علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهنوزدهم، شماره یک، بهار 96

بررسی مقایسه ای تاثیر آموزش در سطوح مختلف تحصیلی، بر کاهش آلودگی هوا در کشورهای منتخب منا

صدیقه عطرکارروشن[1]^*

s.a.roshan@alzahra.ac.ir

 زهرا فتحی[2]

چکیده

زمینه و هدف: دردهه های اخیر و با افزایش جمعیت و رشد صنعتی کشورها، محیط زیـست بشر نیز در معـرض تهدیدهای متعددی قرار گرفته است، از مهم ترین عوامل تهدیـد کننـده محیط زیست، عملکردهای انسان است که به خاطر عدم آگـاهی در این زمینه تاکنون آسیب هـای جـدی بـه محـیط زیست وارد نموده است. از این رو، افزایش سطح دانش و آگاهی انسان ها می تواند گامی مفید و مـوثر در جهـت کاهش انواع آلودگی ها و حفاظت بهتر از محـیط زیست باشد. هدف از این پژوهش بررسی تاثیر آموزش بر آلودگی هوا (رشد تولید و انتشار گاز گل خانه ای دی اکسید کربن) در کشورهای منتخب منا بوده است.

روش بررسی: در تحقیق حاضر برای آزمون فرضیه ها، از داده های پنل پویا (DPD) به روش گشتاورهای تعمیم یافته (GMM) برای 12 کشور منتخب منطقه منا شامل کشور ایران طی دوره ی 2012-1992 استفاده شده است.

یافته ها: نتایج حاصل از برآورد های مختلف مدل حاکی از تاثیر مثبت و معنی دار متغیر آموزش بر بهبود کیفیت محیط زیست و کاهش رشد آلودگی هوا می باشد؛اگرچه این تاثیر در سطوح مختلف تحصیلی متفاوت است.

بحث و نتیجه گیری در کشورهای منتخب منا هر چه سطوح تحصیلی بالاتر می‌رود و میزان تحصیلات بیشتر می شود، تاثیر آن بر کاهش رشد آلودگی هوا کمتر می گردد. به عبارت دیگر، آموزش ابتدایی تاثیر بیشتری بر کاهش رشد آلودگی هوا در مقایسه با سایر مقاطع تحصیلی در طول دوره مورد مطالعه داشته است. از این رو افزایش و ارتقاء آموزش‌های عمومی زیست محیطی با تاکید بر آموزش های مدرسه‌ای در ایران و سایر کشورهای عضو منا لازمه کاهش آلودگی هوا و ارتقا کیفیت محیط زیست در این کشورهاست .در این ارتباط پیشنهاد می شود مطالب مربوط به اهمیت محیط زیست و حفظ کیفیت آن، در کتب درسی کلیه مقاطع تحصیلی بصورت وسیعی گنجانده شود .

واژه های کلیدی: رشد انتشارCO2، آموزش ،گشتاورهای تعمیم یافته (GMM) ،کشورهای منا

The Study of Education Effects and Their Comparison on the Environment Pollution at the Different Educational Levels In Selected MENA Countries

Sediqe Atrkar roshan*[3]

s.a.roshan@alzahra.ac.ir

Zahra fathi[4]

Abstract

Background and Objective: With population growth and industrialization, our environment has been exposed to serious threats in recent decades. One of the most important threats is the human performance that has incurred so many serious damages to the environment, because of the lack of sufficient knowledge. By increasing the knowledgs and understanding of people, we can take a great steps to have a better protection of environment. The purpose of this research is to study the role of education on air pollution (growth of CO2 emission) in selected MENA countries.

Method: For hypotheses testing, the dynamic panel data (DPD) and the Generalized Method of Moments (GMM) has been applied for 12 selected MENA countries including Iran during the years between 1992 to 2012.

Findings: The findings of this study show the meaningful and positive impact of the education variable (at different educational levels) on the improvement of environmental quality and the decrease of air pollution.

Discussion and Counclusion: At the MENA selected countries, the higher the educational level, the less the air pollution decreases. In other words, the effect of education is stronger at the elementary education level. Therefore, the expansion of public education levels with emphasize on elementary schools, about environmental protection in Iran and other MENA countries is suggested for the improvement of environment quality.

Key Words: Co₂ Emission Development, Education, GMM, MENA Countries.

مقدمه

بحران کنونی محیط زیست در کره زمین را شاید با هیچ مشکل جهانی دیگری نتوان مقایسه کرد. تاکنون هیچ مشکلی وجود نداشته که بر تمام مسائل عصر ما و سیاره ما، بر سطح خارجی و درون و اعماق زمین این چنین اثر گذاشته و با آن‌ها در کنش متقابل بوده باشد. علاوه بر منابع آبی و سیستم اکولوژیکی درحال تخریب، شاید از همه بدتر، آلودگی روز افزون هوایی است که استنشاق می‌کنیم و سلامتی انســان هـا را تهــدید می کند، (1) به طوری که دیگر موانع و مشکلات زیست محیطی و آلودگی های متعدد ناشی از پیامدهای توسعه، مورد پذیرش افکار عمومی جهان نیست (2).

از بهترین پایگاه های دفاع از محیط زیست، فکر انسانی و تفکرات بشر است . آموزش، از بخش‌های بنیادین این پایگاه‌های دفاعی است، زیرا در مبارزه برای نجات زمین، از جهات مختلف می‌تواند بسیار موثر باشد. در ادبیات اقتصاد زیست محیطی دو رویکرد متفاوت  در زمینه تاثیر آموزش بر محیط زیست وجود دارد. رویکرد اول، اثرات خارجی آموزش و نیز تاثیر مثبت آموزش برکیفیت محیط زیست را تبیین می کند. در حالی‌که، رویکرد دوم در مورد اثرات منفی آموزش بر کیفیت محیط زیست بحث می کند. در ادامه این رویکردها بیشتر مورد بحث قرار می گیرد.

رویکرد اول: فرزین و باند (2006) ارتباط مثبت بین سطح آموزش و بهبود کیفیت محیط زیست را از سه طریق تبیین کردند: 1- افراد تحصیل‌کرده از مسایل محیط زیست آگاه ترند و بنابراین رفتارها و شیوه زندگی آن‌ها در حمایت از محیط زیست و بهبود آن خواهد بود(3) و نگرش و جهت گیری آن ها به سمت حمایت از محیط زیست است (4). بیمونت (2002) نشان داد که یک افزایش در آموزش افراد اغلب همراه با افزایش ترجیحات آ‌‌‌ن‌ها در توجه به سطح بالاتری از حفاظت محیط زیست است. در یک سطح درآمد معین، آموزش حداقل سطح کیفیت محیط زیستی را که یک کشور نیاز دارد افزایش می دهد (5).

2- افراد تحصیل‌کرده ظرفیت یا توانایی بالاتری را برای استفاده از ابزار موجود و کانال ها به منظور بیان ترجیحات زیست محیطی خود دارند.آن‌ها هم‌چنین می توانند گروه‌های فشاری را برای اجرای سیاست های عمومی زیست محیطی سازماندهی کنند. بدون آموزش، مردم اطلاعات ناچیزی در مورد خطرات مضر و‌ ‌اثرات آسیب های زیست محیطی در بلند مدت دارند و تنها به تاثیرات آشکارتوجه می کنند. از طرفی افراد کمتر تحصیل‌کرده اعتماد به نفس کمتری در ظرفیت خود برای نفوذ درون مقامات دارند.

علاوه بر این هتیگ و همکاران(1993) نشان دادند که بدون سیاست های دولتی موثر نیز ،جوامع با آموزش بالا اقدامات مطلوب تری برای کنترل یا کاهش انتشار آلودگی دارند (6) .

3- از سویی دیگر، فرزین و باند (2006) عنوان کردند که افراد تحصیل‌کرده تقاضای ارایه بیشتر خدمات شهری پیشرفته و سازگار با محیط زیست را دارند و به همین دلیل نیز مردم دموکراسی خواه، سیاست‌گذاران و سازمان‌هایی در جوامع خود دارند که بیشتر منعکس کننده خواسته های عموم برای کیفیت محیط زیست هستند.

رویکرد دوم: با وجود توافق نسبی روی اثر مثبت آموزش، عده ای بر این باورند که آموزش عاملی است که آلودگی را افزایش می دهد.

یورگنسن (2003) دریافت که آموزش یک اثر مثبت روی اثرات مخرب زیست محیطی دارد.افراد تحصیل‌کرده درآمد و قدرت خرید بیشتری دارند و به مصرف بیش از حد کالاهای مادی تشویق می شوند.در واقع آن‌ها تمایل دارند که با جمع آوری کالاهای مادی خوب زندگی کنند، بدون اینکه مراقب عواقب ناشی از شادی‌هایشان و نیز مدل ایدوئولوژیک (بیشتر مصرف کنید راضی تر وخوشحال تر هستید) باشند که به وسیله تبلیغات و رسانه ها منجر به مصرف وسیع تر کالاهای مادی شده است (7و8) .

از آن‌جا که مصرف بیش از حد کالاها یکی از عوامل استثمار منابع طبیعی است، افراد تحصیل‌کرده با مصرف بیشتر منجر به تخریب بیشتر محیط زیست می شوند(آلودگی هوا، خاک، آب). به‌عبارت دیگر، تجمع آموزش تاثیر مثبتی روی درآمد و بهره وری نیروی کار دارد. با توجه به منحنی زیست محیطی کوزنتس ،کیفیت محیط زیست در ابتدا با افزایش روند درآمد و توسعه کاهش می یابد ، سپس در سطوح بالای درآمد این عامل می تواند همراه با بهبود محیط زیست باشد.این امر  ناشی از این واقعیت است که  افزایش درآمد، منابعی را که برای جلوگیری و کنترل آلودگی لازم است، فراهم می آورد (9).

از سوی دیگر واضح است که هم درآمد در اقتصاد اهمیت دارد و هم کیفیت مطلوب محیط زیست را نمی‌توان نادیده گرفت . اگرچه مدافعان هر یک از این دو بر سر میزان اهمیت آن‌ها و این‌که سهم هر کدام چه‌قدر است با یک‌دیگر اختلاف دارند ، اما نتیجه این اختلاف نباید به یک بن بست سیاسی بی‌انجامد که در آن هم محیط زیست و هم اقتصاد وضعیت بدتری پیدا کنند (10) .

تعامل یا تقابل حفاظت از محیط زیست و مسایل مربوط به توسعه اقتصادی یکی از عوامل تعیین کننده در اتخاذ تصمیم دولت ها تلقی می‌شود . علی‌رغم تقدم حفاظت از محیط زیست نسبت به توسعه اقتصادی، در عمل چنین تقدمی با چالش های فراوانی روبه‌رو است ؛یعنی علی رغم نظرات جانبدارانه طرفداران تند رو اقتصاد از یک سو و مدافعان محیط زیست از سوی دیگر شاید بتوان گفت نظر غالب بین عموم ، تلاش برای از دست ندادن هیچ‌یک از این دو و بهره مندی از هر دو یعنی رشد اقتصادی و بهبود وضعیت رفاهی ناشی از جهانی شدن و هم‌چنین حق داشتن محیط زیست پاک است. هیچ‌یک از آن‌ها بدون دیگری نمی‌تواند به‌طور کامل به بهبود سطح زندگی کمک کند . در واقع یک ترکیب بهینه از هردو هدف، لازم است تا اثرات مثبت در حد ماکزیمم جذب شده و اثرات منفی به حد مینیم کاهش داده شود این ترکیب بهینه می تواند در مفهوم توسعه پایدار به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف هزاره تحقق یابد (11) .

هدف از این تحقیق، مطالعه نقش آموزش به تفکیک مقاطع مختلف تحصیلی، بر کیفیت محیط زیست می باشد. این بررسی برای منتخبی از کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا (از این پس منا[5]) شامل کشورهای الجزایر، مصر، بحرین، ایران، اردن، کویت، یمن، مراکش، عربستان، سوریه، تونس و لیبی  (با توجه به وجود داده ها) و برای دوره زمانی 2012-1992 انجام شده است.

روش تحقیق

در این تحقیق، با استفاده از داده های پنل پویا به تجزیه و تحلیل نقش آموزش بر رشد آلودگی هوا پرداخته شد،.به این منظور، رشد انتشار دی اکسید کربن سرانه (متغیر مستقل) و اثر آن روی سطح آموزش در سطوح مختلف و 4 متغیر کنترل تخمین زده شد. مدل به‌کار گرفته شده در تحقیق حاضر (معادله 1) بر اساس معادله ی آموزش و رشد آلودگی هوای ارایه شده توسط کیندا (2010) بوده و دارای ویژگی‌های زیر است: اولا مدل به خوبی تصریح شده است و علاوه بر این که متغیرهای مورد نظر را وارد کرده ،از متغیرهای مرتبط ومهم دیگری نیز در مدل استفاده نموده است. ثانیا، ساختار مدل از نظر متغیرهای مورد استفاده در ادبیات اقتصاد محیط زیست هم‌خوانی دارد. ثالثا ، مدل زیر که به روش [6]GMM تخمین زده می شود، می تواند از نظر اقتصادسنجی به بهترین نتایج منتهی شود(12).

در این تحقیق مدل عمومی ما به صورت زیر است:

            (1)        Log( e_i,t/e_i,t-1) = β₁ Log (e_i,t-1) + β₂ Log (h_i,t) + δX_i,t + ε_i,t

هر یک از متغیرهای مدل به صورت زیر تعریف می شود:

e_i,t  : مقدار متوسط دی اکسید کربن سرانه (برحسب  تن) در کشور i  و در سال t

h_i,t : آموزش در کشور i  و در سال t. آموزش‌ها شامل موارد زیرند:

1. متوسط سال‌های تحصیل در مدرسه ابتدایی در جمعیت 15 سال به بالا
2. متوسط سال‌های تحصیل در دبیرستان در جمعیت 15 سال به بالا
3. متوسط سال‌های اشتغال به  تحصیلات دانشگاهی در جمعیت 15 سال به بالا

X_i,t : متغیرهای کنترل در کشور i  و در سال t که این متغیرها شامل تشکیل سرمایه ناخالص (به عنوان درصدی از GDP)، باز بودن تجارت (به عنوان درصدی از GDP)، میزان رشد جمعیت و نهادهای سیاسی است.

ε_i,t : اصطلاح خطاست.

الگوی مورد نظر در این تحقیق با استفاده از روش عمومی گشتاورها (GMM) به بررسی تاثیر مقاطع مختلف تحصیلی بر رشد آلودگی هوا با استفاده از داده های‌پنل برای 12‌‌کشور(الجزایر، مصر، بحرین،ایران،اردن، کویت، یمن، مراکش، عربستان، سوریه و لیبی) و در طول سال‌های 2012- 1992 می‌پردازد، به این منظور، مدل فوق برای هر مقطع تحصیلی به تفکیک و در نرم افزار Eviews 8.0  برآورد می شود.

هنگامی که درمدل داده های ترکیبی ،متغیر وابسته به صورت وقفه در سمت راست معادله ظاهر می شود، دیگر برآوردهای OLS  سازگار نیست، بنابراین روش GMM توسط آرلانو و باند برای حل این مشکل پیشنهاد شده است. در این پژوهش نیز چون مدل یک مدل پنل پویا است و متغیر وابسته تاخیری در سمت راست معادله ظاهر می شود، برای برآورد از روش  GMM استفاده می گردد. از ویژگی‌های مدل داده های ترکیبی پویا[7](GMM ) اینست که حتی در مورد نمونه های بسیار کوچک هم دقیق و هم بدون تورش عمل می‌کند. هم‌چنین، در معادلاتی که در تخمین آن‌ها اثرات غیر قابل مشاهده ی خاص هر کشور و وجود وقفه‌ی متغیر وابسته در متغیر های توضیحی مشکل اساسی است، از تخمین زن گشتاور تعمیم یافته (GMM) ، که مبتنی بر مدل های پویای پنلی است استفاده می شود. تخمین زننده GMM درون زایی متغیرهای توضیح دهنده را کنترل می کند. فرض استاندارد در شرایط اولیه اجازه استفاده از متغیرهای تاخیری درون زا را برای دو یا چند دوره به عنوان متغیرهای ابزاری معتبر، و به شرط نبود همبستگی پیاپی می دهد(13). به‌علاوه، اعتبار متغیرهای ابزاری نیازمند نبودن همبستگی مرتبه دوم در پسماندها‌ است. اعتبار متغیرهای ابزاری با استفاده از آزمون محدودیت های از پیش تعیین شده سارگانآزمون می شود.آماره سارگان ،دارای یک توزیع کای دو با درجه آزادی برابر اختلاف تعداد متغیرهای ابزاری و تعداد ضرایب تخمینی می باشد.

همبستگی پیاپی مرتبه اول و دوم در پسماندهای تفاضل مرتبه اول با استفاده از آماره های m₁و m₂ آرلانو و باند  (1991) آزمون می‌شود. برآورد کننده GMM به شرط نبودن همبستگی پیاپی مرتبه دوم در پسماندها (آماره m₂) سازگار است. مدل داده های ترکیبی پویا در صورتی که برآورد کننده، سازگار و متغیرهای ابزاری معتبر باشند،اعتبار دارد(14).

آن‌چه درباره ی این برآورد کننده اهمیت دارد این است که این تخمین زننده قدرتمند ،نیازی به اطلاع دقیق از توزیع جملات پسماند ندارد. فرض اصلی این روش آن است که پسماندها با متغیرهای توضیحی و ابزارها ناهمبسته اند و با اعمال یک ماتریس وزنی، می تواند برای شرایط ناهمسانی واریانس و نیز خودهمبستگی های ناشناخته، برآورد کننده قدرتمندی بسازد. مدل ترکیب پویای خطی به صورت زیر است:

y_it = Ʃ_j-=1^p ρ _yy_i,t-j + x ʹ_it β+ δ_i +ε_it

y_it متغیر وابسته، x_itماتریس‌ kبرداری از رگرسورها،  ε_itجزء خطا ، βبردار ضریب رگرسورها، δ_i تاثیرات ویژه مقطعی‌و i=1,2,3,...,n مقاطع مختلف مدل را که در زمان‌های t=1,2,...,T مشاهده شده اند، نشان می دهد.

استفاده از روش GMM   در مطالعات تجربی اخیر مخصوصا مطالعات اقتصاد کلان و مالی به طور وسیعی صورت گرفته است.

استفاده از روش فوق جهت تخمین مدل، مزیت های فراوانی دارد .برای مثال بک و لوین استفاده از این تخمین زن را جهت برطرف کردن واریانس داده های سری زمانی بسیار مناسب می دانند. تخمین زن های  GMM با محاسبه تاثیرات ویژه فردی مشاهده نشده در مدل (که به صورت وارد کردن متغیر وابسته با وقفه به عنوان یک متغیر توضیحی در مدل انجام می شود) کنترل بهتری را برای درون‌زایی کل متغیرهای توضیحی مدل فراهم می کنند(15). به‌علاوه، این روش تمام ویژگی های سایر روش های غیر خطی مثل روش حداکثر درست نمایی(ML)، حداقل مربعات تعمیم یافته(GLS) و ... را دارا می باشد.(16). همبستگی پیاپی مرتبه اول و دوم در پسماندهای تفاضل مرتبه اول با استفاده از آماره های m₁و m₂  آرلانو و باند  (1991) آزمون می‌شود. برآورد کننده GMM به شرط نبودن همبستگی پیاپی مرتبه دوم ،در پسماندها (آماره m₂) سازگار است. مدل داده های ترکیبی پویا در صورتی که برآورد کننده سازگار و متغیرهای ابزاری معتبر باشند،اعتبار دارد.

از مدل فوق در مطالعات مختلف از جمله در اقتصاد محیط زیست استفاده شده است. درابو[8]، (2010) به بررسی رابطه شاخص های  نابرابری درآمد بر سلامت پرداخته و ارتباط آن‌ها را با کیفیت محیط زیست مورد بررسی قرارداد. در این مطالعه که با استفاده از روش  GMM انجام گردید، به بررسی این موضوع پرداخته شد که چگونه تخریب محیط زیست به‌عنوان کانالی و از طریق توزیع درآمد بر سلامت مردم اثر می‌گذارد. نتایج تحقیق فوق بیان‌گر آنست که تخریب محیط زیست به‌عنوان کانالی مهم که توزیع درآمد از طریق آن بر سلامت مردم اثر گذار است ، عمل می کند(17).

کیندا[9] در سال 2010 در پژوهشی به بررسی تاثیر آموزش و تحصیلات روی رشد تولید گاز گل‌خانه ای دی اکسید کربن سرانه در طول سال‌های 2004-1970در  85کشور جهان پرداخت. وی با استفاده از داده های ترکیبی و کاربرد برآورد GMM سیستمی نشان داد که آموزش و پرورش هیچ تاثیری روی رشد آلودگی هوا برای کل نمونه ندارد.با این‌حال، این تاثیر بر اساس سطح توسعه کشورها متفاوت است. در واقع، در حالی که این تاثیر در کشورهای در حال توسعه بسیار ناچیز است،آموزش در رشد آلودگی هوا در کشورهای توسعه یافته با اهمیت است.

در ایران، پژویان و زندی (1390) در مطالعه خود به بررسی ارتباط بین سرمایه گذاری مستقیم خارجی و محیط زیست پرداختند. هدف اصلی این مطالعه بررسی فرضیه لنگرگاه آلودگی در کشورهای منتخب بوده است. در تحقیق فوق، براساس مدل هم‌زمان طراحی شده برمبنای داده‌های پانل و با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم یافته (GMM) برای دوره زمانی 2004 - 1996، اثرات مستقیم و غیرمستقیم سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر روی کیفیت محیط زیست از طریق سه مجرای اثر مستقیم، اثر مقیاس تولید و اثر ترکیب صنایع در اقتصاد کشور میزبان بررسی شد. نتایج حاصل در تحقیق فوق، نشان داد که فرضیه لنگرگاه آلودگی در کشورهای با درآمد متوسط و کشورهای با درآمد پایین به عنوان کشورهای در حال توسعه تأیید می شود (18).

در تحقیق حاضر، داده های آماری مورد استفاده شامل داده های تولید دی اکسید کربن سرانه، تشکیل سرمایه ناخالص ، باز بودن تجارت و میزان رشد جمعیت از شاخص های توسعه جهانی بوده و از گزارش شاخص های توسعه جهانی بانک جهانی[10] 2013 جمع آوری شده است(19). هم‌چنین داده های آموزش و نهادهای سیاسی به ترتیب از باروولی (2012)(20) و polity IV  (2011) به‌دست آمده است. تمام متغیرهای مورد استفاده در این پژوهش برای کشورهای منتخب منا شامل کشورهای الجزایر، مصر، بحرین، ایران، اردن،کویت، یمن، مراکش، عربستان، سوریه، تونس و لیبی و برای دوره زمانی 2012-1992 جمع آوری شده است.

یافته ها

اولین گام برای تحلیل های اقتصاد سنجی و داده های سری زمانی بلندمدت اطمینان از ساکن بودن متغیرهاست. روند تصادفی متغیر ها (ریشه واحد) با استفاده از آزمون های ریشه واحد مشخص می گردد، بنابراین قبل از تخمین مدل به بررسی ایستایی متغیرها پرداخته می‌شود.آزمون های ایستایی از جمله مهم ترین آزمون ها برای برآورد یک رگرسیون با ضرایب قابل اعتماد است. در داده های پنل هم‌چون داده های سری زمانی علی الخصوص زمانی که دوره مورد بررسی نسبتا طولانی باشد،لازم است ایستایی متغیرها و در صورت لزوم هم‌گرایی آن‌ها مورد بررسی قرار گیرد. زیرا در غیر این‌صورت، ممکن است الگوی رگرسیون یک الگوی کاذب و نتایج آن غیر قابل اعتماد به حساب آید. آزمون ریشه واحد به‌کار گرفته شده در تحقیق حاضر آزمون  لوین-لین-چو (LLC) است. لین و لوین نشان دادند که  در داده‌های ترکیبی ،استفاده از آزمون ریشه واحد مربوط به این داده ها، دارای قدرت آزمون بیشتری نسبت به استفاده از آزمون ریشه واحد برای هر مقطع به‌صورت جداگا‌نه است. آزﻣﻮن رﻳﺸﻪ واﺣﺪ ﻟﻴﻦ و ﻟﻮﻳﻦ (1992) ﺑا استفاده از معادله زیربدست می آید(21):

            ∆X _{i ,t} = ρ _i X _{i ,t −1} + δ _t + α _i + ε _{i ,t}  ,      i=1,2,..., N ,       t = 1,2,..., T

ﻛﻪ در راﺑﻄﻪ ﻓﻮق nﺗﻌﺪاد ﻣﻘﻄﻊ ﻫﺎ و T دوره زﻣﺎﻧﻲ،   ρ_i ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺧﻮد‌ ﻫﻤﺒﺴﺘﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻣﻘﻄﻊ،  δ اﺛﺮ زﻣﺎن،   α _iﺿـﺮﻳﺐ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻣﻘﻄﻊ و   ε _itﺧﻄﺎی ﻣﺪل ﻛﻪ دارای ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﺮﻣﺎل ﺑﺎ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺻﻔﺮ و وارﻳﺎﻧﺲδ  است. نتایج حاصل از آزمون LLC در جدول(1) آورده شده است. این نتایج نشان می دهد که متغیرها در سطح (Level) مانا هستند. به عبارت دیگر با توجه به آماره آزمون و احتمال آن‌ها، فرض صفر مبنی بر وجود ریشه واحد رد شده بوده و لذا تمامی متغیرها در سطح ایستا هستند.

 با عنایت به این‌که متغیرهای مورد استفاده، در سطح مانا بودند، لذا از انجام آزمون هم‌گرایی اجتناب نموده و به برآورد مدل مورد نظر می پردازیم.

جدول1- نتایج آزمون  LLCمتغیرها در سطح

Table 1-The Results of LLC -) Levin-Lin-Chu) Test, Variables in Level

منبع:یافته های تحقیق

نتایج حاصل از تخمین، درجدول(2) قابل مشاهده است. فرضیه ی صفر در آزمون فرضیه ضرایب، فرض عدم پذیرش ضرایب و آزمون مخالف آن فرض پذیرش ضرایب از لحاظ آماری است. بر اساس نتایج تحقیق، ضریب متغیر آموزش در متوسط سال‌های تحصیل در مدرسه ابتدایی12/0- است. ضریب متغیر آموزش در متوسط سال‌های تحصیل در دبیرستان  0.07- است، یعنی با افزایش 1 واحدی آموزش، رشد آلودگی هوا 007/0 واحد کاهش می یابد. ضریب متغیر آموزش عالی از لحاظ آماری، بدون اهمیت است، یعنی آموزش عالی تاثیر چندانی روی تغییرات آلودگی هوا ندارد.

ضریب  متغیر تاخیری یعنی رشد تولید دی اکسید کربن با یک وقفه برای کشورهای منتخب منا از نظر آماری در سطح اطمینان 99% دارای اعتبار بوده و ضریب منفی دارد. یعنی افزایش متغیر تاخیــری، باعث کاهش متغیر وابستــه ی مـا می شود.

تشکیل سرمایه ناخالص رابطه ی مثبت ولی بی معنایی با رشد تولید دی اکسید کربن دارد.یعنی فرض صفر مبنی بر عدم تاثیر سرمایه ناخالص بر رشد تولید دی اکسید کربن را نمی توان رد کرد.بر این اساس تاثیر افزایش سرمایه گذاری در کشورهای منتخب منا بر رشد آلودگی هوا گرچه مثبت بود ولی اثر مهمی بر آن نداشته است.

ضریب متغیر سیاسی رابطه منفی با رشد تولید دی اکسید کربن دارد.این متغیر در آموزش نوع اول در سطح اطمینان 95درصد دارای اعتبار و در آموزش نوع دوم فاقد اعتبار و در آموزش نوع سوم در سطح اطمینان 90درصد معتبر می باشد. در واقع با افزایش متغیر(یعنی دموکراسی بیشتر)، رشد تولید دی اکسید کربن سرانه کاهش و کیفیت محیط زیست بهبود می یابد.

همان‌طور که در نتایج می بینیم، میزان رشد جمعیت رابطه ی منفی با میزان رشد تولید دی اکسید کربن دارد. به عبارت دیگر با کاهش نرخ رشد جمعیت ، رشد آلودگی هوا کاهش می یابد. باز بودن تجارت نیز اثر مثبت ولی بی اهمیتی در رشد آلودگی هوا دارد.

جدول2- نتایج برآورد ضرایب متغیرهای توضیحی برروی رشد دی اکسید کربن سرانه در کشورهای منتخب منا

Table 2- The Results of the Estimation of Explanatory Variables on the Growth of Annual Per Capita CO2, In Selected MENA Countries

منبع:یافته های تحقیق

توجه:^* اعتبار در سطح  10% ،^** اعتبار در سطح 5%، ^***اعتبار در سطح 1% ..متغیرهای Edu 1 ... Edu 3 متغیرهای آموزش نوع اول تا سوم هستند که در بالا ذکر شد و همگی به صورت لگاریتم وارد شده اند.

در ادامه، به منظور بررسی اعتبار متغیرهای ابزاریوتایید اعتبار نتایج، آزمون سارگان ( با آماره J) برای مدل انجام شده و آزمون همبستگی سریالی ( با آماره M 2) نیز جهت بررسی مشکل خودهمبستگی انجام شد که نتایج آن در جدول (3) آورده شده است. نتیجه ی این آزمون نشان می دهد که فرض صفر را نمی توان رد کرد، بنابراین وجود ناهمسانی در جملات خطا و نیز اعتبار محدودیت بیش از حد شناسا رد می شود و متغیرهای ابزاری معتبرند و هیچ گونه همبستگی معناداری بین ابزارها و اجزای جمله خطا وجود ندارد.

شرایط گشتاوری ذکر شده در مدل زمانی معتبر می باشد که هیچ همبستگی سریالی در جملات اختلال ویژه نباشد.آرلانو و باند روشی را به منظور آزمون خودهمبستگی مرتبه اول و دوم برای تفاضل مرتبه اول خطاها تبیین نمودند که در آن باید ضریب خودرگرسیونی مرتبه اول AR(1) معنی دار باشد و ضریب خودرگرسیونی مرتبه دوم AR(2) معنی دار نباشد. (22)، زیرا در مدل پنل پویا (DPD) زمانی که جزء اخلال حالت ویژه، دارای توزیع یکنواخت و مستقل باشد، تفاضل مرتبه اول خطاها دارای همبستگی مرتبه اول است،زیرا وقفه متغیر وابسته به عنوان متغیر مستقل و برای لحاظ پویایی های مدل در تصریح اقتصادسنجی وارد می شود. اما وجود همبستگی سریالی در تفاضل مرتبه اول خطاها در مراتب بالاتر از یک مانند    AR(2)بر این موضوع دلالت دارد که شرایط گشتاوری به منظور انجام آزمون خودهمبستگی آرلانو و باند معتبر نبوده است (آرلانو و باند،1991).

بر اساس نتایج به‌دست آمده، ضریب متغیر خودرگرسیونی مرتبه دوم   AR(2)در مدل ما معنی دار نیست و فرض صفر مبنی بر عدم همبستگی سریالی مرتبه ی دوم تفاضل مرتبه ی اول جملات اخلال را نمی توان رد کرد. نتیجه ی کلی این است که در مدل برآورد شده‌ی تحقیق حاضر تورش تصریح وجود ندارد.

جدول 3- آزمون های تشخیصی مدل GMM : آزمون‌های سارگان و آرلانو و باند

Table 3- GMM Diagnostic Tests: Sargan, Arellano and Bond Test

منبع:یافته های تحقیق

بحث و نتیجه گیری