نقش جاده‌های جنگلی در زادآوری گونه‌های درختی (مطالعۀ موردی: طرح‌های جنگلداری لیره سر، گلندرود و مکارود)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره هجدهم، ویژه نامه شماره2، پاییز 1395

نقش  جاده­های جنگلی در زادآوری گونه­های درختی

(مطالعۀ موردی: طرح­های جنگلداری لیره سر، گلندرود و مکارود)

مریم بازیاری [1]*

maryam.bazyary@gmail.com

حمید جلیلوند [2]

سید عطا اله حسینی [3]

یحیی کوچ [4]

چکیده

زمینه و هدف: هدف اصلی از مدیریت منابع طبیعی، استمرار تولید و پاسخ گویی به نیاز انسان به همراه حفظ تنوع  زیستی و تداوم زادآوری در اکوسیستم­­های طبیعی است. زادآوری طبیعی از مهمترین عوامل مؤثر بر بقا و پایداری جنگل­های طبیعی تلقی می­شود.

 روش بررسی: این تحقیق با هدف بررسی تنوع زادآوری طبیعی گونه­های چوبی از حاشیه جاده­ها به سمت بخش­های داخلی آن در سه عرصه مختلف و در جاده­های آسفالته و خاکی می­پردازد. بصورت انتخابی شرایط مشابه از نقطه نظر شرایط توپوگرافی، شیب و جهت مشخص شد و در هر طرف جاده از میکروپلات­های 2×2 متر برای اندازه­گیری تنوع زیستی و ترکیب زادآوری استفاده شد.

یافته ها: نتایج این بررسی نشان داد که شاخص­های تنوع زادآوری در بالا و پایین جاده­های آسفالته و خاکی و در سه منطقه مورد بررسی تفاوت معنی­داری نشان نداند و تنها عامل اثرگذار موقعیت است که با فاصله از جاده­های آسفالته و خاکی تنوع زادآوری کاهش می­یابد. همچنین گونه­های نورپسند همانندQuercus castaneifolia C.A.M.Browics & Menitsky  ،Alnus subcordata (L) Gaertn   و  Diospyros lotus L.در کنار جاده­ها به نسبت فاصله از جاده­ها بیشتر مستقر می­شوند.

نتیجه گیری: بطور کلّی در این تحقیق در جاده­های آسفالته، میزان تنوع زادآوری و غنا به میزان اندکی بیشتر از جاده­های خاکی بود.

واژه­های کلیدی: تنوع زادآوری، غنا، یکنواختی، جاده آسفالته، جاده­ خاکی.

Effect of Forest Roads on Biodiversity Regeneration

of Tree Species

Maryam Bazyari[5]*

maryam.bazyary@gmail.com

Hamid Jalilvand[6]

Seyed Ataollah Hosseini[7]

Yahya kooch[8]

Abstract

Background and Objective: The main purpose of natural resources management is protecting the biological variety and continuance of regeneration in the natural ecosystems. Natural regeneration is one of the most important factors in the survival and resistance of natural forests.

Method: This study investigates the effects of forest roads on the changes of natural regeneration variety of wooden species from edges of forest roads towards their inner parts in three areas and two different paved and un-paved roads. Randomly, the similar conditions were identified according to topography, slope and direction. On the two sides of road, 2m×2m microplots were used for measuring differences and plants structures.

Results: This study indicates that characters of different climates do not have significant difference in the up and down of road and in these three ereas. The only effective factor is condition which decreases when distance from road increases. Some light demanding spices, such as Quercus castaneifolia C.A.M.Browics Alnus subcordata (L), Gaertn & Menitsky and Diospyros lotus L., grow at the side of the roads.

Conclusion: Generally, the rate of regeneration diversity and richness were higher at the sides of paved roads than at sides of un-paved roads.

Keywords: Regeneration diversity, Regeneration richness, Evenness, Paved road, Un-paved road

مقدمه

زادآوری طبیعی افزایش بهره تنوع زیستی، حفظ رویشگاه­های طبیعی و تجدید حیات مجدد جنگل است که از اهداف مهم مدیریت جنگل می­باشد (1). زادآوری طبیعی از مهمترین عوامل مؤثر بر بقا و پایداری جنگل­های طبیعی تلقی می­شود. بنابراین شناخت عوامل مؤثر بر روند استقرار زادآوری و تنوع گونه­ای گونه­های جنگلی می­تواند ما را در شناخت بهتر مراحل مختلف توالی این اکوسیستم یاری کند (2). اخیراً بر اهمیت و حفظ تنوع بیولوژیکی اکوسیستم­های جنگلی جهت ارزیابی اثرات روش­های مدیریت جنگل بر تنوع زیستی و تجدید حیات تاٌکید فراوانی شده است (3- 4- 5- 6). در مناطقی  که به مدت طولانی تحت تأثیر دخالت انسان واقع شده­اند، ساختار تغییر شکل یافته جنگل به عنوان یکی از عوامل اصلی تهدید تنوع زیستی و کاهش زادآوری گونه­های  اصلی در نظر گرفته شده­ است (7).

تولید چوب و محصولات فرعی و ارائة خدمات عمومی جنگل زمانی مستمر خواهد بود که مهمترین عناصر تشکیل دهندة آنها یعنی درختان و درختچه­ها حفظشوند (8).

به طور کلی حاشیه جاده­ها متلاطم و آشفته­تر، گرمتر، خشک­تر و نورخیزتر می­باشد (9). بدین ترتیب رستنی­های پیرامون جاده­های جنگلی با استقرار گونه­های سریع­الّرشد و نورپسند مانند توسکا، کلهو، تمشک و غیره افزایش می­یابد (10-11) که این وضعیت تا حدود زیادی به نوع مسیر حمل و نقل (راه آهن یا جاده) و مشخصات روسازی جاده اعم از آسفالته و خاکی نیز بستگی دارد (12-13).

ترابی و همکاران (1388) به مقایسه تنوع زیستی و تراکم زادآوری درختی در فاصله­های مختلف از لبه جاده­های جنگلی در دو دیواره خاکبرداری و خاکریزی در جنگل چمستان نور پرداختند. نتایج نشان داد که مقایسه میانگین زادآوری درختی بین دو ترانشه خاکبرداری و خاکریزی در تمام فاصله­ها تفاوت معنی­داری را نشان نداد، هر چند میانگین زادآوری در همه فاصله­ها در دیواره خاکریزی بیش­تر بود، بطور کلی تراکم زادآوری درختی و تنوع و غنا در دو دیواره تا فاصله 35 متری از لبه جاده تفاوت معنی­داری را نشان نداد (14). گلدبلام و بی­آتی^[9] (1999) در تحقیقی در جنگل­های خزان کننده ایالات متحده تغییرات کمی جامعه زیر آشکوب را در ارتباط با فاصله از جنگل بررسی کردند، بطور معنی­داری فراوانی گونه­های مهاجم و کمیاب در لبه جنگل نسبت به عمق جنگل بیشتر بود و میزان نهال­های درختی در لبه جنگل کمتر بود و ناهمگنی در کنار جاده بیشتر از داخل جنگل بود (15).

ناگایکتی^[10] (2003) برای ارزیابی اثرات لبه جاده در جنگل­های سوزنی برگ ژاپن، مشخصات ساختار توده را با پلات­هایی از لبه جاده­یی که 30 سال از ساخت آن گذشته بود به سمت داخل جنگل تعیین کرد. تراکم نهال­ها و سطح مقطع درختان سرپا در پلات­های نزدیک جاده بیشتر بود. تراکم نهال­های تسوگا^[11] و نراد^[12] شدیداً تحت تأثیر سطح مقطح درختان خشک سرپایی بودند که ظاهراً بر اثر جاده­سازی خشک شده بودند (16). نیلسن^[13] و همکاران (2007) میزان تجدید حیات گونه­های چوبی را در مسیرهای جاده و کناره­های آنها با تجدید حیات در جنگل برداشت نشده در جنگل­های تروپیکال بولیوی مورد مقایسه قرار دادند و از 60 پلات 5×5 متر استفاده نمودند که نیمی از آنها در مناطق برداشت نشده و نیمی دیگر در جاده­ها و کناره­های آنها قرار گرفته بود. نتایج نشان دادند که بعضی از گونه­ها از نور افزایش یافته در جاده­ها و کناره­های آنها سود می­برند و بعضی دیگر از کاهش گونه­های رقابتی در اثر فشردگی خاک بهره می برند (17). زادآوری و تجدید حیات طبیعی درختان جنگلی از وقایع مهم در زندگی جنگل به شمار می­روند بطوری که تداوم حیات و پایداری دائمی و تا حدی ترکیب توده­های یک جنگل از درختان مختلف به آنها بستگی دارند. از آنجایی که جاده­سازی، نوعی دخالت در اکوسیستم جنگل به شمار می­رود، بنابراین بررسی تنوع و ترکیب زادآوری گونه­های چوبی از حاشیه جاده به عمق جنگل ما را به درک بهتری از نقش جاده­های جنگلی می­رساند.

روش بررسی

این تحقیق در سری­های چهارم ، اول و دوم شهرستان­های تنکابن، نور و چالوس واقع در حوزه­­های آبخیز 35، 48 و 36 استان مازندران در شمال ایران انجام شده است. سری­های  مورد مورد مطالعه بین طول جغرافیایی  َ50  ْ50  شرقی و عرض جغرافیایی  ً30   َ28   ْ36 شمالی واقع می­باشد. حداقل ارتفاع از سطح دریا در سری­های مذکور به ترتیب 300،250 و100متر و حداکثر ارتفاع از سطح دریا به ترتیب 600،450 و1000 متر می­باشد. متوسط دما در گرمترین ماه سال در سری­های مذکور به ترتیب 4/22، 7/26 و2/27 درجه سانتی­گراد  و در ماه­های مرداد و تیر است. متوسط دما در سردترین ماه سال به ترتیب 5/0، 4/0 و3/0 درجه سانتی­گراد و در بهمن­ماه است. متوسط باران سالیانه در سری­های مذکور بالغ بر 1150 ، 1086 و 1251 میلی­متر و متوسط رطوبت نسبی هوا حدود %81 ، %85 و %83 می­باشد. بافت خاک سری­های  مورد مورد مطالعه، سنگین تا بسیار سنگین است. خاک کم­عمق تا عمیق بوده، ساختمان خاک در سری­های مورد مطالعه به ترتیب دانه­ای ریز و درشت، در بالا چند وجهی، دانه­ای، منشوری و دانه­ای­ریز تا درشت است (18-19-20).

در ابتدا با جنگل­گردشی و استفاده از کتابچه­های­ طرح­های جنگل­داری موردنظر جاده­های آسفالته و خاکی به طول یک کیلومتر که حداقل 10 سال از ساخت آن گذشته باشد شناسایی شد، زیرا تغییرات و تحول در جنگل و محیط طبیعی، کند و بطئی بوده و در دراز مدت صورت می­گیرد. لذا جاده­هایی انتخاب گردید که تأثیر خود را بر تنوع زادآوری و ترکیب زادآوری گونه­های چوبی اطراف خود گذاشته باشند. همچنین سعی شد شرایط فیزیوگرافی جنگل­های مورد مطالعه از نظر توپوگرافی، شیب، ارتفاع از سطح دریا، جهت دامنه و غیره یکسان باشند. در هر طرف جاده شش قطعه نمونه 400 متر مربعی (20×20 متر) برداشت شد (21). بدین صورت که سه قطعه نمونه به فواصل 100 متر در حاشیه  و سه قطعه نمونه دیگر به موازات قطعات نمونه حاشیه جاده و فواصل 20 متری برداشت گردید. از 9 میکروپلات 2×2 متر در داخل پلات­های20×20 متر برای اندازه­گیری زادآوری استفاده شد (21). در داخل میکروپلات­ها پارامترهای نوع گونه­ها وتعداد زادآوری­ها اندازه­گیری و ثبت شد.

شکل 1-  روش نمونه برداری در اطراف جاده­های جنگلی

Figure 1- Sampling around Forest Roads

شاخص­های تنوع زیستی

مقادیر شاخص­های تنوع، غنا و یکنواختی با در نظر گرفتن تعدادگونه­های ثبت شده در عرصه مورد مطالعه با استفاده از
روابط زیر (جدول 1) محاسبه گردید (7).

جدول 1 - شاخص­های تنوع زیستی استفاده شده در این مطالعه

Table 1 - Biodiversity indicatores used in this study

تجزیه و تحلیل­های آماری

تعداد گونه­های چوبی وارد نرم افزار      PastوEcologycal Methodology  شد و میزان تنوع برای شاخص­های شانون­وینر و سیمسون، غنا برای شاخص­های مارگالف و منهنیک، یکنواختی برای شاخص­های کامارگو و اسمیت- ویلسون در جاده­های آسفالته و خاکی محاسبه گردید. ابتدا نرمال بودن داده­ها بوسیله آزمون کولموگروف اسمیرنوف  و تست همگنی واریانس با استفاده از آزمون لون مورد بررسی قرار گرفت. سپس اثرموقعیت (فاصله از جاده) و بالا  یا پائین جاده بر روی شاخص­های تنوع، غنا، یکنواختی با استفاده از آنالیز واریانس چندطرفه در قالب رویه GLM (General Linear Model) تعیین گردید و از آزمون دانکن نیز به منظور مقایسه چندگانه میانگین استفاده شد. همچنین، به منظور بررسی مقادیر شاخص­های مورد بررسی در ارتباط با جاده­های آسفالته و خاکی از آزمون t غیر جفتی استفاده گردید. لازم به ذکر است که کلیه محاسبات آماری در نرم­افزار SPSS 11.5 انجام پذیرفت.

یافته ها

تنوع زیستی زادآوری

آنالیز واریانس چندطرفه نشان می­دهد که اثر موقعیت (فاصله از جاده) جاده­های آسفالته و خاکی کاملاً معنی­دار است، بدین صورت که با فاصله از جاده مقادیر تنوع زادآوری کاهش می­یابد. مکان­های بالا و پایین جاده­های آسفالته و خاکی بر روی شاخص­های تنوع زادآوری معنی­دار نیست (جداول2 و3).

جدول 2-  تجزیه واریانس چندطرفه شاخص­های تنوع زیستی زادآوری در ارتباط با مشخصه­های مورد بررسی

 (در جاده آسفالته)

 Table 2- Multi-way analysis of variance of regeneration biodiversity characteristics in relation

 to the parameters evaluated (paved road)

جدول 3- تجزیه واریانس چندطرفه شاخص­های تنوع زیستی زادآوری درارتباط با مشخصه­های مورد بررسی (درجاده­های خاکی)

Table 3. Multi-way analysis of variance of regeneration biodiversity characteristics in relation to the parameters evaluated (Un-paved roads)

مقایسه میانگین مقادیر شاخص­های تنوع زادآوری در موقعیت­های بالا و پائین جاده نشان می­دهد که بالا و پائین بودن جاده بر روی شاخص­های تنوع زیستی معنی­دار نیست و آنالیز داده­های مربوط به پلات­ها بر اساس فاصله پلات­ها نسبت به جاده، نشان می­دهد که با افزایش فاصله از جاده، میزان شاخص­های تنوع و غنا کاهش می­یابد (جداول4 و5).

جدول4 - مقایسه میانگین (اشتباه معیار) مقادیر شاخص­های تنوع زیستی زادآوری در ارتباط با مشخصه­های موردبررسی (درجاده­های آسفالته)

Table 4- Compare meanes (standard error) of regeneration biodiversity values associated with evaluated indices (paved roads)

جدول5- مقایسه میانگین (اشتباه معیار) مقادیر شاخص­های تنوع زیستی زادآوری در ارتباط با مشخصه­های مورد بررسی

(در جاده­های خاکی)

Table 5- compare meanes (standard error) of regeneration biodiversity values associated with evaluated indices (Un-paved roads)

مقادیر شاخص­های تنوع زیستی گونه­های چوبی در جاده­ های
آسفالته و خاکی تفاوت معنی­داری را نشان نمی­دهد (جدول6).

جدول6 - مشخصه­های آماری مقادیر شاخص­های تنوع زیستی زادآوری در جاده­های آسفالته و خاکی

Table 6- Statistical characteristic values of regeneration biodiversity beside of paved and Un-paved roads

ترکیب زادآوری

در این بررسی در مجموع سه منطقه، 13 گونه دارای زادآوری شناسایی شد که در جدول 7 حضور و عدم حضور زادآوری گونه­های چوبی در سه منطقه مورد مطالعه و فواصل 20 - 0 و 60 - 40 متر در بالا و پائین جاده آورده شده است. . در حاشیه جاده­های جنگلی حضور گونه­های نورپسند بیشتر از پلات­های داخل جنگل می­باشد.

جدول 7- حضور زادآوری گونه­های چوبی وترکیب آن­ها درارتباط با مشخصه­های مورد بررسی

Table 7- Regenerationpresence of woody species and its compounds in relation to the characteristics studied

بحث و نتیجه­گیری

با توجّه به اینکه تفاوت معنی­داری بین جاده­های آسفالته وخاکی به لحاظ تنوع و غنای زادآوری مشاهده نشد، بررسی و نتایج این تحقیق در سه منطقه نشان می­دهد که در جاده­های آسفالته، میزان تنوع زادآوری و غنا به میزان اندکی بیشتر از جاده­های خاکی بود که در تحقیقاتی مشابه گاستاوسون^[14] (1990) و همچنین هانسن و کلونگر^[15]  (2005) علّت این اختلاف اندک را  با خصوصیّات فیزیکی مصالح روسازی جاده­­های آسفالته مرتبط دانستند.

درصد وفور و حضور زادآوری­ها در حاشیه جاده­های آسفالته وخاکی نشان داد که گونه­های نورپسند مانند بلوط، توسکا، خرمندی و انجیلی در حاشیه جاده­های آسفالته وخاکی به مراتب بیشتر از میکروپلات­های داخل جنگل می­باشند که با نتایج مطالعات پرندیس وجونز[16] (2000) و همچنین دلگادو^[17] و همکاران (2007)  که بیان نمودند در حاشیه جاده­های جنگلی گونه­های نورپسند مستقر می­شوند مطابقت دارد.

شدّت نور و دما از حاشیه جاده به سمت بخش­های داخلی جنگل کاهش معنی­داری را نشان می­دهد در حالی که میزان رطوبت افزایش نسبی را نشان می­دهد (22). عرصه­هایی که تاج پوشش بازتری دارند، بیشتر مورد هجوم گونه­های غیربومی و نورپسند قرار می­گیرند (23). نتایج این تحقیق تاٌیید موارد مذکور است.

مقایسه میانگین  مقادیر شاخص­های تنوع، غنا و یکنواختی در موقعیت­های بالا و پائین جاده نشان می­دهد که بالا و پائین بودن جاده بر روی شاخص­ها معنی­دار نیست که با نتایج ترابی و همکاران (1388) مطابقت دارد. شاخص­های تنوع زادآوری در جاده­های آسفالته وخاکی تفاوت معنی­داری را نشان نمی­دهد، همچنین بیشترین مقادیر تنوع زادآوری را در پلات­های حاشیه جاده بیشتر از پلات­های داخل جنگل می­باشد که با نتایج ناگایکتی^[18] ( 2003) مطالعات مطابقت دارد.

در تحقیقات ثابت شده است که زادآوری­های کنار جاده غنای بیشتری از گونه­های بومی و غیربومی را نسبت به مناطق همجوار خود دارند (15). شرایط نوری تغییر یافته اغلب بر روی دما و رطوبت خاک اثر می­گذارد، در نتیجه­ این اثر بر روی ترکیب نیز تاٌثیر می­گذارد (14). میزان رطوبت خاک متاٌثر از میزان نور، دما و تاج پوشش است که میزان نور و دما از لبه جاده به سمت عمق جنگل کاهش یافته و میزان تاج پوشش افزایش می­یابد. نتایج این تحقیق نشان داد که گونه­های نورپسند مانند بلوط و خرمندی در پلات­های نزدیک به جاده مستقر می­شوند که به دلیل افزایش نور در لبه جاده­های جنگلی گونه­های نورپسند مستقر می­شوند. همچنین گونه­های رطوبت­پسند مانند لرگ با فاصله از جاده افزایش می­یابد. بیشترین تعداد زادآوری­ها در حاشیه جاده­های جنگلی مربوط به بلوط­، توسکا و ازگیل جنگلی می­باشند و با فاصله گرفتن از حاشیه جاده زادآوری­  لرگ بیشتر می­باشد.

در اثر احداث جاده­های جنگلی و بهم خوردن ترکیب خاک جنگلی و نیز باز شدن تاج پوشش و در پی آن تغییر ناگهانی در اکوسیستم جنگی، به لحاظ اکولوژیکی، گونه­های توالی اوّلیه از قبیل توسکا در بالای جاده و پایین جاده­های آسفالته و خاکی مستقر می­شوند. نتایج این تحقیق پس از بررسی و آنالیز داده­ها بر روی زادآوری­ها، تاٌیید موارد مذکور است.

مسیرهای جنگلی یک تاٌثیر معنی­داری بر روی اجتماعات گیاهی اطراف خود دارند. همچنین با فاصله از جاده­ها فراوانی گونه­های غیربومی کاهش پیدا می­کند. دلایل اصلی برای حضور گونه­های غیربومی در طول جاده­ها اغلب رژیم­های بهم خوردگی تغییر یافته در لبه­ جاده­ها از قبیل تخریب فیزیکی خاک و پوشش گیاهی در طول جاده­ها می­باشد. با جاده­سازی و ورود ماشین­آلات به جنگل، بی­شک صدماتی به توده جنگل و زادآوری وارد می­شود که در صورت ناآگاهی از میزان و شدت آن، چه بسا لطمات جبران ناپذیری به حیات جنگل وارد گردد. بنابراین حفظ هر چه بیشتر زادآوری گونه­های ­چوبی به عنوان یکی از مهمترین عوامل در توسعه پایدار جنگل­ها به شمار می­رود.

منابع

1-      Metslaid, M., Jo˜giste, K., Nikinmaa, E., Keith Moser, W., Porcar-Castell, A., 2007. Tree variables related to growth response and acclimation of advance regeneration of Norway spruce and other coniferous species after release. Forest Ecology and Management, Vol. 24, pp. 1-8.

2-      Smith, F., 1996. Biological diversity, ecosystem stability and economic development. Journal Ecological Economics, Vol. 16, pp. 191-203.

3-      McMinn, J.W., 1992. Diversity of woody species 10 years after four harvesting treatment sinthe oakpine type. Canadian Journal Forest Research, Vol. 22, pp.1179-1183.

4-      Roberts, M.R., and Gilliam, F.S., 1995. Patterns and mechanisms of Plant diversity in forested ecosystems: implications for forest management. Ecology Applied, Vol. 5, pp. 969-977.

5-      Roberts, M.R., Zhu, L., 2002. Early response of the herbaceous layer to harvesting in a mixed coniferous-deciduous forest in New Brunswick, Canada. Forest Ecology and Managment, Vol. 155, pp. 17-29.

6-      Swindel, B.F., Conde, L.F., Smith, J.E., 1984. Speciesdiversity: concept, measurement, and response to clear cutting and site preparation. Forest Ecology and Managment, Vol.  20, pp.195-208.

7-      Nagaik, T., Kamitani, T., Nakshizuka, T., 2005. Effects of different forest management systems on plant species diversity in a Fagus crenata forested landscape of central Japan. Canadaian Journal Forest Reseasrch, Vol. 12(35), pp. 2832- 2840.

8-   پوربابائی، حسن، «تنوع زیستی گونه­های چوبی در جنگل­های استان گیلان(هیرکانی غربی)»،  رسالۀ دکتری جنگلداری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ منابع طبیعی و علوم دریایی نور، 1378؛ ص 264.

9-      Forman, R.T.T., Alexander, l.e., 1998. Roads and their major ecological effects. Annual Review of Ecology and Systematics, Vol. 29, pp. 207-231.

10-  Lamont, B.B., Rees, R., Witkowski, E., Whitten, V.A., 1994. Comparative size, fecundity and ecophysiology of roadside plants of Banksia hookeriana. Journal Applied Ecology, Vol. 31, pp. 137-144.

11-  Parendes, LA., Jones, J.A., 2000. Role of light avalability and dspersal in exotic plant invasion along roads and streams in the H. J. Andrews Experimental Forest, Oregon. Conserv, Vol. 14, pp. 64-75.

12-  Gustavsson, T., 1990. Variation in road surface temperature due to topography and wind. Theor. Appl. Climatol, Vol. 41, pp. 227-236.

13-  Hansen, M.J., Clevenger, A.P., 2005. The influence of disturbance and habitat on the presence of non-native plant species along transport corridors. Biological Conservation, Vol.  125, pp. 249–259.

14- ترابی- م،  نجفی- ا، حسینی- م،  معافی- م،  عزتی- س،  «مقایسه تنوغ زیستی و تراکم زادآوری درختی در دو ترانشه خاکبرداری و خاکریزی جاده­های جنگلی »- سوّمین همایش ملّی جنگل، بهار 1388- تهران- ایران.

15-  Goldblum, D., Beatty, S.W., 1999. Influence of and old/forest edge on a northeastern United States deciduous forest understory community. Journal of the Torrey botanical society, Vol. 4, pp. 335-343.

16-  Nagaike, T,. 2003. Edge effects on stand structure and regeneration in a subalpian coniferous forest on Mt.Fuji, Japan, 30 years. Arctic Antarctic and Alpian Research, Vol.  4, pp. 454-459.

17-  Nielsen, J.N., Severich, W., Fredericksen, T., Nabe-Nielsen, L.I., 2007. Timber tree regeneration along abandoned logging roads in a tropical Bolivian forest. New Forests, Vol. 34, pp. 31-40.

18-  بی­نام،  « طرح جنگلداری سری 4 لیره­سر حوزۀ 35 »، 1371، ص 236.

19-  بی­نام،  « طرح جنگلداری سری 1گلندرود حوزۀ 48 »، 1377، ص 342.

20-  بی­نام،  « طرح جنگلداری سری 2مکارود حوزۀ 36 »، 1377، ص 254.

21-  کنت، مارتین، کاکر، پدی.(نویسندگان) مصداقی، منصور.(مترجم). «توصیف و تحلیل پوشش گیاهی». انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد 1380، ص 287.

22-  Delgado, J.D., Arroyo, N.L., Arevalo, J.R, Fernández – Placios, J.M, 2007. Edge effects of roads on temperature, light, canopy cover, and canopy height in laurel and pine forests (Tenerife, Canary, and Islands). Landscape and Planning, vol. 81, pp.328-340.

23-  Arevalo, J.R., Delgado, J.D., Otto, R., Naranjo, A., Salas, M., Fern´andez- Palacios, J.M., 2005. Exotic species in the roadside plant communities through an altitudinal gradient in Tenerife and Gran Canaria (Canary Islands). Perspect. Plant Ecology, vol. 7, pp.185 – 202.