نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه محیط زیست، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.*(مسوول مکاتبات)
2 عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی، تبریز
چکیده
کلیدواژهها
علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههجدهم، شماره دو، تابستان 95
بررسی تراکم فلزاتسنگین و تعیین همبستگی بین آنها با ویژگیهای خاک در توابع شهرستان هشترود، استان آذربایجانشرقی
آزیتا بهبهانی نیا[1]*
رامین سلماسی[2]
تاریخ دریافت:18/4/90 |
تاریخ پذیرش:19/9/90 |
چکیده
زمینه و هدف: مقادیر بالای فلزات سنگین در آب های سطحی و زیرزمینی روستاهای اطراف شهرستان هشترود، باعث می شود که خاک های پذیرنده این منابع آبی، با فلزات سنگین آلوده گردند. تعیین میزان کل فلزات سنگین در خاکهای روستاهای آلوده اطراف شهرستان هشترود و تعیین رابطه احتمالی بین عناصر و نیز بین ویژگی های خاک و عناصر اهداف این مقاله را در بر می گیرند.
روش بررسی: پس از انجام بررسیهای صحرایی و نمونهبرداری از خاک های منطقه و تجزیه ویژگی های فیزیکی و شیمیایی و نیز فلزات سنگین در آن ها، تجزیه و تحلیلهای لازم بر اساس تعیین ضرایب همبستگی بین عناصر و ویژگیهای فیزیکی وشیمیایی نمونههای خاک و نیز آنالیزخوشه ای انجام گرفت.
یافتهها: مس با کربن آلی و آلومینیوم، کروم، منگنز با درصد رس نمونه های خاک همبستگی مثبت داشته اند. در طبقهبندی یافته های بدست آمده این پژوهش با استفاده از آنالیز خوشه ای، 5 شاخه اصلی تشکیل شدند که با یافته های تعیین ضرایب همبستگی همخوانی نشان دادند.
بحث و نتیجه گیری: دامنه کم اسیدیته خاک های مورد آزمایش، باعث شد که ارتباط ضعیفی بین میزان فلزات سنگین خاک و اسیدیته بدست آید. جذب ترجیحی مس توسط جزء آلی خاک، علت همبستگی بالای این عنصر با مواد آلی خاک می باشد. همبستگی مثبت بین برخی فلزات و میزان رس و مواد آلی نمونه های خاک دلالت بر این می کنند که مواد آلی و رس خاک ها با تثبیت فلزات، خطر رها شدن آن ها را به محیط زیست کاهش می دهند. پژوهش های دیگری لازم است انجام گیرد تا منشا ناشی از فعالیت های زمین شناختی و انسانی فلزات اندازه گیری شده این طرح را تعیین نماید.
واژههای کلیدی: فلزات سنگین، آنالیز خوشهای، محیط زیست ،ویژگی های خاک
Investigation on Heavy Metals Concentrations and Determination of Their Relations with Soil Properties around Hashtrood Town, East Azerbaijan Province
Azita Behbahaninia[3]*
Ramin Salmasi[4]
Abstract
Background and Objective: Arsenic pollution in Hashtrood city was reported. Primary experiments of the stream water samples showed several times concentrations than standard. Total Contents of heavy metal in the soils of polluted villages of Hashtrood city and determining the relationships of these metals and soil properties are the goals of this research.
Method: After field investigations and the soil sampling and analysis of soil physic-chemical properties and heavy metals, correlation coefficients and cluster analysis of data were determined.
Findings: Cu with OC and Al, Cr, and Mn with clay percentages of soil samples had positive correlation. Five main clusters were determined with cluster analysis that were in agreement with correlation coefficients.
Discussion and Counclusion: Low range of the soil pHs causes low correlation between soil heavy metals and pH. Selective adsorption of Cu by soil organic component is the reason of high correlation of this metal with soil organic matter. Positive correlations between clay and OC of the soil samples with some metals, indicate that these 2 soil components with metals fixing, reduce their release into environment. Other researches are necessary to determine geology and anthropogenic sources of these metals.
Keywords: Heavy metals, Cluster analysis, Environment,soil properties
مقدمه
آلودگی خاک ها و محیط های آبی یک مشکل جدی و در حال گسترش می باشد. فلزات سنگین زیست تخریب پذیر نیستند، بنابراین گیاهان رشد یافته در خاک های حاوی مقادیر بالای این فلزات، آن ها را در خود انباشت می کنند و علاوه بر کاهش محصول گیاهان، برای سلامتی انسان و حیوانات زیان آور میباشند (1، و2). همچنین اگر این فلزات حرکت سریعی در خاک داشته باشند، می توانند با الودگی آب های زیرزمینی – بویژه در مناطقی با سطح بالای آب زیرزمینی - زیان های دیگری را متوجه مصرف کنندگان شان نمایند (3).
میزان فلزات موجود در خاک از دو منبع اصلی طبیعی یا زمین زاد ناشی از هوازدگی زمین شناختی سنگ ها در طی تشکیل خاک، و بشرزاد ناشی از آلودگی نقطه ای و پخش شده می باشد (4 و5 ). میزان الودگی خاک توسط فلزات سنگین از هر دو منبع و بدنبال آن جذب توسط گیاهان به چند عامل بستگی دارد. اسیدیته، مواد آلی، نوع و غلظت سایر یون ها و میزان کانی های رسی خاک از جمله این عوامل بشمار می روند.
در سراسر جهان، پژوهش های زیادی بر روی الودگی خاک ها به فلزات سنگین انجام گرفته است:
حاجی زاده و همکاران (6) به منظور ارزیابى میزان آلایندگى عناصر سنگین در خاکهاى منطقه فیروزآباد شاهرود، نمونههای خاک منطقه را مطالعه کردند. مقایسه غلظت عناصر سنگین نمونههاى خاک منطقه با استانداردهاى موجود در خاکهاى طبیعى نشان داد که در اغلب موارد غلظت عناصر سنگین از غلظت آن ها در خاکهاى طبیعى بیشتر و در مورد عناصر Cr و Ni درجه آلایندگى آنها در بعضى نقاط در حد خیلى زیاد بود. طلائی (7) نقش مناطق معدنی شمال مشگین شهر بر میزان آلودگی منابع آب و خاک به عنصر آرسنیک را بررسی نمود. مقایسه مقادیر به دست آمده از آبهای منطقه با استانداردهای جهانی عناصر نشان گر افزایش چند ده برابری این عنصر در آبهای سطحی و زیرسطحی منطقه بود. بررسی غلظت عناصر سنگها در این منطقه معدنی نشان داد که غلظت آرسنیک در اکثر نمونهها از متوسط آن بالاتر است. با توجه به غلظت زیاد این عنصر در محیط های سنگی و خاکی منطقه آلوده بودن آنها به این عنصر سمی، از منبع مواد معدنی و سنگهای دگرسان شده مورد توجه بوده و امکان ورود بیش از حد استاندارد آن را به چرخه زیست محیطی از جمله آبهای سطحی و زیرزمینی می توان توجیه نمود. در پژوهش انجام گرفته توسطلاکاتسو(8)، برروی خاکها وسبزی های اطراف فعالیتهای معدنکاری در منطقهای از کشور رومانی، آلودگی خاکها و سبزیجات منطقه توسط فلزات Pb,Cd,Cu,Znمشخص شد و با توجه به مصرف اهالی منطقه از رستنیها، مخاطراتی پیشگویی شد که با نتایج آزمایش بیماری آن منطقه همخوانی داشت. آزمایشهای بعدی وجود ناراحتیهای عصبی وکبدی را در بین اهالی اثبات کرد که ناشی از سمیت عناصر سنگین بوده است. چائوشنگ (9)، طی مطالعهای در ایرلند به شناسایی آلایندهها و الگوی فاصلهای آنها در خاکهای منطقه گالوی پرداخته است. در این مطالعه روشهای GIS و آمار چند متغیره برای طبقهبندی و شناسایی عناصری که توسط فعالیتهای بشر تحت تأثیر قرار میگیرند، مورد استفاده قرار گرفتهاند. تجزیه خوشهای (CA) و تجزیه مؤلفههای اصلی (PCA)عناصر را در دو گروه طبقهبندی کردند: گروه اول بطورغالب از منبع طبیعی منشاء گرفتهاند، و گروه دوم تحت تأثیر فعالیتهای بشر بودند. غلظتهای نسبتاً بالایCu, Pb و Znتاثیرات مهم آلودگی ترافیک را نشان دادند و غنی شدگی عنصر As به سوختن زغال و تورب برای گرم کردن منزل نسبت داده شد. تائوچن و همکاران (10)، میزان عناصر نادر موجود در خاکهایناحیهای در چین را بررسی کرده و به روش آنالیز چند متغیره عناصر آلاینده (As، Cd، Cu، Hg، Pb و Zn) را از عناصر غیرآلاینده (Mn، Co، Cr و Ni) جداکردند. همبستگی قابل توجهی که بین عناصر غیرآلاینده باAl2O3 ,Fe2O3 و SiO2 در کل خاکها یافت شد، نشان داد منبع این عناصر توسط فاکتورهای تشکیل خاک کنترل میشوند. از طرفی همبستگی نسبتاً ضعیف عناصر آلوده کننده با یکدیگر و تغییرپذیری فاصلهای بیشتر عناصر آلودهکننده نشان داد که غنی شدگی و ناهمگنی فاصلهایشان توسط ورودیهای ناشی از فعالیت های انسانی تحت تأثیر قرار گرفته است. ماگالهائس (11)، در پژوهشی میزان و گسترش آلودگیآرسنیک را در خاکها و رسوبات حومه فعالیتهای صنعتی در برزیل بررسی نمود. با توجه به نتایج به دست آمده، وی احتمال داد که ماهیان رودخانه وچهارپایان منطقه ممکن است به وسیله آرسنیک آلوده شده و بدین وسیله سلامتی ساکنین منطقه به مخاطره بیفتد. هانس و همکاران (12)، توزیع و رفتار آرسنیک را در خاکها و آبهای مجاور معدن طلا-آرسنیک مطالعه کردند. نتایج نشان دادند که افزایش غلظت آرسنیک توسط pHقلیایی غالب در آبهای سطحی و زیرزمینی و نیز حضور فازهای جامد ثانویه (اکسی-هیدروکسیدهای آهن و آلومینیوم، رسها و کانیهای کربناته) بوده است.
میزان بالای آرسنیک در روستاهای اطراف شهرستان هشترود واقع در استان آذربایجان شرقی گزارش شده است (13). بر اساس این گزارش، در نمونه های مو و ناخن گرفته شده از ساکنین حوزه آبخیز این منطقه، میزان آرسنیک بالاتر از حد مجاز بوده به نحوی که بیشتر اهالی با معضل بیماری ناشی از افزایش این عنصر مواجه هستند. عوارض بیماری های عصبی نیز در منطقه بوفور دیده شده است. در رابطه با میزان آلودگی به آرسنیک و فلزات احتمالی همراه آن در خاک های این منطقه تا کنون کاری انجام نشده است. در این راستا مقاله حاضر با اهداف زیر تهیه شده است:
- تعیین میزان کل فلزات آرسنیک، سرب، نیکل، آنتیموان، باریم، بریلوم، روی، مس، آلومینیوم، آهن، کبالت و کروم در خاک های روستاهای آلوده اطراف شهرستان هشترود
- تعیین رابطه احتمالی بین عناصر و نیز بین ویژگی های خاک و عناصر
روش بررسی
موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد بین طولهای˝00 ΄48˚46 تا ˝00 ΄55˚46 شرقی و عرضهای ˝00 ΄25 ˚37 تا ˝00 ΄30 ˚37 شمالی در 20 کیلومتری غرب هشترود در جنوب شرقی استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این منطقه جزء شهرستان هشترود محسوب میشود. روستاهای ذوالبین، سعادتلو ، قوپوز و قزللو در محدوده مورد مطالعه قرار دارند ( شکل 1).
منطقه مورد مطالعه شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه Fig.1- Situation of the study arae |
پس از مطالعات دفتری و جمعآوری اطلاعات پایه، کارهای انجام شده قبلی و تهیه نقشههای رقومی پایه، بررسیهای صحرایی و نمونهبرداری از خاک های منطقه براساس وضعیت دسترسی انجام شد. در زیر به شرح مراحل نمونهبرداری و چگونگی جمعآوری، حفاظت و ذخیره نمونهها پرداخته شده است.
نمونه برداری از خاکهای منطقه
در این پژوهش با توجه به در دست داشتن نقشه طبقهبندی خاکها انتخاب محل نقاط نمونهبرداری به صورت هوشمندانه و در یک شبکه منظم انجام گرفت . با توجه به نقشه، موقعیت نقاط نمونهبرداری تعیین و در دستگاه GPS وارد شد. براساس شبکه طراحی شده و نقاط نمونهبرداری ثبت شده در دستگاه GPS، مسیر برداشت نمونه و محل دقیق نمونه ها مشخص شد. در یکی ازایستگاه های نمونه برداری، سنگ مادر طبقات قرمز نئوژن بود که روی آن خاک تشکیل نشده بود در نتیجه دو نمونه از سنگ بستر (یک نمونه از بخش شیلی و یک نمونه از بخش مارنی) آن برداشت شد. علاوه بر 16 نمونه خاک که مطابق با شبکه طراحی شده نمونهبرداری شدند، 3 نمونه در اطراف روستای قوپوز و 2 نمونه در نزدیکی روستای قزلار از افق خاک قهوهای تشکیل شده برروی سنگ بسترهای نمونهبرداری شده، برداشت شد.
نمونههای خاک بعد از هوا خشک و کوبیده شدن، از غربال 2 میلی متری عبور داده شده، برای انجام آزمایش ها به آزمایشگاه ارسال شدند. آزمایش های دانه بندی و EC، CEC، pH، OC و CaSO4(بلک 1965، یج 1965 ) و فلزات سنگین با دستگاه ICP-OES بر روی نمونههای خاک انجام گرفت.
یافته ها
بر اساس گزارش مؤسسه تحقیقات خاک و آب (16)، خاکهای محدوده مورد مطالعه جزء واحد فیزیوگرافی فلاتهای پست و بلند طبقهبندی شده است.
محاسبات آماری
تعیین پارامترهای آماری
پارامترهای آماری مربوط به دادههای خام غلظت فلزات سنگین در جدول 2 نشان داده شدهاند. کاربرد آزمون کولموگرو- اسمیرنوو نشان داد که داده ها از توزیع نرمال برخوردارند.
جدول 1- پارامترهای آماری دادههای خام (غلظتها بر حسب میلیگرم بر کیلوگرم)
Table 1- Statistical parameters of raw data (concentrations in mg/kg)
عنصر |
متوسط |
میانه |
انحاف استاندارد |
چولگی |
کشیدگی |
کمینه |
بیشینه |
آلومینیوم |
48/67190 |
00/67000 |
58/7788 |
58/0- |
38/0 |
00/48000 |
00/79000 |
آرسنیک |
95/127 |
00/37 |
70/278 |
99/3 |
76/16 |
00/12 |
00/1287 |
باریم |
24/487 |
00/486 |
05/75 |
32/0 |
06/4 |
00/301 |
00/113 |
بریلیوم |
80/1 |
80/1 |
17/0 |
48/1 |
74/2 |
60/1 |
30/2 |
کبالت |
52/20 |
00/21 |
12/3 |
60/0- |
36/0- |
00/14 |
00/25 |
کروم |
05/85 |
00/90 |
20/32 |
83/0- |
95/0 |
00/31 |
11/0 |
مس |
19/49 |
00/48 |
07/12 |
53/0- |
32/0 |
00/19 |
73/0 |
آهن |
81/40523 |
00/40000 |
35/3586 |
13/1 |
55/3 |
00/33 |
00/51 |
منگنز |
67/726 |
00/770 |
05/212 |
73/0- |
10/0 |
00/250 |
00/1070 |
نیکل |
00/60 |
00/67 |
52/17 |
40/0- |
33/1- |
00/30 |
00/85 |
سرب |
81/34 |
00/17 |
58/59 |
65/3 |
65/13 |
00/13 |
00/271 |
قلع |
76/5 |
00/5 |
73/4 |
30/4 |
11/19 |
00/3 |
00/26 |
وانادیم |
38/116 |
00/115 |
32/11 |
99/0 |
08/1 |
0/99 |
0/144 |
روی |
52/110 |
00/93 |
58/43 |
90/2 |
89/9 |
00/75 |
00/273 |
به منظور درک بهتر روابط و همبستگی بین عناصر و برخی ویژگی های فیزیکی- شیمیایی نمونههای خاک، ماتریس ضرایب همبستگی بین عناصر و این ویژگی ها بدست آمد که نتایج آن در جدول 2 می باشد. براساس نتایج این جدول مقدار 435/0 به بالا معنیدار در نظر گرفته شد. عناصر با ضریب همبستگی بین 435/0 تا 549/0 که با علامت * در جدول10 نشان داده شدند، به عنوان همبستگی متوسط و عناصر با ضریب همبستگی 55/0 به بالا که با علامت ** در جدول 10 نشان داده شدند، به عنوان همبستگی شدید در نظر گرفته شدند.
برای تعیین همبستگی بین ویژگی های فیزیکی- شیمیایی و میزان فلزات نمونه های خاک و طبقهبندی آنها از روش آنالیز خوشهای استفاده شده است. با توجه به این فرض که تعداد خوشههای مورد نیاز جهت گروهبندی مشاهدات خاکهای منطقه مشخص نیست، از فرمان خوشهبندی سلسله مراتبی استفاده شده است. در طبقهبندی یافته های بدست امده این پژوهش 5 شاخه اصلی تشکیل شدند (شکل 2 ).
شکل 2 - نمودار آنالیز خوشهای براساس دادههای عنصری و ویژگیهای نمونه های خاک
Fig. 2- Cluster analysis diagram with basis of elemental data and properties of soil samples
بحث و نتیجهگیری
نتایج جدول 1 نشان میدهد که میانگین فراوانی عناصر از روند زیر تبعیت میکند:
Al>Fe>Mn >Ba>As>V>Zn>Cr>Ni>Cu>Pb>Co>Sb>Be
بالا بودن مقدار عنصر آلومینیوم با نتایج آزمایشات اشعه ایکس سازمان زمین شناسی تبریز همخوانی دارد. این نتایج وجود مقادیر بالای کانی های آلومینوسیلیکاته را در خاک های منطقه نشان دادند. وجود معادن آهن و منگنز دار در اطراف منطقه اجرای طرح، بالابودن میزان این دو عنصر را در منطقه تایید می نماید. یافته های این پژوهش نیز نشانگر بالا بودن آرسنیک در خاک های منطقه می باشند.
براساس نتایج جدول 2 (جدول ماتریس ضرایب همبستگی) عناصر باریم و کبالت همبستگی منفی شدید، و آهن و نیکل و آنتیموان همبستگی منفی متوسطی با هدایت الکتریکی خاک دارند. یافته های مایکو و همکاران (17) نیز همبستگی منفی معنی دار بین هدایت الکتریکی خاک و عناصر کبالت، آهن و نیکل را نشان داد. در مجموع ارتباط ضعیفی بین میزان فلزات سنگین خاک و اسیدیته بدست آمد (بجز برای عناصر باریم و مس). این نتایج با نتایج تیوم و همکاران (18) برای خاک های کاتالونیادر اسپانیا و مانتا و همکاران (19) برای خاک های سیسیلی همخوانی دارد که علت آن را دامنه کم اسیدیته خاک های مورد آزمایش خود ابراز داشته اند. نمونه های خاک پژوهش حاضر نیز دامنه کمی از اسیدیته داشتند. عناصر کبالت، کروم و نیکل همبستگی مثبت بالا و روی همبستگی منفی با CEC دارند. آلومینیوم همبستگی منفی و مس همبستگی مثبت با کربن آلی داشت. همبستگی مس با کربن آلی، نشان گر پیوند قوی مس با مواد آلی می باشد. مک لارن و همکاران (20) نشان دادند مس فلزی است که بطور ترجیحی جذب جزء آلی خاک می گردد. نتایج اسپکترمتری ایکس ری و رزونانس اسپین الکترون نشان داده است (21) که مس، سرب و روی کمپلکس های داخل صفحه ای (Inner sphere surface complexes) با مواد آلی خاک تشکیل می دهند.. آلومینیوم همبستگی مثبت و سرب همبستگی منفی با CaSO4 نشان میدهند. طبق گفته برادل، همبستگی بالای فلزات و درصد رس خاک به ریزی مساحت این ذره و در نتیجه سطح ویژه بالای آن مربوط می شود که باعث بالا رفتن جذب سطحی یون های فلزی توسط ذرات رس می شود. یافته های این پژوهش نشان دادند که میزان رس خاک فقط همبستگی مثبت با عناصر آلومینیوم، کروم و منگنز دارد و همبستگی این ویژگی با سایر عناصر پایین و در برخی موارد منفی می باشد. این همبستگی پایین و منفی بدست آمده می تواند به ناهمگنی نمونه های خاک مربوط باشد که دارای مقادیر گوناگون رس و فلزات می باشند. زاید و تری (22) و کویولو و همکاران (23) جذب کروم توسط کانی های رسی در پژوهش خود را گزارش کردند. تمایل زیاد عنصر روی برای جذب بر روی رس ها و سطوح سزکویی اکسید ها توسط لینزی (24) گزارش شده است. یافته های بدست آمده از آنالیز خوشه ای این پژوهش (شکل 2) با یافته های انالیز همبستگی میزان فلزات سنگین و ویژگی های فیزیکی- شیمیایی (جدول 4) نمونه های خاک همخوانی دارد. همبستگی مثبت بین برخی فلزات و میزان رس و مواد آلی نمونه های خاک دلالت بر این می کنند که غلظت های فلز توسط ویژگی های خاک کنترل می شوند. همچنین این یافته ها نشان می دهند که مواد آلی و رس خاک ها، فلزات را تثبیت می کنند و خطر رها شدن آن ها را به محیط زیست کاهش می دهند.
پژوهش های دیگری لازم است تا بین منشا زمین زاد و بشرزاد فلزات اندازه گیری شده این طرح تفکیک صورت گیرد. به این جهت که این موضوع در مواقعی که تصمیم گیری روی پاک سازی خاک یا آگاهی از محدودیت های خاک آلوده مورد نیاز است، اهمیت ویژه ای در ارزیابی خطر این فلزات دارد.
منابع
[1]- استادیار، گروه محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، *(مسوول مکاتبات)
[2]- عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی، تبریز
1- Assistant Professor(Research member),Rodehen Islamic Azad University ,Environmental Department *(Corresponding Author)
2- Member of the Science Board, Agricultural and Natural Resource Centre, Tabriz, East Azerbaijan