تدوین چارچوبی منسجم برای ارزیابی راهبردی محیط زیستی بر اساس مفاهیم و تئوری ‌های تفکر تاب آوری

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و یکم، شماره هشت، آبان ماه 98

تدوین چارچوبیمنسجم برای ارزیابی راهبردی محیط زیستی بر اساس مفاهیم و تئوری ‌های تفکر تاب آوری

پرستو پریور [1]

آیدا احمدی[2]^*

ahmadyaida@yahoo.com

فرانه وکیلی [3]

احد ستوده [4]

چکیده

زمینه و هدف: امروزه ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی به عنوان ابزاری برای وارد کردن ملاحظات محیط‌زیستی در مراحل اولیه تصمیم‌گیری مورد توجه برنامه‌ریزان قرار گرفته است. اندیشمندان مشخصه‌هایی مانند توجه به ارتباط بین لایه‌های مختلف تصمیم‌گیری از سطح سیاست تا اجرا، توجه به بستر فرهنگی- سیاسی و ساختار سازمانی توسعه و نیز در نظر گرفتن ملاحظات اقتصادی- اجتماعی را به ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی نسبت داده اند.

روش بررسی: علی‌رغم برشماری این خصوصیات، فرایند معمول ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی، توانایی ارزیابی جامع اثرات در بستر فرهنگی، اجتماعی و اکولوژیکی را ندارد. همچنین برای سنجش پایداری انواع توسعه، از معیارهایی استفاده می شود که نتیجه شفافی را در اختیار تصمیم‌گیران قرار نمی‌دهد. به همین دلیل در این مطالعه فرایند و ساختار ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی بر اساس مبانی نظری رویکرد تاب‌آوری ارتقاء یافته است. بر اساس رویکرد تاب‌آوری، عدم قطعیت‌ها و اختلالات در سیستم‌های اجتماعی-اکولوژیکی قابل تحلیل است. همچنین با استناد به رویکرد تاب‌آوری مفهوم چند مقیاسی در فرایند ارزیابی وارد می‌شود.

یافته ها: در این مطالعه فرایند سه مرحله ای برای ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی پیشنهاد شده است. هر یک از مراحل بر اساس مفاهیم اصلی رویکرد تاب‌آوری تنظیم شده است.

بحث و نتیجه گیری: مجموع این خصوصیات ارزیابی‌های محیط‌زیستی را بر اساس آینده غیر قابل پیش بینی، اجتناب ناپذیر بودن تغییر و آسیب پذیریِ سیستم‌های اکولوژیکی امکان پذیر می سازد.

واژه­های کلیدی: ارزیابی راهبردی محیط زیستی، تفکر تاب آوری، سیستم اجتماعی-اکولوژیکی، توسعه پایدار.

Development of Integrated Framework for Strategic Environmental Assessment Based on the Principles and Theories of Resilience Thinking

Parastoo Parivar [5]

Aida Ahmadi [6]^*

ahmadyaida@yahoo.com  

Farane Vakili [7]

Ahad Sotoudeh[8]

Abstract

Background and purpose: Nowadays environmental strategic assessment as a tool for incorporating environmental considerations into the early stages of decision making has attracted the attention of planners. Scholars have attributed characteristics such as attention to the relationship between different layers of decision-making from policy making to implementation, consideration of cultural- political context and organizational structure of development as well as reflection of socio-economic considerations to environmental strategic assessment.

Method: Despite these characteristics, the usual process of strategic environmental assessment does not have the ability to comprehensively assess the effects of cultural, social and ecological contexts. Criteria that do not provide clear results to decision makers are also used to measure the sustainability of development types. For this reason, in this study, the process and structure of the strategic environmental assessment based on the theoretical foundations of the resilience approach has been improved. Based on the resiliency approach, uncertainties and disturbances in socio-ecological systems can be analyzed. It is also incorporated into the evaluation process by reference to the multi-scale concept resiliency approach.

Findings: In this study a three-step process for strategic environmental assessment is proposed. Each step is based on the basic concepts of the resiliency approach.

Discussion and Conclusions: The sum of these characteristics makes environmental assessments possible on the basis of the unpredictable future, the inevitability of change, and the vulnerability of ecological systems.

Keywords: membrane Strategic Environmental Assessment, Resilience Thinking, Socio-Ecological System, Sustainable Development

مقدمه

ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی[9] در اکثر تحقیقات مرتبط به عنوان فرآیندی برای ارزیابی اثرات محیط‌زیستی ناشی از اتخاذ سیاست‌ها[10]، طرح‌ها[11] و برنامه‌های اجرایی[12] و گزینه‌های مربوط به آنها و رویکردی برای یکپارچه‌سازی ملاحظات محیط‌زیستی در لایه‌های بالای تصمیم گیری در رابطه با انواع توسعه معرفی شده است (1- 2) . این چارچوب به اتخاذ راهبردهای عملی توسعه پایدار کمک می‌کندو اگر به خوبی انجام شود، قادر خواهد بود معیارهای پایداری را در کل فرایند برنامه‌ریزی وارد سازد(3) . سیستم ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی طی دو دهه اخیر در بسیاری از کشورها از جمله کانادا، هلند، نیوزلند و ایالات متحده، پایه گذاری شده است و بطور متداول در برنامه‌ها به خصوص برنامه‌های مربوط به انرژی، حمل و نقل، آب و فاضلاب و برنامه‌های فضایی یا کاربری اراضی شهری کاربرد دارد(4) . بینادر سال 2007 سه بعد یا ویژگی شامل راهبردی بودن، یکپارچه بودن فرایند ارزیابی راهبردیمحیط‌زیستی با فرایند تصمیم‌گیری و بستر برنامه‌ریزی و دستیابی به اهداف توسعه پایدار را به ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی نسبت داد(5). بر این اساس، در ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی به ارتباط بین لایه‌های مختلف تصمیم‌گیری از سطح سیاست تا پروژه (کل فرایند تصمیم گیری) توجه می‌شود. همچنین در ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی تنها اثرات توسعه به صورت مجرد مورد بررسی قرار نمی‌گیرد بلکه ارزیابی بر اساس بستر فرهنگی، سیاسی و نهادی که در آن توسعه پیشنهاد شده، انجام می‌شود. از سوی دیگر ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی را ابزاری موثر برای پیشبرد اهداف توسعه پایدار معرفی کرده‌اند در نتیجه‌این نوع ارزیابی تنها متمرکز بر محیط‌زیست طبیعی و ابعاد اکولوژیکی نبوده و ملاحظات اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.علیرغم ویژگی‌های مثبتی که بکارگیری ارزیابی راهبردی محیط زیستی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار دارد و تجارب فراوانی نیز در بکارگیری این چارچوب در بسیاری از کشورها وجود دارد، بررسی ها نشان داده است این ارزیابی‌ها به طور خاص در سطوح مختلف برنامه‌ریزی بخاطر استفاده از معیارهای کلی در ارزیابی و عدم توجه به مقیاس، عدم بررسی تمامی گزینه های ممکن، عدم لحاظ مشارکت مردمی و نداشتن خروجی های شفاف، کارایی لازم را نداشته است(6-12) .

با توجه به‌محدودیت هایی که ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی دارد، این پرسش مطرح می‌شود که چگونه می توان محتوا و فرایند ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی را برای احراز ویژگیهای مذکور ارتقاء داد؟ پاسخ این سوال را تاحدودی می توان در کنفرانس انجمن بین المللی ارزیابی اثرات[13] که در سال2010 برگزار شد،جستجو کرد چنانچه از آن پس امکان انجام ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی بر اساس تفکر تاب‌آوری[14] بصورت کلی مورد بررسی قرار گرفت (13,14). در حقیقت بخاطر دو مسئله مهم در ارزیابی راهبردیِ محیط‌زیستی ضرورت استفاده از تفکر تاب‌آوری مطرح شد، اول اینکه چون ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی به عنوان ابزاری برای پیش‌بینی پیامدهای ناشی از توسعه بویژه در موضوعات پیچیده کاربرد دارد، در نتیجه باید محتوایی در فرایند این ابزار وجود داشته باشد تا پیچیدگی چنین سیستم‌هایی در نظر گرفته شود. دوم، در ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی اثرات در مقیاس های فضاییو زمانی بزرگ ارزیابی می‌شوند تا بتوان از طریق آن اثرات تجمعی ناشی از اجرای تصمیمات پیش‌بینی شود، در نتیجه در مراحل فرایند ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی در نظر گرفتن سلسله مراتب مقیاس باید وجود داشته باشد. با توجه به‌ این مسائل، محققان این موضوع را مطرح کردند که مفاهیم کلیدی در تفکر تاب‌آوری، فرایند ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی را برای پیش‌بینی به‌هنگام اثرات ناشی از سطوح مختلف تصمیم گیری، با توجه به پیچیدگی‌ها و عدم قطعیت‌هایی که در سیستم‌های اکولوژیکی وجود دارد، ارتقاء خواهد دادولی چارچوب و رویه مشخصی را برای این یکپارچه‌سازی ارائه نکردند. با توجه به موضوعات مطرح شده، هدف این تحقیق تدوین چارچوب ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی بر اساس تفکر تاب‌آوری است.

روش بررسی

در این مطالعه با بررسی و تحقیق در مورد مفاهیم مطرح در تفکر تاب‌آوری، مراحل و گام‌های فرایند ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی تعریف می‌شود. روش تحقیق در این مطالعه، انجام مطالعات کتابخانه‌ای و سپس تحلیل مقایسه‌ای نتایج مطالعات است.

با توجه به اینکه هدف مطالعه تدوین محتوا و رویه ای برای فرایند ارزیابی راهبردی محیط زیستی است، از چارچوب نظری که در قالب ساختار سلسله مراتبی، سازماندهی و یکپارچه سازی مطالعات را امکان‌پذیر می‌سازد (15)، استفاده شده است.

در این تحقیق برای ارتقاء محتوا و رویه ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی در قالب چارچوبی منسجم، اصول مطرح در تفکر تاب‌آوری با ساختار ارزیابی راهبردی محیط زیستی تلفیق و در نهایت فرایند سه مرحله‌ای تدوین شده است. چارچوب پیشنهادی محتوا، ساختار و فرایند ارزیابی‌های محیط زیستی را که از ابزارهای اصلی در برنامه ریزی محیط زیست هستند، ارتقاء می‌دهد.در این مطالعه پس از مرور ادبیات جهانی در مورد ارزیابی راهبردی محیط زیستی، بررسی نیاز به تجدید نظر در رابطه با ساختار و فرایند ارزیابی راهبردی محیط زیستی، بررسی کارایی تفکر تاب آوری برای ارتقاء ارزیابی راهبردی محیط زیستی، مقایسه تطبیقی کاربرد تفکر تاب‌آوری در ساختار محتوای ارزیابی راهبردی محیط زیستی، چارچوبی منسجم برای ارزیابی راهبردی محیط زیستی تدوین گردید.

یافته ها

کاربرد مفهوم تاب آوری در ارتقاء ارزیابی راهبردی محیط زیستی

از کنفرانس انجمن بین المللی ارزیابی اثرات، 2010 ارزیابی راهبردی محیط زیستی بر اساس تفکر تاب آوری مورد بررسی قرار گرفت (13,14)و این موضوع مطرح شد که مفاهیم کلیدی در تفکر تاب آوری ابعاد مختلف ارزیابی راهبردی را ارتقاء می­دهد. از این رو ابتدا در این پژوهش مفهوم تاب آوری تعریف می­شود و سپس کاربرد تفکر تاب آوری در ارزیابی راهبردی محیط زیستی در برطرف سازی نقاط ضعف آن و تسهیل در دستیابی به ابعاد و اهداف مذکور مشخص می شود.

تاب آوری به ظرفیت اساسی یک اکوسیستم برای حفظ خدمات مطلوب اکوسیستم در مواجهه با نوسانات محیط زیستی و بهره برداری انسان اطلاق می شود (16). همچنین در تعریفی دیگر، تاب آوریظرفیت سیستم های اکولوژیکی – اجتماعی برای جذب اختلالات برای حفظ بازخوردها، فرایندها و ساختارهای لازم و ذاتی سیستم است17) ). در واقع سیستم هایی که در آنها ارزیابی راهبردی محیط زیستی انجام می شود پیچیده هستن(18) . چنین پیچیدگی انجام ارزیابی اثرات را با مشکل مواجه می سازد، چون از یک طرف ارزیابان محیط زیست انتظار دارند تا با اطمینان اثرات را در این سیستم ها بیش بینی کنند و اقدامات مدیریتی برای آنها ارائه دهند ولی از طرف دیگر غیر قابل پیش بینی بودن، روابط غیر خطی، پویایی اکوسیستم ها و دانش کم و فعالیتهای انسان در این سیستم هااین مهم را ناممکن می کند. در این رابطه تفکر تاب آوری  بینشی را فراهم می کند که آینده غیر قابل پیش بینی، اجتناب ناپذیر بودن تغییرو آسیب پذیری در این سیستم ها از طریق مفهوم چند مقیاسی و انتخاب مقیاس زمانی و فضایی مناسب و مفاهیمی مثلپنارکی[15]و تبعات آن شامل چرخه تطبیقی[16]، سیستم های اجتماعی-اکولوژیکی[17] و حاکمیت تطبیقی[18]، در نظر گرفته شود (13,14,19,20).تفکر تاب آوری روش ساختار مندی برای توجه به پیچیدگی ها، عدم قطعیت و وابستگی های درونی سیستم ها و فرایندها فراهم می آورد و زمینه را برای روشهای جدید برنامه ریزی و استفاده کار آمد تر از ارزیابی و تفکر پایداری فراهم می آورد (21,22,23).

در جدول (1) مفاهیم تفکر تاب آوری، کاربرد آنها در ارزیابی راهبردی محیط زیستی و ارتباط آن با ویژگی ها و خصوصیات اصلی که بینا در سال 2007 برای ارزیابی راهبردی محیط زیستی بر شمرده است نشان داده شده است.

جدول 1-  مقایسه تطبیقی مفاهیم تفکر تاب آوری با ویژگی ها و خصوصیات اصلی ارزیابی راهبردی محیط زیستی(منبع:نگارندگان)

Table 1. Comparative Comparison of Resiliency Thinking Concepts with Key Features and Specifications of Strategic Environmental Assessment

با توجه به خصوصیاتی که ارزیابی راهبردی محیط زیستی باید داشته باشد این پرسش مطرح می شود که چگونه می توان از تفکر تاب آوری برای ارتقاء فرایند ارزیابی راهبردی محیط زیستی استفاده کرد. اسلوت وگ و جونز استفاده از فرایند ارزیابی تاب آوری[19] را در ارزیابی راهبردی محیط زیستی مورد تاکید قرار داده اند ولی چارچوب و رویه مشخصی را برای این یکپارچه سازی ارائه نکردند. هدف اساسی این پژوهش این است که فرایندی جدید و جامعی با توجه به خصوصیات اصلی ارزیابی راهبردی محیط زیستی و تفکر تاب آوری برای ارزیابی راهبردی محیط زیستی بسط داده شود(13).

فرایند معمولارزیابی راهبردی محیط زیستی دو مرحله اصلی دارد که شامل پیش بینی اثرات زیست محیطی یک تصمیم در قالب سیاست، طرح و برنامهو استفاده از این پیش بینی ها در تصمیم گیری می باشد. در بیشتر منابع، فرایند تفصیلی ارزیابی راهبردی محیط زیستی مراحل غربالگری[20]، حیطه یابی[21]، ارزیابی و برنامه های کاهش اثرات، گزینه های طرح، تدوین پیش‌نویس طرح، دریافت نظرات مردم، مشاورین و دیگر دست اندرکاران و مستند سازی و پایش را شامل می شود (9, 25).

انجمن جهانی تاب آوری[22]چارچوب جامعی را برای ارزیابی تاب آوری در سیستم های اجتماعی – اکولوژیکی بسط داده است. در این چارچوب ارزیابی پنج مرحلة اصلی وجود دارد که با توصیف سیستم[23] شروع می شود، در مراحل بعدی با درک دینامیک های سیستم[24]، ردیابی تقابلات سیستم[25]، ارزیابی نظارت[26] و نهایتاً  انجام ارزیابی[27]، ادامه پیدا می کند. در شکل1 تصویر فرایند ارزیابی تاب آوری نشان داده شده است. ارزیابی تاب آوری در این فرایند، فرایندی تکرار پذیر است و در هر مرحله نیاز به بازگشت به گامهای قبلی و باز بینی دارد(24).

شکل 1- تصویر فرایند ارزیابی تاب آوری[24] .

Figure 4. Resiliency Assessment Process

همانگونه که پیشتر اشاره شد هر یک از مراحل ارزیابی تاب آوری کاربرد موثری در ارتقاء رویه و محتوای ارزیابی راهبردی محیط زیستی دارد. با توجه به فرایند ارزیابی تاب آوری و مفاهیم کلیدی  آن و نیز فرایند معمول ارزیابی راهبردی محیط زیستی که به آنها اشاره شد، در شکل (2) فرایند ارزیابی راهبردی محیط زیستی که با فرایند ارزیابی تاب آوری به عنوان دستاورد این پژوهش تلفیق شده است نشان داده شده است:

شکل 2- فرایند نهایی ارزیابی راهبردی محیط زیستی(منبع:نگارندگان)

Figure 6. The final process of environmental strategic assessment

همانطور که در شکل 2 نشان داده شده است بر اساس تفکر تاب‌آوری، فرایند ارزیابی راهبردی محیط‌زیستیِپیشنهادی در این تحقیق سه مرحله اصلی خواهد داشت. تدوین این فرایندِ سه مرحله‌ای نتیجه اصلی مورد نظر این تحقیق را تشکیل می‌دهد. این مراحل به شرح زیر خلاصه شده است:

در مرحله اولِ این چارچوب، چگونگی ارزیابی تاب‌آوری عمومیِ[28]بستر محیط‌زیست تحت توسعه برای تعیین حساسیت و آسیب‌پذیری بستر تدوین شده است. تعیین آسیب پذیری بستر به تشخیص محدوده و عمق مطالعات برای ارزیابی سیاست یا برنامه مورد نظر کمک خواهد کرد.

در مرحله دومِ ارزیابی، فرایند ارزیابی تاب‌آوریِ بسترنسبت به برنامه توسعه پیشنهادی تدوین شده است. برای تشخیص اینکه آیا اجرای برنامه توسعه پیشنهادی موجب تغییر وضعیت تاب‌آوری سیستم خواهد شد یا خیر.این مرحله، مهمترین مرحله ارزیابی است که خود در چند زیر مرحله قابل انجام است. اول اینکه شناخت وضعیت محیط‌‌زیست بستر تحت توسعه در چند مقیاس زمانی-فضایی بر اساس موضوعات اصلی نسبت به برنامه توسعه پیشنهادی انجام می‌گیرد. سپس آثار برنامه توسعه بر موضوعات اصلی شناخته شده با ماهیت درک ارتباط ساختار و عملکرد ارزیابی می‌شود. در حقیقت در این مرحله، پیش بینی می‌شود که برنامه توسعه پیشنهادی چه اثری بر ساختار دارد و در پی تغییر ساختار، عملکردها و موضوعات کلیدی در محیط‌زیست چگونه تحت تاثیر قرار خواهند گرفت؟ ساختار و عملکردهای موجود در هر سیستم پویا و زنده، در شکل ‌دهی و ایجاد و حفظ سیستم بر یکدیگر تاثیر متعامل دارند. ارتباط بین ساختار و عملکرد به پیش بینی اثر پیامدهای اکولوژیکی برنامه‌ها و طراحی‌های سرزمین کمک می کند و نهایتاً برای ساختن سرزمین پایدارتر کمک می کند. شناسایی ارتباط بین ساختار و عملکرد اکولوژیکی سرزمین می‌تواند به برنامه‌ریزان برای پیش‌بینی اثرات فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده بر سیستم‌های اکولوژیکی کمک کند. با نگاه به ساختار سرزمین، برنامه‌ریزان می توانند درمورد کارکرد آن با یک روش کل‌نگر آگاهی کسب کنند.

مرحله سوم باید سیستم مدیریت و نظارت تطبیقی برای کسب نظرات مردم (افراد ذی نفع و ذی نفوذ) به شکل فعال و با تأکید بر آزمون و یادگیری در مرحله پایش بر اساس تفکر تاب‌آوری بسط داده شود. در تفکر تاب‌آوری، هر نوع توسعه به عنوان فرصتی برای یادگیری به شمار می آید. همچنین بسط نهادهایی که با یکدیگر هم پوشانی دارند، تنوع و انعطاف پذیریِ پاسخ‌ها را نسبت به تغییرات ارتقاء خواهد داد. در نتیجه در چارچوب پیشنهادی با توجه به نوع سیستم اجتماعی-اکولوژیکی و نوع سیاست،برنامه یا برنامه اجرایی پیشنهادی،یک سیستم مدیریت تطبیقی متشکل از برنامه زمانی برای مشارکت مردمی، سازمان ها و نهادهای مسئول، برنامه زمانی برای پایش و نظارت در نظر گرفته خواهد شد. در جدول (2) مقایسه‌ای بین فرایند معمول ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی و فرایند پیشنهادی در این پژوهش که بر اساس تفکر تاب‌آوری تدوین شده، انجام گرفته است.

جدول 2- مقایسه تطبیقی فرایند عمومی ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی با فرایند نهایی بسط داده شده(منبع:نگارندگان)

Table 2. Comparative Comparison of the Generalized Strategic Environmental Assessment Process with the Extended Process

بحث و نتیجه گیری

ارزیابی های محیط زیستی مهمترین ابزاردر اختیار برنامه‌ریزان محیط زیست به شمار می آید. هدف این ارزیابی‌ها سنجش آثار انواع توسعه بر محیط زیست است. ارزیابی‌های محیط‌زیستی مانند برنامه‌ریزی محیط زیست ماهیت بین رشته‌ای دارند. در این بین ارزیابی راهبردی محیط زیستی به عنوان ابزاری برای سنجش اثرات محیط‌زیستی ناشی از اتخاذ سیاست‌ها، برنامه‌ها و گزینه‌های مربوط به آنها شناخته می شود که تقریبا از دهه 1990 کاربرد آن در جهان آغاز شده است. با توجه به تجربیات جهانی در زمینه استفاده از این ابزار، هنوز چارچوب نظری منسجمی برای آن تعریف نشده است. در نتیجه تدوین چارچوبی برای ارزیابی محیط زیستی می تواند نقش سازنده ای در تقویت فرایند های ارزیابی محیط زیست داشته باشد.

با وجود پیشرفت‌های قابل تعمق سایر کشورها در استفاده و نظام‌مند سازی ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی متأسفانه این نوع ارزیابی هنوز در کشورما وارد سلسله مراتب نظام برنامه ریزی نشده است و در ارزیابی سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه کشور بکار نمی رود. ‌این در حالی است که با توجه به اهمیت کاربرد ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی در قانون برنامه پنجم توسعه کشور بر اساس ماده 184 مصوب 1389، دولت موظف به‌ ایجاد نظام ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی و اجرای این نوع ارزیابی برای سیاست ها، برنامه‌ها و برنامه‌های اجرایی توسعه در کشور است. در نتیجه با توجه به الزامی که برای تدوین و اجرای این نوع ارزیابی در برنامه پنجم توسعه کشور پیش‌بینی شده است، تدوین رویه و محتوایی قابل تعمیم برای ارزیابی راهبردی محیط زیستی لازم به نظر می رسد.

در کشور ما مطالعات محدودی در زمینه ارزیابی راهبردی محیط زیستی انجام شده که از آن جمله می توان بهپروژه مشترک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور و دفتر برنامه عمران ملل متحد در ایران به منظور توانمندسازی ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی در ایران و برگزاری کارگاه‌های آموزشی ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی با تدریس پارتیداریو[29]از تاریخ 11 تا 13 اکتبر 2004 (20تا 22 مهرماه 1383) در تهران اشاره کرد،ولی این مطالعات یا ماهیت آموزشی داشته و یا بر اساس فرایندهای معمول ارزیابی راهبردی محیط زیستی انجام شده‌اند. در مرور تجربیات جهانی نیز سابقه مطالعات ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی در جهان تقریبا به دو دهه می رسد. طی پانزده سال اخیر در بسیاری از کشورها مانند کانادا، هلند، نیوزلند، ایالات متحده، سیستم ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی پایه‌گذاری شده و بطور متداول در برنامه‌های توسعه به خصوص برنامه‌های مربوط به انرژی، حمل ونقل، آب و فاضلاب، و برنامه‌های فضایی یا کاربری اراضی شهری بکاربرد برده می شود. با مروری که در این تحقیق بر ساختار ارزیابی مورد استفاده در برخی کشورها انجام گرفت، مشخص شد که اکثر کشورها هنوز موفق به داشتن چارچوب منسجمی که تمامی معیارهای یک ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی کارآمد را پوشش دهند، نشده اند. همچنین ارتباط ارزیابی‌های انجام شده با لایه‌های بالاتر و پایین تر تصمیم گیری، جایگاه ارزیابی انجام شده و تاثیر و اثر بخشی آن، مشخص نیست.بطور کلی، چارچوب‌ها و روش‌های معمول ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی از کارایی لازم برای تشخیص اثرات و پیامدهای برنامه‌ها برخوردار نیست.از این‌رو، در مطالعه حاضر سعی شد تا چارچوبی منسجم برای ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی تدوین شود. ساختار، فرایند و محتوای این چارچوب بر اساس مبانی نظریتفکر تاب آوری تدوین شد. چارچوب پیشنهادی در این رساله ساختاری سلسله مراتبی دارد بطوریکه یکسری گام‌های اصلی برای آن تعریف  و برای هر گام اصلی نیز جزئیاتی تدقیق شده است. در فرایند ارزیابی راهبردی محیط زیستی که بر اساس تفکر تاب آوری در این پژوهش بسط داده شده، تاکید بر این است که در ارزیابی محیط زیستی سیاست، طرح یا برنامه پیشنهادی باید به شرایط بستری که قرار است در آن به اجرا درآیند توجه شود. در واقع باید هم به تاب آوری عمومی و هم به تاب آوری معین سیستم در رابطه با سیاست، طرح یا برنامه پیشنهادی توجه شود. البته لازم به ذکر است این نتایج با استفاده از تحلیل های نظری و در سطح مفهومی انجام شده است و تدقیق درستی آن مستلزم آزمون چارچوب پیشنهادی در پروژه های واقعی است. با توجه به گام‌های تعریف شده، انتظار می‌رود چارچوب ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی تدوین شده در این تحقیق ویژگی های زیر را داشته باشد:

• بر اساس این چارچوب در هر ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی ابتدا آسیب‌پذیری بستر بر اساس آستانه‌های اکولوژیکی ارزیابی شود تا تصمیم گیران را نسبت به شرایط موجود بستری که در آن طرح ارائه و در صورت تایید  اجرا می شود، آگاه سازد.
• سنجش برنامه‌های توسعه بر اساس اصل ارتباط ساختار و عملکرد انجام شود در این صورت امکان استفاده از معیارهای کمی (متریک های سیمای سرزمین)فراهم شده و در نتیجه ارزیابی قابلیت تکرار خواهد داشت.
• ارزیابی در این چارچوب چون بر اساس معیارهای ساختاری است خواهد توانست اثرات اولیه و ثانویه ناشی از برنامه توسعه را تشخیص داده و بر اساس آن اقدامات اصلاحی در مقطع مناسب پیشنهاد شود.
• تعاملات بین مقیاسی بررسی شود تا از آن طریق اثرات تجمعی ناشی از اختلالات موجود در سیستم و اثرات ناشی از مقیاسهای مختلف بر محیط زیست مورد شناسایی قرار گیرد.
• چارچوب ارزیابی پیشنهادی، چون بر اساس سناریونویسی و معیارهای کمی است بتواند زمینه‌ای برای مشارکت فعال افراد در سطوح مختلف و مراحل مختلف ارزیابی را فراهم کند.

مرحله پایش در ارزیابی وارد شود و به عنوان یک مرحله اساسی در قالب یک سیستم پشتیبان تصمیم‌گیری بتواند اثرات ناشی از برنامه توسعه را در طول فرایند اجرا مورد بازبینی و ارزیابی قرار دهد.

Reference

1. W. R. Sheate, and M R. Partidario. 2009. "Strategic approaches and assessment techniques—Potential for knowledge brokerage." Environmental Impact Assessment Review, pp. 278-288.
2. R. Therivel. 2004. Strategic Environmental Assessment in Action. london: earthscan.
3. M. P. Partidario, and R. Clark. 2000. Perspectives on strategic environmental assessment. London: Lewis Publishers.
4. B. Dalal- Clayton, and B. Sadler. 2005. Strategic Environmental Assessment: A Sourcebook and reference guide to international experience. London: IIED and Earthscan.
5. O. Bina.2007. "A Critical review of the dominant lines of argumentation on the need for stratrgic Environmental Assessment." Environmental Impact Assessment Review, pp. 585-606.
6. R. Therivel, E. Wilson, S. Thompson, D. Heaney, and D. Pritchard. 1992. Strategic Environmental Assessment. london: earthscan.
7. C. Janes, M. Baker, J. Carte, S. M. Jays, and T. Wood. 2005. Strategic Environmental Assessment and Landuse Planning: an international evaluation. London: Earth scan.
8. H. Alshawaikhat,2005. "Strategic Environmental Assessment Can Help Solve Enironmental impact Assessment Failures in Developing Countries." Environmental impact Assessment Review, pp. 307-317.
9. T. B. Fischer, and P. Gazzola. 2006. "SEA effectiveness Criteria- equally Valid in all counries? The Case of Italy." Environmental Impact Assessment Review, pp. 396-409.
10. A. Schepherd, and L. Ortolano. 1996. "Stralegic Environmental Assessment for Sustainable urban development." Elsevier Science Inc.
11. J. Curran, C. Wood, and M. Hilton.1998. "environmental appraisal of UK development plans: current practice and future directions." Environ plan B, pp. 411-33.
12. K. Jia, J. Xie, W. Zhang, and Y. Cai. 2003. "study on environmental impact assessment of land use planning." China land Sc, pp. 15-20.
13. R. Slootweg, and M. Jones. 2011. "Resilience thinking improves SEA." Impact Assessment and Project Appraisal.
14. C. Faith, and H. Kalle. 2011. "Resilience in the SEA of a connectivity strategy." 'IAIA11 Conference Proceedings, 31st Annual Meeting of the International Association for Impact Assessment. Puebla - Mexico: Centro de Convenciones.
15. M. J. McDonnell, et al. 1997. "Ecosystem processes along an urban-to-rural gradient." Urban Ecosys, pp. 21-36.
16. C. Folke, S. Carpenter, and B. Walker. 2004. "Regime shifts resilience and biodiversity in ecosystem management." Annual Review in Ecology Evolution and Systematic, pp. 557-581.
17. W.N. Adjer, T.P. Hoghes, C. Folke, S.R. Carpenter, and J. Rockstorm. 2005. "Social ecological resilience to coastal disasters." science, pp. 1036-1039.
18. Z. Zhu, b. Hongtao, x. He, and T. Zhu. 2011. "An inquiry into the potential of scenario analysis for dealing with uncertainty in strategic environmental assessment in China." environmental impact assessment review, pp. 538-548.
19. S. R. Carpenter, P. L. Pingali, E. M. Bennett, and M. B. Zurek. 2005. Millennium ecosystem assessment. Ecosystems and Human Well-being. ScenariosIsland Press.
20. A. J. Bond, and A. 2011. Morrison-Saunders. "Re-evaluating Sustainability Assessment: aligning the vision and the practice." Environmental Impact Assessment Review, 1-7.
21. B. walker, and d. salt. 2006. Sustaining Ecosystems and People in a Changing World. washington: island press.
22. C. Folke, 2006. "Resilience: the emergence of a perspective for social- ecological system analyses." Global Environmental Change, pp. 253-267.
23. L. Gunderson, A. Kinzig, A. Quinlan, and B. Walker. 2010. Resilience Alliance. Assessing Resilience in social-ecological systems: Workbook for practitioners. Version 2.0. http://www.resalliance.org/3871.php
24. C. S. Holling, and L H. Gunderson. 2002. "Resilience and adaptive cycles. In: L H Gunderson and C SHolling (editors). Panarchy: Understanding Transformations in Human and Natural Systems."
25. ODPM, Office of the Deputy Prime Minister., 2005. The Strategic Environmental Assessment directive: guidance for planning authorities. London: ODPM.