می‌گردد(9). یکی از سیاست هایی که در برنامه ریزی شهری و نیز نظام‌های اقتصادی و محیط زیستی برای دست‌یابی به توسعه پایدار شهری به کار گرفته می شود، برزن بندی است.

برزن بندی صنعتی

از مهم‌ترین سیاست های تنظیم کاربرد زمین که بر عهده دولت محلی است، برزن بندی می‌باشد. این شیوه، اختیار قانونی را در بین «برزن»هایی که از نظر جغرافیایی به هم پیوسته اند، تقسیم می نماید. مقررات محلی برزن‌بندی، ضمن مشخص کردن فعالیت مجاز در هریک‌از برزن ها، دربرگیرنده مجموعه ای از قیود برای توسعه زمین شهری می‌باشد. متداو‌ل‌ترین مقرراتی که در برزن بندی مورد تاکید قرار می گیرد، شامل حداقل اندازه قطعه و کاربردی که باید زمین به آن اختصاص پیدا کند(برای مثال،کشاورزی، مسکونی، تجاری و یا صنعتی)، ارتفاع بیشینه ساختمان،  بیشینه تعداد واحدهایی قابل ایجاد در قطعه و توسعه زیرساخت های عمومی است (10). سیاست برزن بندی با‌ دسته‌بندی فعالیت های صنعتی بر حسب ویژگی های آن، پهنه های قابل استقرار این فعالیت را با ارایه ضوابط مربوط به هر پهنه مشخص می‌نماید. اگرچه برزن بندی، در برخی موارد با توجه به سازگاری فعالیت صنعتی موجب تثبیت محل و یا حتی جذب برخی صنایع می گردد، اما، عمدتا اجرای این سیاست، تغییر محل این فعالیت را باعث می‌گردد. یکی از تجارب با قدمت زیاد در کشور هندوستان بوده که در سال 1970، طبقه‌بندی صنایع براساس هماهنگی آن‌ها با مناطق گوناگون کاربرد زمین در نواحی شهری تهیه شده است. استقرار صنایع در شهرهای کشور هند با استفاده از سیاست برزن بندی صورت پذیرفته است که با توجه به نوع صنایع مستقر در شهرهای این کشور، نوع برزن بندی صنایع درشهرهای مختلف با یکدیگر متفاوت است. به عنوان نمونه، طرح جامع بمبئی برای منطقه‌بندی مناطق صنعتی شهر، گروه‌بندی شش گانه‌ای را از صنایع با توجه به مقیاس و میزان آلایندگی انجام داده و محل قرارگیری این صنایع را نسبت به نواحی مسکونی تعیین نموده‌است(جدول1) (11).

جدول 1 - برزن بندی صنعتی شهر بمبئی با توجه نوع صنایع و میزان آلودگی

Table 1. Industrial zoning of Mumbai city ,based on the types of industries and the amount of pollution

       منبع: نویسندگان بر اساس(11)

از جمله فرایندهای زیرمجموعه اجرای برزن بندی، الزام به انتقال فعالیت صنعتی از محدوده شهر برای کاهش اثرات محیط زیستی است که می‌توان در این زمینه تجربه کشور چین و شهر دالیان را مورد بررسی قرار داد. شهر دالیان مرکز تجارت، گردشگری و یکی از قطب‌های صنایع سنگین در چین می‌باشد. وجود فعالیت‌های صنعتی سنگین و بزرگ مقیاس موجب ایجاد مشکل آلودگی هوا گردیده است. مواجهه با‌فعالیت‌های صنعتی آلاینده در درون شهر، از طریق جابجایی واحد صنعتی به در خارج از شهر صورت پذیرفته‌است (جدول2) (12).

جدول2 – مشکلات و اقدامات کشور چین در مورد فعالیت‌های صنعتی آلاینده شهر دالیان

Table 2 . Problems and actions employed for polluting industrial activities in Dalian City, China

از جمله فرایندهای زیرمجموعه اجرای برزن بندی، الزام به انتقال فعالیت صنعتی از محدوده شهر برای کاهش اثرات محیط زیستی است که می‌توان در این زمینه تجربه کشور چین و شهر دالیان را مورد بررسی قرار داد. شهر دالیان مرکز تجارت، گردشگری و یکی از قطب‌های صنایع سنگین در چین می‌باشد. وجود فعالیت‌های صنعتی سنگین و بزرگ مقیاس موجب ایجاد مشکل آلودگی هوا گردیده است. مواجهه با‌فعالیت‌های صنعتی آلاینده در درون شهر، از طریق جابجایی واحد صنعتی به در خارج از شهر صورت پذیرفته‌است (جدول2) (12). از جمله فرایندهای زیرمجموعه اجرای برزن بندی، الزام به انتقال فعالیت صنعتی از محدوده شهر برای کاهش اثرات محیط زیستی است که می‌توان در این زمینه تجربه کشور چین و شهر دالیان را مورد بررسی قرار داد. شهر دالیان مرکز تجارت، گردشگری و یکی از قطب‌های صنایع سنگین در چین می‌باشد. وجود فعالیت‌های صنعتی سنگین و بزرگ مقیاس موجب ایجاد مشکل آلودگی هوا گردیده است. مواجهه با‌فعالیت‌های صنعتی آلاینده در درون شهر، از طریق جابجایی واحد صنعتی به در خارج از شهر صورت پذیرفته‌است (جدول2) (12).

جدول2 – مشکلات و اقدامات کشور چین در مورد فعالیت‌های صنعتی آلاینده شهر دالیان

Table 2 . Problems and actions employed for polluting industrial activities in Dalian City, China

منبع: نویسندگان بر اساس(12)

وزارت منابع طبیعی و محیط زیست مالزی، سند راهنمایی را برای صاحبان پروژه های صنعتی و نیز مقامات محلی، ایالت ها و نیز  فدرال تهیه نموده است که در تصمیم گیری مناسبت مکانی برای یک صنعت ویژه و یا فعالیت های غیر صنعتی که دارای پتانسیل تاثیر منفی برمحیط زیست است، به کار گرفته می شود. در این سند، بر جلوگیری از اثرات منفی محیطی ایجاد فعالیت ها، در ناحیه پذیرنده حساس‌محیطی(در قالب سیستم های طبیعی و نیز سیستم انسان- ساخت) تاکید گردیده است. دسته بندی فعالیت های صنعتی شامل صنایع دستی، صنایع تولیدی، صنایع مبتنی بر منابع، صنایع با پتانسیل بالای آلایندگی آب، و تسهیلات مدیریت پسماندها است؛ همچنین به سیاست ایجاد برزن های میان‌گیر، به عنوان نواحی جداکننده میان برخی از فعالیت ها، برای کاهش ناسازگاری و نیز حفاظت از محیط‌زیست، اشاره شده است(13). در کشور ایران، نیز همانند سایر کشورها، از انواع شیوه های برخورد با فعالیت‌های صنعتی آلاینده استفاده می‌گردد؛ به‌این‌معنی که بر اساس ضوابط استقرار صنایع سازمان حفاظت محیط زیست و نیز قوانین و مقررات مربوط به انتقال فعالیت‌های صنعتی آلاینده، رهیافت پیشگیری از آلایندگی صنایع و اعمال ضوابط محیط زیستی برای کاهش آلودگی، برزن‌بندی با توجه به ماهیت و میزان آلایندگی صنایع و انتقال فعالیت صنعتی از محدوده شهر صورت می پذیرد. از طرف دیگر ضوابط تدوین شده در برنامه‌های شهری نیز با تعیین مناطق قابل ایجاد‌ کاربرد صنعتی و نوع صنایع قابل استقرار، بر استفاده از رهیافت های برزن‌بندی، انتقال فعالیت آلاینده به خارج از محدوده شهر تاکید نموده و زمین و نیز ابنیه حاصل از انتقال فعالیت صنعتی را بر حسب نیاز شهر، به سایر فعالیت ها اختصاص می دهند. یکی از تجارب موفق در زمینه برزن بندی و انتقال فعالیت های صنعتی از دورن محدوده شهر، تجربه سامان‌دهی صنایع شهر اصفهان بوده است. شهرداری اصفهان در سال 1367 با هدف انتقال مشاغل مزاحم شهری به نقاط مناسب خارج از شهر، سازمان ساماندهی صنایع و مشاغل شهری را ایجاد نمود. این سازمان، طرح ساماندهی صنایع اصفهان را تهیه نموده است؛ در این طرح، صنایع شهری بر اساس میزان  نیاز مردم، به سه دسته تقسیم شده‌اند (جدول 3) (14).

جدول 3 -  دسته بندی صنایع در طرح ساماندهی صنایع شهر اصفهان

Table 3 . Categories of industries in “industrial systematizing plan” in Isfahan

           منبع: نویسندگان بر اساس (14)

 از فعالیت‌های سازمان سامان‌دهی صنایع اصفهان، ایجاد شهرک صنایع کارگاهی امیرکبیر در خارج از محدوده شهری بوده است. هدف از‌ایجاد این شهرک صنعتی، انتقال کارگاه ها، تعمیرگاه ها و نمایشگاه های خودرو به خارج از محدوده و در حریم شهر  بوده است؛ این شهرک در زمینه انتقال فعالیت‌های صنعتی کارگاهی با موفقیت روبرو بوده است که از جمله دلایل آن می توان به اعمال سیاست‌های اعطای تخفیف در هزینه زمین، اعطای وام بلند مدت برای خرید زمین و ایجاد امحلاتی مانند سرویس رفت و آمد برای کارگران و ایجاد واحدهای خدماتی در‌درون شهرک برای کارگران اشاره نمود(14).

احیای ساختمان های متروک صنعتی(بدون فعالیت)، از طریق تبدیل کارکردی

هنگامی که جریان فعالیت صنعتی موجود در زمین شهری، به دلیل انتقال و یا اتمام فعالیت، بنابر اعمال سیاست برزن بندی و یا سایر دلایل مرتبط با عدم کارایی و کارآمدی فعالیت در محل، به صفر می رسد و ساختمان ترک شده صنعتی، با تمامی تاسیسات مرتبط در‌کالبد شهر باقی می ماند، این سیاست به کار گرفته می شود. حفاظت از ساختمان ها، یکی از رهیافت های تجدید حیات شهری و پایداری است. استفاده دوباره سازگار به ویژه در خصوص ساختمان های میراث تاریخی و تبدیل آن به مکان های قابل دسترس و کاربردی، می تواند موجب ایجاد منافع افزوده تجدید حیات شهری در یک ناحیه، به شیوه ای پایدار گردد(15). انطباق ساختمان متروک صنعتی با سایر فعالیت‌های قابل جایگیری و تبدیل عملکردی آن‌ها رهیافت « تبدیل» را تشکیل می دهد، که نه تنها می‌تواند ساختمان و محیط کالبدی آن را به حالت اول بازگرداند، بلکه سرزندگی را در اشتغال جامعه اطراف آن‌ها ایجاد نماید(16)؛ در طی این فرایند، توسعه‌دهندگان، ظاهر بیرونی ساختمان صنعتی را حفظ نموده، در حالی که ساختار درونی آن را برای کاربردهای دیگر سازگار می‌کنند(17). مطابق با پانتر[5](2002)، احیای ساختمان های متروک صنعتی می باید پنج اصل را دربرمی گیرد: اجرای مناسب فعالیت هایی که برای آن دوباره طراحی می گردد، سازگار بودن و بادوام بودن برای کاربردهای جدید، پاسخ‌دهی مناسب به محیط پیرامون و ارتقای زمینه خود، برخورداری از ارتباط بصری و ایجاد لذتبرای کاربران و عابران و در آخر، پایدار بودن- غیرآلایندگی، کارآمدی در انرژی، دسترسی آسان و حداقل اثرات منفی محیط زیستی(18)؛ از‌دیدگاهی دیگر، شرایط موثر بر تغییر کارکردی ساختمان های صنعتی شامل این موارد است: محیط ساختمان (نحوه ارتباط ساختمان با فضای اطراف، محل قرارگیری ساختمان در ساختار شهر در حال حاضر و در آینده)؛ ویژگی های ساختمان از نظر ارزش های تاریخی و معماری؛ نیازهای تشخیص داده شده توسط مسوولان و قوانین رسمی؛ شرایط ساختمان از نظر سازه و امکان استفاده دوباره؛ ابعاد ساختمان و پلان همکف؛ و مالک ساختمان، کارفرمای پروژه، سرمایه‌گذار(19).

ساختمان صنعتی ریخته‌گری درشهر بوداپست مجارستان از سال 1964(میلادی) کارکرد صنعتی خود را از دست داده بود. برای تبدیل کارکردی این ساختمان، تحلیل ویژگی های ساختمان و پروژه در زمینه های محیط، ارزش، سازه، ابعاد ساختمان و نیز مالکیت  انجام گردیده است(19).

رهیافت جذب فعالیت های صنعتی به محل

این رهیافت، به دلیل فراوانی محوطه های متروک صنعتی ناشی از رکود اقتصادی دهه 1960 میلادی در شهرهای اروپایی انجام یافته است و بر "احیا محوطه های متروک صنعتی"، تاکید دارد. محوطه های متروک صنعتی، تسهیلات بازرگانی- صنعتی رها شده و بدون‌استفاده می باشد که از آن به نحو مطلوبی استفاده نمی‌شودو توسعه دوباره آن به لحاظ وجود آلودگی محیط زیستی ناشی از فعالیت پیشین، با مشکل مواجه است. باززنده سازی^[6] این زمین ها از طریق از بین بردن خطرات بالقوه برای سلامتی و نیز بازگرداندن حیات اقتصادی به این محوطه ها انجام می پذیرد(20). «احیای شهری، بازگرداندن فعالیت و سرزندگی به مناطق شهری و فرآیندی پویا و توانمند است»(21). احیای محوطه‌های صنعتی دچار رکود با به کارگیری اقداماتی جهت بازگرداندن حیات و فعالیت به آن صورت می‌پذیرد و عمدتا سه سیاست برزن‌بندی ویژه، ایجاد کاربردهای مختلط و خوشه سازیرا مورد توجه قرار می دهد. پیش از اعمال هریک از سیاست های نامبرده، معمولا به‌دلیل وجود آلودگی ناشی از فعالیت های قبلی مستقر در محوطه، اقدام به پاک‌سازی محیط زیستی می گردد.

الف) برزن بندی ویژه و به‌کارگیری سیاست های تشویقی حفظ و جذب فعالیت صنعتی در شهر

تغییر کاربرد صنعتی به کاربرد مسکونی با نرخ بازار، مشکلی است که شهرهای کشورهای امریکای شمالی با آن مواجه هستند. فشار و تقاضای زیاد برای ایجاد کاربرد مسکونی، به ویژه در مرکز شهرها و زمین های صنعتی شهر، موجب کاهش تعداد اشتغال برای کارگران غیر ماهر و وابسته به رفت و آمد می‌گردد(17). این شهرها برای حفظ زمین های صنعتی شهر، جلوگیری از تغییر آن‌ها به کاربرد مسکونی و ایجاد اشتغال پایدار محلی، از ابزارهایی مانند تدوین سیاست‌های کاربرد زمین و مشوق های اقتصادی استفاده نموده‌اند (جدول 4) (22).

جدول 4- اقدامات انجام یافته برای احیای فعالیت های صنعتی در شهرهای ایالات متحده

Table 4.  Actions employed for revitalization of industrial activities in the cities of the United States

منبع: نویسندگان بر اساس (22)

ب) ایجاد کاربرد مختلط

توسعه با کاربرد مختلط، یک پروژه ملکی با یکپارچگی در ترکیب تجاری، اداری، مسکونی، تفریحی و یا سایر عملکردها است؛این رهیافت پیاده- مدار بوده و شامل جزییات یک محیط زندگی- کار- تفریح می‌باشد. این رهیافت استفاده از فضا را بیشینه نموده و جریان ترافیک و گسترش کالبدی بی برنامه شهر را کاهش می دهد(23). با ایجاد کاربرد مختلط، شدت استفاده از زمین در استانداردهای طبقه‌بندی کاربرد زمین افزایش می یابد، تنوع کاربردها زیاد می شود و موانع میان مناطق مختلف کاهش می یابد(برای مثال، پهنه های حایل میان نواحی مسکونی و تجاری می باید برداشته شود)(24). در مکان های برخوردار از خدمات حمل و نقلی، با پتانسیل قوی برای توسعه کاربرد مختلط شهری، اجرای کاربردهای مختلط با صنعت می تواند از زمین های صنعتی شهری حفاطت نموده و آن را گسترش دهد، در عین حال به توسعه دهندگان اجازه دهد که از مزایای بیش‌تر [منتج از] تراکم بالاتر که این محوطه ها ایجاد می نمایند، بهره‌مند شوند؛ این برزن ها، بیش از این‌که به صورت کامل توسعه کاربرد مختلط را ممنوع کنند، یا از سوی دیگر کاربرد مختلط را جایگزین کاربرد صنعتی نمایند، نیاز به مقدار پایه ای از فضای صنعتی پرداخت پذیر و توسعه کاربرد مختلط مجاز برای تعادل تخصیص تراکم دارند. حداقل دوازده منطقه کاربرد صنعتی مختلط در ایالات متحده وجود دارد. این مناطق، کاربردهای گوناگون، تدارکات و اهداف مختلفی را با یکدیگر ترکیب می نمایند(25).

ج) برنامه‌ریزی یکپارچه و خوشه سازی  فعالیت‌های صنعتی

خوشه صنعتی، اجتماع اجزای کنش گروه های بهم پیوسته صنعتی است، مانند شرکت هایی که از نظر محلی بسته اند^[8]، دانشگاه ها و مراکز تحقیق، سازمان های پشتیبانی کننده صنعت، سازمان های شبکه ای، نهاد های همیاری صنعت- دانشگاه و گروه های تخصصی که تمام آن‌ها به دلیل جذابیت منطقه به آن وارد می شوند. در خوشه ای مانند فن‌آوری و دانش، ارزش های عقلانی حاکم بوده و اطلاعات به‌سرعت در یک شبکه افقی از اتصالات میان توسعه دهندگان، در حال چرخش است و به واسطه ساز و کار رقابت و همکاری، نوآوری فعال، ایجاد می‌گردد. اهمیت ایجاد خوشه های صنعتی را می توان در عوامل تاثیر اقتصادی بیرونی(کاهش هزینه های ارتباطات و حمل و نقل، بهره گیری از ‌صرفه‌های تجمع)، ایجاد نوآوری(توسط شرکت ها، صنایع، موسسات تحقیقاتی، دانشگاه ها و جز آن) وتسریع در تجمیع صنایع و تقویت کیفیت به واسطه برند محلی، توضیح داد(26).

شهر لندن و پس از آن شهرهای بزرگ کشورهای توسعه یافته، از دهه 1960(میلادی)، فرایند های تمرکز زدایی و خارج ‌شدن فعالیت های صنعتی از شهر ها را همراه با تغییراتی در بخش صنعت تجربه نمودند. در نتیجه، ترکیب فضایی عملکردهای شهری، تغییر نموده و تقویت کننده بخش های جدید مانند خدمات، تفریح، و گردشگری گردید و تقاضاهای جدیدی برای ساختمان های غیر مسکونی برای توسعه وابسته به بخش های مدرن ایجاد شد. نخستین واکنش بخش املاک در این کشورها، احیای محوطه های متروک صنعتی واقع در محل های دارای امتیاز بود که اغلب با تخریب ساختمان های قدیمی و تاسیس ساختمان های جدید دربردارنده فن‌آوری‌های ارتباط از راه دور و مهندسی، انجام شد(27). در حال حاضر، شهرهای بزرگ در کشورهای توسعه یافته اروپایی، با چالش هایی از قبیل جهانی شدن و رقابت شدید در منطقه خود و یا نواحی مادرشهر مواجه هستند. واحدهای صنعتی اغلب برای نواحی حومه و یا کشورهای  با هزینه کم‌تر نیروی کار، جابجا شده و شهرها با رکود صنعتی در درون محدوده مواجه شده اند. پیش از جهانی شدن، وجود مرکزیت، محل جغرافیایی و امتیازات حمل و نقلی برای شهرهای صنعتی ضروری بود، درحالی که اکنون شهرها نیازهای بازار جهانی و اقتصاد فن آوری مدار^[9] و خدمات مدار^[10] را برطرف می نمایند(28). در تجربه "برنامه احیا" در شهرهای کشورهای اروپایی که در زمینه احیای محوطه های متروکه صنعتی انجام شده، مهم‌ترین مشکلات محوطه ها: وجود آلودگی های محیط زیستی، عدم وجود امنیت و عدم برخورداری از زیرساخت‌های مناسب بوده و هدف این برنامه، ایجاد تنوع در کاربردها، ارتقای سطح فن آوری و دست‌یابی به پایداری محیط زیستی بوده است(جدول5)؛ به کاربردن رهیافت یکپارچگی در برنامه‌ریزی، ایجاد محل های متنوع از طریق خوشه سازی فعالیت ها، و ارتقای پایداری محیط زیستی از طریق پاک‌سازی محوطه از اقدامات این برنامه و مدیریت فرایند احیا بر عهده توسعه دهندگان خصوصی با هیات مدیره عمومی و یا هیات مدیره عمومی/ خصوصی بوده است(جداول7 و6)؛

جدول5- مشکلات و اهداف برنامه ریزی محوطه های متروک صنعتی در شهرهای کشورهای اروپایی

Table 5. Problems and goals of planning abandoned industrial sites in European cities

منبع: نویسندگان بر اساس(28)

جدول6 -  اقدامات انجام شده برای احیای محوطه های متروک صنعتی در کشورهای اروپایی

Table 6. Actions employed for revitalization of abandoned industrial sites in European countries

                     منبع: نویسندگان بر اساس(28)

جدول7- نهادهای مسوول و منابع سرمایه گذاری برای احیای محوطه های متروکه صنعتی در شهرهای اروپایی

Table 7. Responsible institutions and investment resources for revitalizing abandoned industrial sites in European cities

منبع: نویسندگان بر اساس(28)

جمع بندی

به دلیل این‎که  فعالیت های صنعتی بخشی از سیستم فعالیتی هر  شهر می باشند، برنامه‌ریزی مواجهه با این فعالیت ها در شهر، تا حد زیادی با هدف توسعه پایدار شهری(در زمینه های محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، و کالبدی) همخوانی دارد. بررسی تجارب کشورهای جهان در مواجهه با فعالیت‌های صنعتی نشان دهنده به‌کارگیری سیاست های مختلف  می‌باشد. رهیافت های مبنا در اتخاذ سیاست های مواجهه با فعالیت های صنعتی درون‌شهری را در سه دسته کلی بررسی نمود:

-  رهیافت تثبیت کننده فعالیت صنعتی در محل: در این رهیافت با توجه به مزیت برخی از فعالیت های صنعتی، در استقرار در محیط شهری، تاکید بر افزایش سازگاری میان صنعت و سایر فعالیت های شهری(به ویژه فعالیت مسکونی) می باشد. دو نمونه از سیاست های مبتنی بر رهیافت تثبیت کننده فعالیت صنعتی در محل، اجرای پروگرام های "پیشگیری از آلودگی" و "تولید پاک تر" می باشد.

-  رهیافت جابجا کننده فعالیت صنعتی از محل: در این رهیافت بر تعیین محل فعالیت های صنعتی درون/بیرون محدوده شهر بر اساس ویژگی ها( شامل نوع فعالیت، میزان اشتغال و مقیاس فعالیت، میزان آلایندگی و نیز میزان سازگاری با سایر فعالیت های درون شهر و جز آن)، تاکید می گردد. سیاست "برزن بندی"، بر مبنای رهیافت جابجایی محل فعالیت های صنعتی، به انتقال فعالیت صنعتی به محل مناسب، بر اساس خصوصیات صنعت و فعالیت های دارای میان‌کنش با آن می پردازد. پس از انتقال فعالیت صنعتی، در محلی که فعالیت در آن به صفر رسیده، با توجه به پتانسیل ساختمان های برجای مانده از صنعت، می توان از سیاست "تبدیل کارکردی ساختمان صنعتی" برای بازگردان سرزندگی و اشتغال به محل، بهره برد.

-  رهیافت جذب کننده فعالیت صنعتی به محل: سیاست های احیای مبتنی بر این رهیافت، بیش‌تر به دلیل فراوانی محوطه های متروک صنعتی ناشی از رکود اقتصادی دهه 1960 میلادی در شهرهای اروپایی اعمال شده است. "برزن بندی ویژه و به‌کارگیری سیاست های تشویقی حفظ و جذب فعالیت صنعتی در شهر"، "ایجاد کاربرد مختلط" برای تنوع و جذابیت محوطه و "خوشه سازی فعالیت‌های صنعتی- بازرگانی"، از جمله سیاست های به کارگرفته شده در کشورهای مختلف در خصوص انطباق با این رهیافت است. در به کارگیری این رهیافت بر برنامه‌ریزی یکپارچه تاکید می­گردد.

Reference

1. United nations. 1990. International standard industrial classification of all economic activities. Revision 3. Series M, No. 4.
2. North American industry classification system (NAICS). 2007. Canada Statistics, p:3
3. Ministry of Industry, Mining and Trade of Iran. 2000.
4. Huber, J. 1998. Ecological modernization. University of Helsinki. p:3
5. Zeković, S. 2000. Possibilities of sustainable industrial development in Serbia. Institute of architecture and urban planning of Serbia, Belgrade, Facta universitatis, Economics and organization, Vol. 1, No 8.
6. Phipps, E. 1995.Pollution prevention: Concepts and principles. NPPC Research assistant, National pollution prevention center for higher education, University of michigan, p:7
7. United states environmental protection agency. 1998. Principles of pollution prevention and cleaner production. People’s republic of china version. November. pp:1-6
8. United states agency for international development,2000.Reducing urban and industrial pollution in Chile. pp:1-7
9. Pellenbarg, P.H.& Dijk J., 2003. firm relocation: state of the art and research prospects. Netherlands interdisciplinary demographic institute.
10. Fische, A.W. 1999.zoning and land use regulation. Dartmouth college, pp:402-403
11. Hamgoruh Consultant Engineers. 1992. Locality and Criteria for Industry Deployment: Urban Industries zoning guide, India's Experience. Ministry of Housing and Labor of India. Center for Architectural and Urban Studies and Research. (In Persian)
12. Dalian environmental protection agency. 2003. Industrial relocation and transformation in Dalian. Initiative seminar on industrial relocation, Ho chi minh, Vietnam.
13. Ministry of natural resources and environment. 2012.Guidelines for siting and zoning of industry and residential areas. Malaysia.
14. 14.Falsafizadeh, M. 2006. Planning for Organizing Industrial activities and Urban Disturbance Workshops-Case Study: Shiraz Municipality, District 4. Shiraz University. Iran (In Persian).
15. Bullen, P.A. and P. E. D. Love. 2011.Adaptive reuse of heritage buildings. structural survey 29(5):411-421.
16. Collaton, E.& Bartsch, C. 1996.Industrial site reuse and urban redevelopment an overview. Cityscape: A journal of policy development and research. Volume 2. Number3, p:17
17. Fernandez, B & Baba, K. 2006. Residential/industrial land use conflict, Conserving industrial land in southeast downtown. Community redevelopment agency of Los Angeles.
18. Nikolić, I. 2014.Urban recycling of derelict industrial sites: Analysis of socio-economic redevelopment of post-industrial districts. Polytechnic university of Catalonia.
19. Lepel, A. 2006.Changing the function of industrial buildings-survey. Budapest University of technology and economics, Hungary.
20. Schiffer. S. T. R.2005.Revitalizing obsolete inner industrial areas as an alternative to peripheral urban growth. City & Time .1(3), p:4
21. Tiesdell, S.& Oc, T. 1996.Revitalizing historical urban quarters. Architectural press Oxford.
22. Department of City planning and Community redevelopment agency of the city of Los Angeles. 2007.LosAngeles’s industrial land: sustaining a dynamic city economy.
23. Rabianski, J.& ClementsS., 2007. Mixed-Use Development: A review of professional literature. Department of real estate. Georgia state university. Atlanta.
24. Hirt, S. 2007.The mixed-use trend: Planning attitudes and practices in northeast Ohio. Journal of architectural and planning research. 24:3, p:224-244
25. Cotter, D. 2012.Putting Atlanta back to work: Integrating light industry into mixed-use urban development. Georgia tech enterprise innovation institute. Atlanta.USA.
26. Furukawa, Y., 2005, “Industrial cluster study report”, Japan.
27. Gigler, U.& Tötzer, T. 2004. Examples of revitalized urban industrial sites across Europe”, Austrian research center.
28. Gigler, U.& Tötzer, T. 2005. Managing urban dynamics in old industrial cities: Lessons learned on revitalizing inner-city industrial sites in six European case studies. 45th Congress of the European regional science association - Land use and water. Vrije universiteit. Amsterdam.