ارزیابی قابلیت تفرج و تقاضای تفرجی پارک جنگلی مورینه شهرستان نورآباد

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره هجدهم، ویژه نامه شماره3، زمستان 1395

ارزیابی قابلیتتفرج و تقاضای تفرجی پارک جنگلی مورینه شهرستان نورآباد

معصومه منصوری[1]*

Masoomehmansoori91@gmail.com

زهرا حواسی ابدالانی[2]

ضیاء‎الدین باده‏یان [3]

محمد جواد عزیزی [4]

چکیده

زمینه و هدف: توسعه گردش‎گری در مناطق حفاظت‎شده، هم برای مدیریت منطقه و هم برای گردش‎گران مزایای فراوانی به همراه دارد. از این ‌رو شناسایی مناطق مناسب و دارای توان، جهت گسترش و توسعه طبیعت‎گردی در مناطق حفاظت‎شده و پارک‎های جنگلی، به‎منظور بهره‎برداری پایدار از منابع طبیعی اهمیت به‎سزایی دارد. در مطالعه حاضر، به ارزیابی پتانسیل طبیعت‎گردی تفرج‎گاه جنگلی مورینه شهرستان نورآباد واقع در استان لرستان با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبیAHP)) و سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) پرداخته شد.

 روش بررسی: برای این منظور ابتدا مهم‌ترین معیارها و زیرمعیارهای مؤثر در ارزیابی پتانسیل تفرجی منطقه شناسایی شدند. سپس با استفاده از روش دلفی پرسش‎نامه‎هایی تهیه و جهت تعیین اهمیت معیارها و زیرمعیارهای مؤثر در ارزیابی پتانسیل تفرجی منطقه، بین متخصصین توزیع شد. وزن معیارها و زیرمعیارها در هر پرسش‎نامه محاسبه‌شده و سپس وزن نهایی آن‌ها محاسبه شد. در مرحله بعد نقشه‎های لازم برای ارزیابی پتانسیل منطقه در محیط GIS تهیه گردید. درنهایت  با استفاده از روش ترکیب وزنی خطی در محیط GIS نقشه نهایی پتانسیل تفرجی منطقه تهیه شد.

یافته‏ها: نتایج نشان داد که 04/21 درصد از سطح منطقه دارای پتانسیل عالی و 52/22 درصد از سطح منطقه دارای پتانسیل خوب برای اکوتوریسم است. هم‎چنین 7/28 درصد از سطح منطقه دارای پتانسیل متوسط و 7/27 درصد دارای پتانسیل ضعیف می‎باشد.

نتیجه‎گیری: با توجه به نتایج این پژوهش، افزایش اطلاعات افراد در مورد اهمیت تفرج‎گاه مورینه، منجر به افزایش قابل‌توجه تمایل به ‎پرداخت جهت حفاظت از این اکوسیستم خواهد شد.

واژه­های کلیدی: تفرج، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، پارک‎های جنگلی، استان لرستان.

Evaluation of Outdoor Recreation Capacity and Recreational Demand in Morineh Forest Park in Noorabad

 City-Lorestan Province

Masoumeh Mansouri[5]*

Masoomehmansoori91@gmail.com

Zahra Havasi Abdalani [6]

Ziaedin Badehian[7]

Mohamad javad Azizi[8]

Abstract

Background and Objective: Development of tourism in preserved areas has many advantages both for the management of the related areas and tourists. Therefore, determining suitable areas for development of tourism in preserved areas and forest parks is highly important for sustainable exploitation of natural resources. The present study aims to evaluate the potential for ecotourism in Morineh forest promenade in Lorestan province by using analytical hierarchy process (AHP) and geographical information system (GIS).

Methods: First, the most important and effective criteria and sub-criteria for evaluating the potential for recreation in the study area were determined. Then, by using Delphi method, some questionnaires were designed and distributed among the related experts. The weight of criterion in each questionnaire was calculated and the average weights were estimated. In the next step, the final weight for each criterion and sub-criterion was calculated. Then, the required maps for the evaluation were provided in GIS environment. Finally, with the help of Weighted Linear Combination technique, the final potential map for the ecotourism development in the region was provided.

Results: The results shows that 21.04% of the study area has a high potential and 22.52% has a good potential for ecotourism. In addition, 28.7% has an average potential and 27.72% has a weak potential for ecotourism purposes.

Conclusion: Obtaining the detailed information about the importance of Morineh forest park will lead to a higher WTP for the conservation of this ecosystem.

Keywords: Landscape Visual Quality, Objective and Subjective criteria, Conceptual Approach, Questionnaire, Ziarat watershed.

مقدمه

توسعه گردش‎گری در مناطق حفاظت‎شده، هم برای مدیریت منطقه و هم برای گردش‎گران مزایای فراوانی به همراه دارد. اما باید این مسئله را در نظر داشت که انجام فعالیت‎های گردش‎گری در غیاب برنامه‎ریزی و مدیریت صحیح و بدون محاسبه ظرفیت و توان منطقه برای گردش‎گری، می‎تواند بر تجارب گردش‎گران و از آن مهم‎تر بر کیفیت و ویژگی‎های مناطق گردش‎گری اثر منفی داشته باشد. ازاین‌رو شناسایی مناطق مناسب و دارای توان، جهت گسترش و توسعه طبیعت‎گردی در مناطق حفاظت‎شده و پارک‎های جنگلی، به‎منظور بهره‎برداری پایدار از منابع طبیعی اهمیت به‎سزایی دارد. از آغاز قرن بیستم جنگل‎ جایگاه خاصی را در بین تفرج­های گسترده، به خود اختصاص داده است (1). این منبع ارزشمند فرصت‎های تفرجی مختلفی از قبیل پیاده­روی، اسب‌سواری، شکار، ماهیگیری، تماشای حیات‎وحش، پیک‎نیک، آرامش روحی و روانی را برای گردش‎گران و بازدیدکنندگان فراهم می­آورد (2). تفرج شامل کلیه تفریحاتی می­باشد که در خارج از محیط­های بسته و محدود انجام می­گیرد، تفریح در محیط­های باز، به فضا و منابع نیاز دارد و از مناسب­ترین منابعی که می­تواند کیفیت تفرج را افزایش دهد و هنوز جنبه­های زیباشناسی خود را حفظ کرده، منابع طبیعی است (3). این مهم در جنگل­های زاگرس با توجه به وضعیت اقتصادی اجتماعی و وضعیت موجود خود جنگل­ها دارای اهمیت بسزایی است. جنگل­های زاگرس حدود 5 میلیون هکتار از زمین­های کوهستانی کشور را می­پوشانند که در زمره جنگل­های حمایتی و غیرصنعتی به‎حساب می­آیند. یکی از کارکردها و قابلیت­های این اکوسیستم­های جنگلی با توجه به دارا بودن جاذبه­های طبیعی، بحث اکوتوریسم است و می­توان در جهت توسعه گردش‎گری برای این اکوسیستم­ها برنامه‎ریزی نمود. برنامه‎ریزی و استفاده مستمر تفرجی و طبیعت­گردی از مناطق جنگلی، مستلزم شناخت دقیق عوامل محیطی، ارزیابی قابلیت و توان طبیعی منطقه با توجه به ارزش­های اقتصادی- اجتماعی، فرهنگی و ملاحظات زیست‎محیطی است و عدم تطابق کاربری بهینه و کاربری موجود، عامل اصلی تخریب در این مناطق است. روش‎های ارزیابی کاربری‎های بهینه یک منطقه (ازجمله ارزیابی قابلیت و توان تفرجی) به‌طورکلی، می‎توان در سه گروه روی‎هم‎گذاری به‎کمک کامپیوتر، روش‎های ارزیابی چند معیاره، شامل تصمیم‎گیری چند معیاره و تصمیم‎گیری چندصفته و روش‎های هوش مصنوعی تقسیم‌بندی کرد (‏4). در میان روش‎های ذکرشده، روش‏های ارزیابی چند معیاره رایج‏ترند و کاربرد بیشتری دارند. چراکه در فیلدهای مختلفی ازجمله مدیریت منابع طبیعی بیشترین کاربرد را نسبت به روش‏های دیگر دارد (5). فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از مهم‌ترین فنون تصمیم‎گیری چند معیاره است که اولین بار توسط ساتی (2008)، جهت تخصیص منابع کمیاب و نیازهای برنامه‎ریزی معرفی شد. این روش، روشی است منعطف، قوی و ساده که برای تصمیم‎گیری در شرایطی که معیارهای تصمیم‎گیری متضاد، انتخاب بین گزینه‎ها را با مشکل مواجه می‎‎کند، مورداستفاده قرار می‎گیرد (6). تلفیق AHP و GIS دارای مزایای بسیاری جهت مکان‎یابی و نیز پهنه‎بندی جهت استقرار تأسیسات انسانی، انواع فعالیت‎ها و ارزیابی‎های محیط‎زیست‎ است و به‎خوبی می‎توان از طریق آن مناطق مناسب و نامناسب را به‎منظور استقرار انواع فعالیت‎ها در زمینه‎های کشاورزی، منابع طبیعی، محیط‎زیست، سنجش قابلیت اراضی، آمایش سرزمین و غیره که دارای بعد مکانی و فضایی هستند، به کار برد. توانایی‎ها و مزیت‌های تلفیق روش‎های تصمیم‎گیری چندمعیاره و GIS در تحقیقات مختلفی نشان داده‌شده است. که در این زمینه می‎توان به مطالعات بوکنیا (2000)، در پارک‎های ملی اوگاندا، گول و همکاران (2006) در پارک طبیعی گول چوک ترکیه قابلیت منطقه را برای تفرج تعیین کردند. در مطالعه‎ای دیگر کوماری و همکاران (2010)،  به‎کمک روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی ایالت سیکیم هند را ازنظر طبیعت‎گردی مورد ارزیابی قرار دادند (9و 7،8). در ایران مطالعات محدودی در ارتباط با ارزیابی قابلیت تفرج به روشAHP  و GIS انجام‌شده است. به‌عنوان‌مثال با استفاده از روش ارزیابی چند معیاره و با کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی به ارزیابی توان سیمای سرزمین برای کاربری تفرجی در منطقه ناژوان در استان اصفهان پرداخته شد. در این بررسی پس از تهیه نقشه‎ها و تعیین وزن هر معیار، به ترکیب آن‌ها با استفاده از نوعی روش ارزیابی چند معیاره به نام روش ترکیب اقدام گردید و زون‎های تفرجی خطی وزن‎دار (WLC) با کمک روش مکان‎یابی چندهدفه در  کنار هم آرایش مکانی داده شد و درنهایت تناسب منطقه ناژوان برای کاربری تفرجی تعیین گردید. هم‎چنین در  استان مازندران ارزیابی نواحی مستعد اکوتوریسم حوضه آبخیز بابل‎رود صورت گرفته است. درجایی دیگر نیز قابلیت تفرجی پارک جنگلی شهید زارع، مازندران با تلفیق فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و سامانه اطلاعات جغرافیایی مورد بررسی قرار گرفته است (10). با توجه به اهمیتی که برنامه‎ریزی تفرجی اکوتوریسم در بالا بردن سطح فرهنگی، اجتماعی،  اقتصادی و حفاظت از منابع طبیعی و درنتیجه رسیدن به توسعه پایدار دارد، این مطالعه با استفاده از ابزارGIS  و روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) به ارزیابی پتانسیل منطقه جنگلی مورینه شهرستان نورآباد در استان لرستان می‎پردازد.

مواد و روش­ها

منطقه مورد مطالعه                                                                                   

منطقه­­ جنگلی مورینه با مساحتی حدود 1675 هکتار در فاصله 18 کیلومتری جنوب‎غربی شهرستان نورآباد قرار دارد و فاصله آن تا مرکز استان لرستان (خرم‏آباد) حدود 93 کیلومتر است. منطقه جنگلی مورینه در محدوده طول جغرافیایی 762032 تا 769041 در نیم‏کره شرقی و عرض شمالی 3765789 تا 3760525 در نیم‏کره شمالی و در زون 38 در سیستم UTM قرار گرفته است. تنوع آب‌وهوایی و تغییرات شدید اقلیمی و وجود سنگ‏های مادری مختلف بر روی‌هم باعث ایجاد انواع پوشش‎گیاهی و خاک در منطقه مورد مطالعه شده است. منطقه مطالعاتی ازنظر رویشی به ناحیه رویشی زاگرس تعلق داشته و یکی از زیر حوزه­های تأمین­کننده آب سد بزرگ مهشوره محسوب می­شود. مهم‌ترین گونه جنگلی در این منطقه، گونه بلوط ایرانی است که به‎عنوان گونه شاخص منطقه محسوب می‎گردد. علاوه بر بلوط ایرانی گونه­های مهم درختی و درختچه­ای دیگری مانند گلابی، کیکم، ارجن، بادام‎وحشی و زلزالک در منطقه می­توان مشاهده نمود. متوسط میزان بارندگی طبق گزارش نزدیک‏ترین اداره هواشناسی که مربوط به شهرستان نورآباد، 8/471 میلی‌متر است. به‎طورکلی این منطقه ازنظر زراعت فاقد ارزش بوده اما ازنظر دارا بودن منابع ارزش‎مند جنگلی و مرتعی قابل‌توجه است.

روش بررسی

در این بررسی جهت ارزیابی منطقه مورد مطالعه به‎منظور تعیین قابلیت طبیعت‎گردی از روش‏های ارزیابی چند معیاره استفاده گردید. از بین روش‎های مختلف مکان‎یابی و ارزیابی مناسب سرزمین، رهیافت مذکور این امکان را فراهم می‏آورد که معیارهای گوناگون به‌طور همزمان، در تعیین بهترین گزینه و مناسب‎ترین شرایط به کار گرفته شوند. مراحل انجام کار در این بررسی شامل مراحل زیر است:

-گردآوری داده‎ها و اطلاعات منطقه (نقشه‎ها و جداول اطلاعاتی موردنیاز) و آماده‎سازی آن‌ها با استفاده از نرم‎افزار ArcGIS9.3.

-طراحی پرسش‎نامه ‎به‌منظور نظرسنجی از کارشناسان در زمینه عوامل مؤثر بر توان حوضه.

-طراحی درخت معیارها و وزن دهی به معیارها با استفاده از مقایسه زوجی (AHP) در نرم‎افزارEC .

- ترکیب خطی وزنی لایه‎های معیار و تولید نقشه نهایی توان منطقه با استفاده از نرم‎افزار ArcGIS9.3.

در گام نخست شناسایی عوامل مؤثر در تعیین تناسب سرزمین برای کاربری اکوتوریسم و نقشه عوامل محیطی و محدودیت‎ها ازطریق نقشه‎های اولیه انجام شد. در مرحله بعد، نسبت به شناسایی معیارها با توجه به نوع مطالعات و نظر کارشناسان مرتبط بامطالعه در قالب پرسش‎نامه‎های دلفی اقدام گردید. عوامل و معیارهای مؤثر در ارزیابی توان تفرجی منطقه مورد مطالعه از طریق جمع‎بندی نظر کارشناسان و صاحب‌نظران جنگل‌داری، مرتع‎داری، آبخیزداری و محیط‎زیست شهرستان نورآباد مشخص شد (11). همچنین عوامل محدودکننده‎ای چون کاربری‎های فعلی اراضی، فاصله از جاده‎های دسترسی، منابع آبی و روستاها که موجب افزایش فشار بر جنگل‎ها خواهد شد، به‌عنوان حرایم در نظر گرفته شد.

در این ماله هت تعیین روایی پرسش‎نامه‎ها از روایی محتوایی و هت تعیین پایایی (اعتبار)، از آزمون کرنباخ[9] استفاده گردید. در ادامه معیارهای به‌دست‌آمده از روش دلفی، به‌صورت لایه‎های رستری در محیط نرم‎افزار  ArcGIS9.3تهیه شد. به‎منظور روی هم‎گذاری نقشه‎ها، کلیه داده‎ها باید در یک دامنه قرار گیرند؛ مثلاً از (0 تا 1) و دارای واحد اندازه‎گیری مشترک باشند تا بتوان با ایجاد یک مقیاس مشابه، ارزش‎های مربوط به هر موضوع و دامنه‎ای را با هم قیاس کرد. جهت این کار که نرمال‎سازی یا بی‎مقیاس‎سازی نامیده می‎شود، از توابع فازی (رابطه 1: تابع L شکل) استفاده می‎شود.

در این رابطهF1: گسترش تابع فازی (معمولاً در محدوده 1 تا 10 است).

F2: نقطه میانی (عضویت فازی که به‌طور پیش‌فرض متوسط داده‎های ورودی در نظر گرفته می‎شود).

از طرفی نقشه‎های معیارهای به‌دست‌آمده، از اهمیت یکسان
برخوردار نیستند و میزان ارجحیت این عوامل نسبت به هم در کاربری گردش‎گری مؤثر است. بنابراین نیاز به سنجش میزان ارجحیت عوامل نسبت به یک‎دیگر وجود دارد که این عمل توسط فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) صورت گرفته است. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) از کارآمدترین روش‌های تصمیم‏گیری است که اولین بار توسط توماس ال ساتیدر دهه 1970 مطرح گردید. این روش براساس مقایسه‎های زوجی بنا نهاده شد (12).

و کاربرد آن بر سه اصل زیر استوار است :

الف : ترسیم درخت سلسله مراتبی

ب : برقراری ترجیحات از طریق مقایسات زوجی

ج : اصل سازگاری منطقی قضاوت (13).

به‌منظور تعیین اهمیت نسبی معیارها، در آغاز درخت سلسله مراتب مناسب که بیان‌کننده ساختار توان بوم‌شناسی منطقه برای استقرار کاربری گردش‎گری (هدف مطالعه) بود، همراه با سطوح پایین‌تر که نشان‌دهنده معیارهای مورد مقایسه می‌باشند، ترسیم گردید (جدول 1). پس‌ازآن جدول‎های مقایسه‎ای براساس درخت سلسله مراتب از پایین به بالا تهیه شد. به‌عبارت‌دیگر، مقایسه دوبه‌دو با استفاده از مقیاسی که از ترجیح یکسان تا بی‌اندازه مرجح، طراحی‌شده است صورت پذیرفت. اعداد مربوط به درجه اهمیت نسبی معیارهای پژوهش حاضر براساس جدول (1) و با استفاده از پرسش‎نامه مقایسه زوجی و جمع‌بندی نظر کارشناسان مربوطه به‌دست‌آمده است.

جدول 1-مقادیر ترجیحات مقایسات زوجی درروش  AHP

Table 1- Preferred values ​​of pairwise comparison in the AHP methods

پس‌ازآن جدول‏های مقایسه‏ای براساس درخت سلسله مراتب از پایین به بالا تهیه شد؛ به‌عبارت‌دیگر، مقایسه دوبه‌دو با استفاده از مقیاسی که از ترجیح یکسان تا بی‎اندازه مرجح، طراحی‌شده است صورت پذیرفت. اعداد مربوط به درجه اهمیت نسبی معیارهای پژوهش حاضر براساس جدول و با استفاده از پرسش‎نامه مقایسه زوجی و جمع‎بندی نظر کارشناسان مربوطه به‌دست‌آمده است. پس از محاسبه وزن نسبی و نهایی معیارها (اگر میزان سازگاری (C.R.) کمتر از 1/0 باشد)، می‎توان سازگاری مقایسات را پذیرفت که این مهم در مطالعه حاضر رعایت شده است. در پایان اقدام به تهیه نقشه نسبت منطقه مورد مطالعه جهت ارزیابی قابلیت تفرج منطقه اقدام گردید. در این راستا، لایه‌های اطلاعاتی تولیدشده در محیط نرم‌افزار GIS به روش ترکیب خطی وزنی با هم تلفیق شدند. در روش WLC وزن هر معیار به روشAHP  در اولویت عددی هر معیار پس از نرمال‎سازی به روش فازی، ضرب گردید و سپس حاصل آن با سایر لایه‎های اطلاعاتی مؤثر در تعیین توان تفرجی منطقه مورینه جهت کاربری گردش‎گری جمع شد (شکل 1).

شکل 1- مراحلاجرایفرآیندسلسلهمراتبیوبه‎کارگیریسامانهاطلاعاتجغرافیایی

Figure 1- Implementation phases of Analytical Hierarchy Process and using the Geographic Information System

بررسی تقاضای تفرجی  پارک جنگلی مورینه شهرستان نورآباد از منظر بازدیدکنندگان  

با توجه به این‎که تقاضای روزافزونی برای استفاده مردم از این تفرج‎گاه‎ مشاهده می‎شود، لذا تجزیه‌وتحلیل کانون تفرج‎گاهی ازنظر بوم‎شناختی و اقتصادی- اجتماعی و بررسی کامل خواسته‎های مردمی که از این مرکز بازدید می‎کنند، ضروری به نظر می‌رسد (13). به‌منظور آگاهی از دیدگاه‎ها و نیازهای بازدیدکنندگان اقدام به جمع‎آوری اطلاعات گردید. جهت جمع‏آوری اطلاعات لازم پرسش‎نامه‎هایی در فصول مختلف سال و طی روزهای مختلف هفته بین تفرج‎کنندگان منطقه مورد مطالعه توزیع شد. پرسش‎نامه سؤالاتی در زمینه‎های مختلف مانند خصوصیات سنی افراد و وضعیت اقتصادی- اجتماعی تفرج‎کنندگان هم‎چنین، انتظارات آن‌ها از محیط تفرج‎گاه را مورد توجه قرار ‎داد.

یافته ها

در این مطالعه پس از تهیه و طبقه‎بندی لایه‏های شیب، جهت شیب، ارتفاع، شکل زمین، خاک، تراکم تاج پوشش، امکانات و جاذبه‏های طبیعی (تسهیلات) و منابع آبی در سطح تفرج‎گاه (شکل2)، با مدنظر قرار دادن دیدگاه کارشناسان، وزن هرکدام از لایه‏‎ها و میزان سازگاری قضاوت‎های صورت گرفته محاسبه شد. جدول (2) معیارها، زیرمعیارها، وزن نهایی زیرمعیارها و نحوه طبقه‌بندی لایه‌ها را در فرآیند ارزیابی قابلیت اکوتوریستی منطقه مورد مطالعه نشان می‎دهد. همان‌طور که مشاهده می‏شود در این مطالعه  لایه شیب بیشترین وزن را به خود اختصاص داده است و لایه ارتفاع کم­ترین وزن را دارد (جدول1).

 جدول 2- معیارهاوزیرمعیارهایبه‎کارگرفته‌شدهدراینمطالعهوضرایباهمیتهریکازآن‌ها

Table 2- Criteria and sub-criteria and their coefficients used in the study

             (منبع: نگارندگان)

در مرحله بعد این وزن‎ها در محیطGIS  با لایه‎ها تلفیق شد و درنهایت نقشه قابلیت تفرجی برای منطقه مورد مطالعه با چهار طبقه به دست آمد (شکل 3) که براساس آن  04/21 درصد از سطح منطقه دارای پتانسیل عالی (درجه‌یک) بود و 52/22 درصد از مساحت منطقه جزء طبقه بعدی اهمیت یعنی در درجه دوم (خوب) برای تفرج قرار داشت. هم‎چنین بیش از 28 درصد از سطح منطقه دارای پتانسیل متوسط (درجه سه) و 72/27 درصد دارای پتانسیل ضعیف (درجه چهار) برای این کاربری بود (جدول 3).

جدول3-مساحتطبقاتمختلفدرنقشهپتانسیلتفرجیمنطقه مورینه 

Table 3- The areas of various classes in the Recreational Potential Map of Morineh (Source: Authors)

                                             (منبع: نگارندگان)

شکل2- نقشه‎هایشیب (a)،ارتفاع(b)،جهتشیب(c)و بافت خاک (d) منطقهمورینه شهرستان نورآباد

(منبع: نگارندگان)

Figure 2- Maps of slope (a), height (b), slope direction (c) and soil texture (d) Morinearea ofNoorabadcity (Source: Authors)

شکل 3- نقشه‎هایتراکمپوششدرختی(e)، تسهیلات (f)و شکل زمین (g) و آبراهه (h) منطقهمورینه شهرستان نورآباد (منبع: نگارندگان)

Total 3- density map of the  tree cover (e), facilities (f) and the land form (g) and channel (h) area city MorinehNour (Source: Authors)

جدول3-مساحتطبقاتمختلفدرنقشهپتانسیلتفرجیمنطقه مورینه

Table 3- The areas of different classes in the Recreational Potential map of Morineh (Source: Authors)

                                            (منبع: نگارندگان)

شکل 3- نقشه نهاییقابلیتتفرجی منطقه جنگلی مورینه با تلفیق دو روش AHP و GIS (منبع: نگارندگان)

Figure 3- The final recreational potential map of Morineh forest with a combination of both AHP and GIS methods (Source: Authors)

متغیرهای اقتصادی-اجتماعی یکی از مهم‌ترین عوامل شناخت ارزش‏های تفرج‎گاهی هر منطقه به شمار می‏روند. ازاین‌رو یک شناخت مختصر از وضعیت اقتصادی- اجتماعی مراجعه‏کنندگان به منطقه با استفاده از پرسش‎نامه و مصاحبه حضوری می‏تواند کمک فراوانی به درک مطالب مرتبط با این تفرج‎گاه و سایر تفرج‎گاه‏های موجود در منطقه باشد و گام مؤثری برای ایجاد یک فضای طبیعی با شرایط مناسب محیطی به شمار رود. چراکه سلیقه افراد مراجعه‏کننده و طرز نگرش آن‌ها می‏تواند معیاری برای تعیین کیفیت یک منطقه باشد (13). جهت تعیین روایی محتوایی پرسش‎نامه‎ها در این مطالعه، پیش از طراحی سؤالات بامطالعه وضعیت موجود در منطقه، هم‎چنین بررسی پرسش‎نامه سایر مطالعات در این زمینه و درنهایت بامشورت کارشناسان مربوطه، پرسش‎نامه مدنظر طراحی شد. جهت تعیین اعتبار (پایایی) نیز پس از یک مرحله پیش‏آزمون ضریب آلفای کرونباخ[10] 761/0 (با استفاده از نرم‏افزار SPSS 16) تعیین گردید که این عدد نشان‎دهنده این مهم است که سؤالات مربوط به پرسش‎نامه از همسانی درونی مناسب یا اعتبار خوبی برخوردار بودند. نکته‏ای که از نتایج تحلیل پرسش‎نامه‏ها مشخص شد این‎که ظرفیت تفرج‎گاه جنگلی مورینه با توجه به‏مساحت آن و تعداد افراد مراجعه‎کننده که بیشتر ساکنان شهرستان نورآباد می‎باشند کم است و اساساً یک محیط تفرجی برای اینکه بتواند پاسخ‎گوی نیازهای واقعی مراجعه‎کنندگان آن باشد، باید بر مبنای ظرفیت محیط و براساس نیازهای اجتماعی و اقتصادی و موقعیت گروه‎های استفاده‎کنندگان ساخته شود (14)، در این پارک به علت محدود بودن وسعت و ظرفیت مناطق تفرج‎گاهی همه افراد بازدیدکننده (افراد با رده‏ سنی مختلف) نمی‎توانند از آن استفاده کنند. نتایج ارزیابی تقاضای تفرجی، نشان داد که 82 درصد استفاده‎کنندگان از این پارک مرد و 7/82 درصد آنان به‎صورت خانوادگی و از افراد بومی منطقه می‏باشند. هم‎چنین 80 درصد آن‌ها برای چندمین بار و حداقل هفته‎ای یک‌بار با وسیله شخصی به این تفرج‎گاه مراجعه می‏کنند. همچنین 97 درصد گردش‎گران مایل به پرداخت ورودی بین 5000 تا 70000 ریال در صورت افزایش امکانات می‎باشند. مهم‌ترین نتایج  دیگر حاصل از ارزیابی تقاضای تفرجی این منطقه در شکل (4) نشان داده‌شده است.

شکل4- ارزیابیتقاضایتفرجی منطقه مورینه (منبع: نگارندگان)

Figure 4- The evaluation of recreational demand of Morineh (Source: Authors)

بحث و نتیجه‏گیری

وجود اطلاعات و داده‌های خام عددی قابل‌توجه در زمینه توریسم در کشورهای درحال‌توسعه، این امکان را به متخصصین می‎دهد تا ضمن مدیریت صحیح و سریع داده‎ها و نارسایی‎های مربوط به امکانات و تسهیلات زیر بنایی، زمینه‏های قابل سرمایه‎گذاری و شناسایی توریست را به نحو قابل قبولی فراهم نماید. رهیافت‏های نظیر AHP وGIS  می‎توانند این داده‎ها را جمع‎آوری، ذخیره، طبقه‎بندی، پردازش، کدگذاری، تجزیه تحلیل، مدل‎سازی و مکان‌یابی نماید و نتایج حاصل را در اختیار تصمیم‎گیران قرار دهد. لذا  مطالعه توسعه گردش‎گری با استفاده از ابزارها و روش‌های ذکرشده، قضاوت و نتیجه‎گیری دقیق‎تر، جامع‎تر و نزدیک‏تر به حقیقت‌ را ارایه می‌دهد و قابلیت اطمینان نتایج تحقیق بالاتر خواهد رفت. به ‌عبارت‌ دیگر محقق هراندازه که بتواند جزییات بیشتری را به‌صورت لایه‎های مجزا در محیط GIS طراحی و در تجزیه‌وتحلیل‎های خود مدنظر قرار دهد، به قضاوت نهایی نسبتاً جامعی دست می‎یابد. در این راستا جهت ارزیابی قابلیت تفرجی منطقه مورینه شهرستان نورآباد از تلفیق روش AHP  با GIS  استفاده شد. همچنین در این مطالعه، ضمن تأیید تحقیقات مشابه (18 و 17، 16، 15، 14) توانایی و سودمندی ابزار GIS در مکان‎یابی و ترکیب معیارهای مختلف اکولوژیک بیشتر نشان داده شد. نتایج حاصل از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی که درنتیجه وزن‎دهی لایه‎ها به‌دست‌آمده نشان می‏دهد (جدول 1). لایه شیب دارای

بیش­ترین وزن است. به‏عبارت‎دیگر از بین لایه‏های مختلف، شیب مهم‌ترین لایه در فرآیند ارزیابی تفرجی در این ناحیه ازنظر کارشناسان بوده است. این عامل در  قابلیت‎سنجی تفرج دارای اهمیت زیادی است و در مطالعات زیادی به‎کار گرفته‌شده است (19). در ارزیابی توان تفرجی به ‎روش سیستمی مرسوم در ایران، معمولاً شیب مهم‌ترین عامل است. بهترین شیب برای تفرج در طبقات کمتر از 15 درصد قرار دارد و در مدل مخدوم مهم‌ترین عامل در تعیین قابلیت تفرجی است (20)، به‌طوری‌که اگر شیب واحد محیط‏زیستی برای تفرج نامناسب باشد از ارزیابی سایر پارامترها خودداری شده و فرآیند ارزیابی متوقف می‎شود. با وجود این در مطالعات فرج‎زاده و کرمی (1383)، شیروانی (1388)، بابایی کفاکی و همکاران (2009) و کوماری و همکاران (2010)، حاجه‎فروش‏نیا و همکاران (2011)، با وجوداین‎که لایه شیب به‏عنوان یک عامل مهم در ارزیابی توان تفرجی به‌کاررفته است، اما نتایج بررسی آن‌ها نشان داد که اهمیت معیارها و عوامل به‏طورکلی به شرایط منطقه بستگی دارد (22 و 21، 19، 18، 9). همان‌طوری که در بالا ذکر شد در این مطالعه نیز همانند تمام مطالعاتی که براساس روش مخدوم انجام‌شده است، شیب مهم‌ترین عامل بود. در موارد ارزیابی پتانسیل گردش‎گری معمولاً جهت‎های شمالی و شرقی برای تفرج‎های تابستانه و جهت‏های جنوبی و غربی برای تفرج زمستانه مناسب هستند (21). در منطقه مورد مطالعه هر چهار جهت اصلی با سطوح تقریباً برابر وجود دارند که نشان می‎دهد منطقه هم برای تفرج تابستانه و هم تفرج زمستانه مناسب است اما چون فصل مراجعه به تفرج‎گاه‎های طبیعی و جنگلی به‎ علت وجود دو عامل تعطیلات و آب‌وهوای مساعد، بیشتر فصل بهار و تابستان است (23)، بنابراین در این مطالعه به جهت‎های شرقی و شمالی امتیاز بیشتری داده‌شده است. بعد از عامل شیب، لایه تراکم تاج پوشش بیشترین وزن را دارد. نتایج بسیاری تأییدکننده نقش پوشش گیاهی و درختی در جذب گردشگر می‎باشند و توسط محققین زیادی به‎عنوان یک عامل مهم در ارزیابی قابلیت تفرجی به کار گرفته‌شده‎اند (21 و 19). نتایج بررسی نقشه تراکم پوشش گیاهی نشان داد که بیشتر سطح منطقه دارای تراکم متوسط است. در این مطالعه به اراضی دارای تراکم متوسط بیشترین امتیاز داده شد و کمترین امتیاز به مناطق دارای پوشش انبوه و فاقد پوشش اختصاص یافت. از عوامل دیگری که برای ارزیابی پتانسیل گردش‎گری در این مطالعه در نظر گرفته شد نوع خاک منطقه است. خاک‌های لومی که در منطقه وجود دارد، خاک‌های بسیار مناسبی برای تفرج می‎باشند. در منطقه مورد مطالعه به‎طورکلی محدودیتی در بافت خاک وجود ندارد اما در نقاطی کم بودن عمق خاک و نفوذپذیری آن‌، یکی از محدودیت‎های اصلی خاک برای تفرج است (20). منابع آبی نیز در شکل‎گیری جریان گردش‎گری در یک مکان بسیار مؤثر بوده و بر جاذبه توریستی منطقه به‎میزان زیادی می‎افزاید. وجود رودخانه دایمی در منطقه اغلب تأثیر مطلوبی بر سیمای فیزیکی محیط به‎دنبال دارد و خود به‌واسطه امکانات بالقوه برای فعالیت‎هایی نظیر شنا، ماهی‎گیری، قایق‎رانی، قدم زدن، پیک‌نیک و کمپینگ به‌عنوان‏ یکی از منابع تفرج‎گاهی مطلوب محسوب می‎شود. چشمه‎ها نیز محل تأمین آب شرب، استراحت و ارزش چشم‎انداز برای همه طبقات سنی هستند (19). بنابراین در این مطالعه فاصله از منابع آبی به‎عنوان یک عامل مهم در ارزیابی توان تفرجی منطقه به‎کار گرفته شد. بااین‌وجود عامل ارتفاع دارای کمترین وزن در جدول (1) است. ازنظر ارتفاع منطقه نسبت به سطح دریا، با این‎که منطقه دارای تنوع بسیاری است اما با این ‌حال سطح منطقه دارای ارتفاع بالای 1000 متر از سطح دریا است که نشان می‎دهد بخش کمی از سطح منطقه دارای ارتفاع مناسبی ازنظر تفرجی است. بنابراین از عامل ارتفاع از سطح دریا به‎عنوان یک عامل نه‏چندان مهم در ارزیابی توان تفرجی استفاده‌شده است که دارای کمترین وزن است. پس از تعیین وزن لایه‎ها به کمکGIS ، نقشه نهایی قابلیت تفرجی منطقه تولید شد که براساس آن (جدول 2)  بیش از 50 درصد از سطح منطقه دارای قابلیت تفرجی خوبی(درجه 1 و 2) است. به‏طورکلی در قسمت‏های شمالی تفرج‎گاه نسبت به بخش‎های جنوبی قابلیت تفرجی بهتر است که این یافته  با توجه به ارتفاع زیاد منطقه در این جهت و نبود امکانات و جاذبه‎های کمتر در این بخش از منطقه، دور از انتظار نبوده است. نکته‎ای که وجود دارد این است که چون لایه امکانات و تسهیلات دارای وزن بالایی در فرآیند ارزیابی بود، بنابراین می‎توان با افزایش امکانات و تسهیلات در پارک مورد مطالعه، قابلیت تفرجی پارک را افزایش داد. چون تفرج‎گاه‏های جنگلی برای استفاده افراد جامعه احداث می‎شود، لذا بدون آشنایی با نظرات بازدیدکنندگان آن منطقه نمی‎توان برای تفرج آنجا برنامه‎ریزی قابل قبولی داشت. نتایج ارزیابی این مهم به‌شکلی جداگانه در بررسی حاضر  نشان داد که امکانات و تسهیلات در این تفرج‎گاه باید همانند بسیاری از تفرج‎گاه‏های دیگر عمدتاً در جهت برآوردن نیاز خانواده‎ها باشد. هم‎چنین نیازهای تفرجی گروه‎های جوان باید بیشتر موردتوجه قرار گیرد. اکثر بازدیدکنندگان با خودرو شخصی به پارک مراجعه می‎کنند لذا باید سعی شود که امکانات لازم جهت پارک وسایل نقلیه بازدیدکنندگان با ظرفیت کافی فراهم آید. همچنین باتوجه به اینکه اکثر بازدیدکنندگان خواستار افزایش امکانات در سطح پارک می‎باشند؛ می‎توان با افزایش تسهیلات و امکانات پارک باعث جذب گردش‎گران بیشتری شد. هم‎چنین نتایج ارزیابی تقاضای تفرجی نشان داد که اکثر بازدیدکنندگان از این پارک از فاصله نزدیکی به منطقه مراجعه می‎کنند. اطلاع از تعداد دفعات مراجعه افراد نیز در برنامه‏ریزی و تخصیص امکانات تفرجی موجود در گردش‎گاه اهمیت دارد (24) و برای اماکن دارای جاذبه‏های بیشتر، تعداد مراجعه‏های بیشتری نیز دیده می‏شود (26). در این بررسی مشخص گردید که حدود 80 درصد مراجعه‏کنندگان ‏برای چندمین بار و حداقل هفته‎ای یک‌بار از تفرج‎گاه دیدن می‏کنند که بیش از 7 ساعت در منطقه اقامت دارند. این به‌نوبه خود ازیک‌طرف توان بالای منطقه را در جذب گردش‎گر با توجه به فاصله کم آن تا شهرستان نورآباد نشان می‎دهد و از طرف دیگر نیاز به ایجاد امکانات بیشتر در زمان‏های اوج بازدید را یادآور می‏شود. نسبت گردش‎گران غیربومی در این پارک نسبت به گردش‎گران بومی بسیار کمتر است که دلیل آن را می‎توان عدم آشنایی گردش‎گران غیربومی و عدم وجود راهنما و علایم و تبلیغات کافی دانست که باعث شده است این منطقه و مناطقی از این‌ دست و زیبایی‎های آن‌ها به‌درستی معرفی نشود. به‎طورکلی، استفاده چندمنظوره در قالب کاربری‎های متعدد و سازگار ازجمله جنگل‎داری و اکوتوریسم می‎تواند در منطقه مورد مطالعه وجود داشته باشد که موجب کاهش تخریب جنگل‎ها توسط جنگل‎نشینان و حفظ موجودیت آن‌ها می‎شود، زیرا با اجرا و عملی‎شدن این تحقیق در قالب استفاد‎ه‎های مختلف و متناسب باقابلیت اکولوژیک زمین، منابع مالی بیشتری جهت امرار معاش در اختیار مردم محلی قرار می‎گیرد و مردم جهت تأمین سوخت و تغذیه دام برای امرارمعاش و غیره کمتر از درختان و سرشاخه‎های آن‌ها استفاده می‎نمایند. لازم به‎ذکر است که جهت برنامه‎ریزی اکوتوریسم در عرصه‎های جنگلی باید عوامل اقتصادی- اجتماعی به‌وضوح دیده شود. هم‎چنین پارامترهای زیرساختی به‎دلیل هزینه‎های احداث و دسترسی نقش بسیار مهمی در برنامه‎ریزی اکوتوریسم در عرصه‏های طبیعی دارند. کاربری اراضی نیز در انتخاب مناطق برای کاربری‎های جدید نقش مهمی ایفا می‎کند (20). کاربری پیشنهادی اگر با کاربری فعلی اراضی در تناقض باشد، کار برنامه‎ریزی برای کاربری جدید با مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی روبه‏رو خواهد بود. ازطرفی برنامه‎ریزی برای مناطق بدون تقاضای تفرجی نیز امکان‎پذیر نیست زیرا تسهیلات رفت‌وآمد و جاذبه‏های طبیعی موجود آن در حدی نیست که بتواند نیازهای تفرجی افراد را برآورده کند. بنابراین، باوجوداین‎که در برخی مطالعات مشابه نظیر تحقیقات بزرگیان ۱۳۸۱، سلخوری ۱۳۸۲ و ترابی  ۱۳۸۴، وضعیت اقتصادی- اجتماعی مناطق تنها به‎صورت کلی دخالت داده‌شده است (25 و 24، 23)، درنظرگرفتن دقیق پارامترهای اقتصادی- اجتماعی و زیرساختی برای  تهیه نقشه نهایی و قابل اجرای گردش‎گری  ضروری به نظر می‌رسد.

منابع

1-      برزه­کار. قدرت، 1385، پارک­ها و تفرج‎گاه‎های جنگلی، انتشارات سازمان نظام‌مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی، 231 ص.

2-      Banerjee U, Kumari S.P & Sudhakar S, 2005, Remote Sensing and GIS based ecotourism planning: A case study for western Midnapore, West Bengal, India. Tourism Management, 32: 321-340.

3-   خان‎زاده، مریم. 1385، معماری زندگی غیرشهری. مجموعه مقالات همایش محیط‎زیست و توسعه پایدار شهری  با تأکید بر شهرهای شمال،  انتشارات دانشگاه مازندران، 447ص.  

4-      Malczewski J, 2004, GIS-based land-use suitability analysis: a critical overview. Journal of Progress in Planning, 62.

5-      Kangas J, Kangas A, Leskinen P & Pykalainen J, 2001, MCDM methods in strategic planning of forestry on state-owned lands in Finland. J. Multi-Criteria Dec. Anal, 10.

6-      Saaty T.L, 2008, Decision making with the analytic hierarchy process, International journal of services sciences, Vol. 1, No. 1, 83.

7-      Bukenya J.O, 2000, Application of GIS in ecotourism development decisions: evidence from the Pearl of Africa.

8-      www.rri.wvu.edu/pdffiles/bukenya2012.pdf. Accessed on 20th September, 2004.

9-      Gul A.M, Orucu K & Oznur K, 2006, An approach for recreation suitability analysis to recreation planning in Golchuk Nature Park. Journal of Environmental Management, 1.

10-  Kumari S, Behera M.D & Tewari H.R, 2010, Identification of potential ecotourism sites in West District, Sikkim using geospatial tools. Tropical Ecology, 51.

11- موسوی. زهرا، 1389، استفاده از روش ارزیابی چند معیاره در محیط GIS برای زون بندی منطقه ناژوان در شهر اصفهان، پایان‎نامه کارشناسی ارشد رشته محیط‎زیست، دانشکده شیلات، مرتع و محیط‎زیست، دانشگاه کشاورزی و منابع ‎طبیعی گرگان، صص70-10.

12-  قدسی‎پور. سیدحسن، 1388، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، چاپ هفتم، دانشگاه صنعتی امیرکبیر.

13-  اصغرپور. محمدجواد، 1387، تصمیم‏گیری چندمعیاره، چاپ ششم، انتشارات دانشگاه تهران، صص 220-191 و 318- 298.

14- منصوری. معصومه، 1392، ارزش‎گذاری اقتصادی تفرج‎گاه جنگلی حسن‎گاویار شهرستان نورآباد باروش مشروط و هزینه سفر فردی، پایان‎نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی، دانشگاه لرستان 89 صفحه. 

15-  Mendes I, 2002, Travel and on site recreation time: An empirical approach to value the recreation benefits of Peneda-Geres national park. IATUR's 2002 conference, 16th - 18th octobre, Lisbon.

16-  Karimi V, Ebadi H & Ahmadi S, 2006, Public Parking Site Selection using GIS, Map World Forum Hyderabad, India.

17-  Ryngnga P.K, 2008, Ecotourism prioritization: a geographic information system approach, South asian journal of tourism and heritage, Vol. 1, No. 1.

18-  پرهیزکار. اکبر و غفاری‎گیلان‎ده. عطا، 1385، سامانه اطلاعات جغرافیایی و تحلیل تصمیم چندمعیاری، انتشارات سمت، تهران.

19-  Babaie-Kafaky S, Mataji A & Ahmadi Sani N, 2009, Ecological capability assessment for multiple-use in forest areas using GIS- based multiple criteria decision making approach. American Journal of Environmental Sciences 5 (6).

20- شیروانی. زینب، 1382، مقایسه ارزیابی توان تفرجی جنگل‌های نکا- ظالم‎رود با روش تحلیل سلسله مراتبی و گولز- دیمیرل و مخدوم، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته جنگلداری، دانشگاه مازندران.

21-  مخدوم. مجید، 1387، شالوده آمایش سرزمین، چاپ نهم، دانشگاه تهران.

22- فرج‎زاده. منوچهر و کرمی. تاج‎الدین، 1388، برنامه‎ریزی کاربری اراضی با استفاده از سنجش ‌از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی (منطقه مورد مطالعه: خرم‎آباد)،  پژوهش‎های جغرافیایی، شماره 37 (47).

23-  Hajehforooshnia Sh, Soffianian A, Mahiny A.S Fakheran S, 2011, Multi objective land allocation (MOLA) for zoning Ghamishloo Wildlife Sanctuary in Iran. Journal for Nature Conservation, 19: 254-262.

24- سلخوری غیاث‎وند. سیاوش،1382، بررسی توان اکولوژیک منطقه پلنگ­دره قم جهت کاربری اکوتوریسم، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم محیط‎زیست، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، 172ص.

25- ترابی. نصرالله، 1384، برنامه­ریزی توسعه گردش‎گری منطقه حفاظت‌شده اشتران‎کوه به کمک روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) با استفاده از GIS و RS، پایان­نامه کارشناسی ارشد مدیریت و برنامه­ریزی محیط‌زیست، دانشکده محیط‌زیست تهران، 303 ص.

26- بزرگیان. سید قوام‎الدین، 1388، ارزیابی توان اکولوژیک منطقه حفاظت‌شده حرا به‌ منظور مدیریت اکوتوریسم با استفاده از GIS ، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.