کاربردی از فرضیه پناهگاه آلودگی در شناسایی صنایع آلاینده: شواهدی از رابطه تجاری ایران- چین

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهنوزدهم، شماره دو، تابستان 96

کاربردی از فرضیه پناهگاه آلودگی در شناسایی صنایع آلاینده: شواهدی از رابطه تجاری ایران- چین

رضا اخباری ^{[1] *}

rakhbary@gmail.com

حمید آماده[2]

چکیده

زمینه و هدف: رشد اقتصادی و توسعه همه جانبه در تمام جوامع در عین حال که اهداف مثبتی تلقی می­شوند، دارای اثرات جانبی منفی بر دیگر حوزه­ها از جمله محیط زیست هستند. در سالیان اخیر موضوعی که توجه زیادی را به خود جلب کرده، بحث اثرات جانبی منفی جهانی سازی و تجارت آزاد بر محیط زیست است، به گونه­ای که با ارایه فرضیه پناهگاه آلودگی، سهم عظیم تجارت و نقش پر رنگ جهانی­سازی در انتقال آلاینده­ها نمایان­تر شده است.

روش بررسی: در این مطالعه با به کار گیری الگوی خودرگرسیون با وقفه­های توزیعی (ARDL) و آزمون کرانه­ها، فرضیه پناهگاه آلودگی در رابطه تجاری ایران-چین در بازه زمانی 2004-1987 برای کدهای دورقمی ISIC مربوط به صنایع آلاینده بررسی شد. علاوه بر ارایه چهار الگوی غیر خطی برای چهار صنعت آلاینده، الگوی غیرخطی دیگری نیز با استفاده از داده­های تجمیع شده این صنایع برآورد گردید.

یافته ها: نتایج حاکی از N شکل بودن منحنی کوزنتس زیست محیطی (EKC)، سهم بالای تولیدات کارخانه­ای در انتشار کربن، تأیید فرضیه پناهگاه آلودگی از ایران به چین برای کدهای 34 و 35 و شناسایی صنایع آلاینده صادراتی با کدهای 35 و 37 بوده که فعالیت تولیدی شان سبب افزایش انتشار دی اکسید کربن می شود.

بحث و نتیجه گیری: بر اساس الگوی داده­های تجمیع شده فرضیه PHH تأیید نمی شود، در حالی که فرضیه مذکور با استفاده از الگوهای جزیی­تر قابل تفسیر است. بنابراین لزوم استفاده از الگوهای جزیی و در سطح گروه­های کالایی برای بررسی فرضیه پناهگاه آلودگی بیش از پیش نمایان می شود. تنها با کاربرد این فرم از الگوهاست که سیاست­گذاران می­توانند با دقت بیشتری صنایع آلاینده را شناسایی نموده و در جهت بهبود شرایط زیست محیطی اقدام نمایند.

واژه‏های کلیدی: فرضیه پناهگاه آلودگی، تجارت، EKC، آزمون کرانه ها، ARDL.

Application of Pollution Haven Hypothesis in identifying dirty industries Evidence of iran-china commercial relationship

Reza Akhbari[3]^*

rakhbary@gmail.com

Hamid Amadeh[4]

Abstract

Background and Objective: In all societies, economic growth and development appear kind of main goal but they also have negative side effects on other fields such as environment. In recent year, lots of discussion about negative side effects of globalization and free trade without restrictions has been done and with proposing the Pollution Haven Hypothesis (PHH), the massive share of trade and the importance of globalization in transferring pollutants have been revealed.

Method: In this study we used ARDL (Auto Regressive Distributed Lag) approach to cointegration and bounds test to identify long run relationships between variables in the PHH models about Iran-China trade relationship. All data that we used are in time series format and including 1987-2004. We separate dirty industry from green ones by ISIC codes. Four codes about dirty industries were identified and based on them we present five models that included four models for each ISIC codes that were introduced and one models to examine this subject that if all for goods were aggregated, can the PHH still true?

Findings: Results show that Environmental Kuznets Curve (EKC) is N shaped, the share of manufacturing products in CO₂ emission is enormous, PHH from Iran to China is accepted about 34 and 35 ISIC codes, dirty industries that we export their products are pollution intensive about 35 and 36 ISIC codes.

Discussion and Conclusion: The evidence highlights the need to look at the imported goods related to dirty industries in details because now it is clear that PHH may be existed if the examination was perform in the detailed level with looking at dirty industries. This approach to investigating of PHH can help policy makers to identify the green and dirty industries exactly and improve the environmental condition that we live in.

Key words: pollution haven hypothesis, trade, EKC, bounds testing, ARDL.

مقدمه

رشد اقتصادی و توسعه همه جانبه در تمام جوامع در عین حال که اهداف مثبتی تلقی می شوند، دارای اثرات جانبی منفی نیز هستند، اما شدت و ضعف این اثرات با توجه به درجه توسعه یافتگی متفاوت خواهد بود. اثرات جانبی فوق الذکر بر ساختارهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی وضعیت محیط زیست اثرگذار است و تغییرات مثبت و یا منفی را شکل می دهد. در ادبیات اقتصادی مباحث مربوط به اثرات جهانی سازی و تجارت آزاد بر وضعیت کلان اقتصادی- در کنار سایر اثرات این پدیده عالم گیر بر متغیرهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی- در محافل آکادمیک از جمله موضوعات چالش برانگیز به شمار می­آید. در سالیان اخیر موضوعی که توجه زیادی را به خود جلب کرده، بحث اثرات جانبی منفی جهانی سازی و تجارت آزاد بر محیط زیست است، به گونه­ای که با ارایه فرضیه پناهگاه آلودگی، سهم عظیم تجارت و نقش پر رنگ جهانی سازی در انتقال آلاینده­ها از کشورهای توسعه یافته و پیشرو به کشورهای عقب مانده و کم تر توسعه یافته و در مواردی به کشورهای در حال توسعه، نمایان تر شده است. با این اوصاف از جمله منابع تولید آلاینده، علاوه بر مصرف انرژی در بخش­های مختلف، رشد GDP، میزان تولیدات کارخانه­ای و وضعیت شهرنشینی می­تواند متغیر سطح تجارت و کشورهای طرف تجاری – با توجه به وضعیت توسعه یافتگی آن­ها- باشد.

مطالعات مختلفی در زمینه ارتباط میان مصرف انرژی در بخش های مختلف و سطوح تولید آلاینده ها با به کارگیری فرم های مختلف EKC (منحنی زیست محیطی کوزنتس) در ایران انجام شده که غالباً یا بر مبنای داده های پانل بوده و یا اگر تحلیل سری زمانی صورت گرفته، فرضیه پناهگاه آلودگی مد نظر نبوده که در قسمت های آتی به آن ها اشاره خواهد شد.

آن­چه این مطالعه را از دیگر تحقیقات انجام شده در داخل متمایز می کند این که هدف اصلی این تحقیق ارزیابی فرضیه پناهگاه آلودگی در رابطه تجاری ایران و چین به عنوان اصلی ترین شریک تجاری ایران - که به لحاظ ارزش دلاری بیشترین صادرات و واردات در دهه اخیر و به خصوص بر اساس آمار منتشر شده توسط گمرکات کشور در بازه سال های 85 تا 90 با این کشور انجام شده است– در قالب سری زمانی و بازه 2004-1987 می باشد. هم چنین ویژگی­های دیگر این مطالعه عبارتند از:

1-      مطالعات پیشین صورت گرفته چه در داخل و چه در خارج به بررسی رابطه بین انتشار دی اکسید کربن، رشد اقتصادی، مصرف انرژی و تجارت خارجی - که از آزادی تجارت به عنوان سنجه ای برای آن استفاده شده است- می­پردازد که بنا بر گفته سلیمان و همکاران(1) احتمال تورش تجمعی (aggregation bias) را به همراه دارد. جهت جلوگیری از ایجاد این تورش، در این مطالعه از داده های تفصیلی و جزیی مربوط به جریان تجارت کالاهای آلاینده میان ایران و چین که با چهار کد دو رقمی مشخص می شود، استفاده شده است.

2-      همان طور که گفته شد در این مطالعه از تکنیک های سری زمانی به جای تکنیک های مربوط به داده های مقطعی و یا پانل استفاده شده، زیرا ممکن است به این علت که کشورها به صورت منفرد در نظر گرفته می شوند و برآورد با این فرض انجام می شود که به طرق مشابه و با کالاهای یکسان، آلاینده ها مورد مبادله قرار می گیرند، نتایج گمراه کننده­ای ارایه گردد.

3-      یکی از اهداف اصلی این تحقیق علاوه بر تحلیل فرضیه پناهگاه آلودگی، برآورد و ارایه مدلی از EKC است که تحت تأثیر این فرضیه قرار می گیرد. اگر در نمایش چنین مدلی موفق باشیم می­توان ادعا کرد روش جدیدی برای تعیین ترکیب کالاهای صادراتی یافته ایم به نحوی که منجر به توسعه صنایع پاک در داخل شده و نیز قادر به شناسایی صنایع کثیفی می شویم که با واردات - در پیش گرفتن سیاست های جانشینی واردات به جای تولید کالاهای آلاینده - می توان از انتشار آلاینده های ناشی از تولید کالاهای مربوط به آن صنعت، جلوگیری کرد.

در این مطالعه با استفاده از رهیافت ARDL معرفی شده توسط پسران و همکاران (2) در تحلیل هم انباشتگی، با در نظر گرفتن فرم درجه سوم EKC - که مدلی غیر خطی را ارایه می کند- و وارد کردن متغیر توضیحی سهم تولیدات کارخانه ای از GDP و صادارات و واردات اقلام آلاینده به عنوان سنجه ای برای PHH که با کدهای دو رقمی ISIC مشخص می شوند، به تحلیل وضعیت انتشار دی اکسید کربن و برآورد ضرایب بلند مدت مدل EKC می پردازیم.

مطالعه حاضر در هفت بخش تنظیم شده که در بخش دوم، مختصراً چارچوب نظری EKC و PHH ارایه شده و سپس در بخش سوم مروری بر مطالعات گذشته خواهیم داشت. بخش چهارم شامل توصیف داده ها و مدل مورد استفاده است و در بخش پنجم به تشریح متدولوژی خواهیم پرداخت. در بخش ششم شواهد تجربی مربوط به ایران و طرف تجاری یعنی چین بر اساس الگوی معرفی شده در بخش پنجم، ارایه می گردد. در پایان – بخش هفتم- به جمع بندی و تحلیل یافته ها خواهیم پرداخت و توصیه های سیاستی-زیست محیطی استخراج شده از مدل را عرضه خواهیم کرد.

1-      چارچوب نظری مربوط به EKC و PHH

کوزنتس (3) نشان داد کشورها در طی مسیر توسعه، در مراحلی از رشد اقتصادی دچار افزایش نابرابری درآمد می شوند و پس از رسیدن به سطح مشخصی از درآمد، وضعیت نابرابری رو به بهبود می گذارد، به طوری که این روند شکل U معکوس به خود می گیرد. در دهه 1990 شواهد تجربی دال بر وجود همین رابطه در مورد شاخص های تخریب محیط زیست و رشد اقتصادی مشاهده شد. اولین بار گروسمن و کروگر (4) به تحلیل تجربی منحنی زیست محیطی کوزنتس پرداختند و این مطالعه مبنایی شد برای مطالعات بعدی در این زمینه که در قسمت مطالعات پیشین به آن­ها اشاره خواهد شد. استدلال اقتصاددانان در توضیح EKC این گونه است که کشورها در مراحل اولیه فرآیند صنعتی شدن، اولویت اصلی را برای رشد اقتصادی و افزایش تولید ملی قایلند در حالی که نسبت به محیط زیست و وضعیت آن در غفلت به سر می برند و به اثرات منفی رشد اقتصادی بر محیط زیست توجه نمی کنند. با توسعه هر چه بیشتر اقتصاد و حرکت در مسیر توسعه یافتگی و رسیدن به سطوح خاصی از رشد اقتصادی، افزایش درآمد سرانه و بالا رفتن استطاعت مالی افراد، تقاضا برای استانداردهای زیست محیطی بالاتر و محیطی پاک تر برای زندگی، نهادها و سازمان های مرتبط با محیط زیست را به وضع قوانین و مقرراتی وا می دارد تا پیامدهای منفی ناشی از رشد بر محیط زیست را کنترل کند. بدین سبب است که انتشار آلاینده ها کاهش یافته و شاخص های زیست محیطی نسبت به قبل بهبود می یابد و در نتیجه شاهد همان رابطه U برعکس میان رشد تولید ناخالص داخلی و سطوح انتشار کربن هستیم.

از سوی دیگر گروسمن و کروگر (4)، استرم (5) و کول (6) نشان می­دهند سیاست­های زیست محیطی که در جهت بهبود شرایط وضع می­شوند، تحرک سرمایه و الگوی تجارت در اقتصادهای باز را بر اساس فرضیه پناهگاه آلودگی تحت تأثیر قرار می­دهد و به تبع آن وضعیت انتشار آلاینده ها نیز دچار تغییر می­شود. بر اساس PHH، هر چه کشورها توسعه یافته­تر می­شوند، استانداردهای زیست محیطی سخت گیرانه تری را بر اساس استدلال بالا وضع خواهند کرد. از این رو، صنایع آلاینده در این کشورها باید متحمل هزینه­های بالایی برای تولید باشند و در مقابل، از آن­جا که در کشورهای کمتر توسعه یافته اولویت سیاست گذاران، رشد سریع اقتصادی بدون توجه به مسایل زیست محیطی است، صنایع آلاینده کشورهای توسعه یافته در کشورهای کمتر توسعه یافته و یا در حال توسعه با اقبال زیادی مواجه می­شوند. طبیعی است که در چنین شرایطی کارخانجات آلاینده با مکان یابی مجدد در کشورهای توسعه نیافته نه تنها ملزم به پرداخت جرایم زیست محیطی که قبلاً منجر به ضرر و زیان آن­ها می­شد، نیستند بلکه تسهیلات ارایه شده از سوی این کشورها بر کسب سودهای کلان آن­ها می­افزاید. بدین طریق کشورهای توسعه نیافته و یا در حال توسعه – با قوانین زیست محیطی ملایم تر نسبت به کشورهای توسعه یافته – به پناهگاهی برای صنایع آلاینده تبدیل می شوند.

2-      مطالعات پیشین

به طور کلی می توان مطالعات صورت گرفته در حوزه مورد تحقیق این مقاله را در سه دسته، طبق جدول زیر تقسیم نمود.

جدول 1- طبقه بندی مطالعات گذشته

Table 1- classification of previous studies

مشروح دسته سوم مطالعات که با در نظر گرفتن نظریه پناهگاه آلودگی و وارد کردن آن به معادله کوزنتس، وضعیت رابطه انتشار را با دیگر متغیرهای اقتصادی مورد تحلیل قرار داده­اند در ادامه بررسی می­شود.

فریدل و گتزنر (29) رابطه بین توسعه اقتصادی و انتشار آلاینده دی اکسید کربن برای کشور کوچک صنعتی شده و دارای تجارت آزاد اتریش را مورد بررسی قرار دادند. در این مطالعه از فرم درجه سوم منحنی کوزنتس و داده­های مربوط به بازه زمانی 1960 تا 1999 و دو متغیر سهم واردات و صادرات از GDP - به عنوان سنجه ای برای شناسایی فرضیه پناهگاه آلودگی – استفاده شد. نتایج علاوه بر شکستی ساختاری در اواسط دهه 70 به دلیل شوک بازار نفت، فرم N شکل از EKC را ارایه کرد. کول (6) نیز با در نظر گرفتن اثر پناهگاه آلودگی بر انتشار آلاینده­ها، EKC را برآورد نمود. وی با استفاده از داده­های پانل برای 21 کشور در بازه زمانی 1980 تا 1997، شواهدی مبتنی بر اثر گذاری متغیر پناهگاه آلودگی بر انتشار آلاینده­ها را معرفی کرد، ولی اثرات این متغیر در مقایسه با متغیرهای اصلی در مدل EKC به طور نسبی دارای نقش کوچکتری بود. تحقیق دیگری که با نگاه به فرضیه پناهگاه آلودگی، EKC را مورد برآورد قرار داده، مطالعه سلیمان و همکاران (1) است. آن­ها ارتباط پویای میان انتشار CO₂ و رشد اقتصادی در مالزی را برای دوره 1980-2004 مورد ارزیابی قرار دادند. مدل آن­ها با در نظر گرفتن مصرف انرژی، صادرات آلودگی از مالزی به چین – که به عنوان اصلی ترین و بزرگترین شریک تجاری معرفی شده – و واردات کالاهای آلاینده از چین به مالزی که توسط کدهای ISIC مشخص شده اند، وجود فرضیه پناهگاه آلودگی را با کاربست مدل ARDL و آزمون هم انباشتگی معرفی شده توسط پسران و همکاران (2) مورد بررسی قرار داده و به جهت مقایسه نتایج، با استفاده از مدل FMOLS نیز ضرایب EKC را تخمین زدند که هر دو مدل شواهد یکسانی را ارایه کرد. یافته­ها حاکی از رد فرضیه پناهگاه آلودگی بود زیرا که اکثر ضرایب مربوط به واردات از چین دارای علامت مثبت و معنادار بودند و این بدین معناست که افزایش واردات از چین سبب افزایش آلودگی محیط زیست در مالزی می­شود و یعنی سیاست­های جانشینی واردات برای کاهش آلودگی محیط زیست در مالزی به اجرا درنیامده است. در حقیقت رابطه تجاری مالزی-چین انتشار CO₂ در مالزی را افزایش می­دهد، که به معنای پناهگاه آلودگی به شمار رفتن مالزی برای چین است. لی و همکاران (30) با استفاده از داده­های پانل مربوط به 89 کشور در بازه زمانی 1960 تا 2000 منحنی EKC را با در نظر گرفتن PHH مورد تخمین قرار دادند. نتایج تحلیل نشان داد که فرم درجه 3 منحنی کوزنتس برای کل پانل و حالت U برعکس برای کشورهای با درآمد متوسط قاره آمریکا و اروپا برقرار است.

از مطالعاتی که در داخل به بررسی فرضیه پناهگاه آلودگی پرداخته اند، مطالعه برقی اسکویی (31) است که با استفاده از روش پانل و رهیافت اثرات ثابت در قالب چهار گروه کشوری، شامل کشورهایی با درآمد سرانه بالا، متوسط به بالا، متوسط به پایین و پایین طی دوره زمانی 2002-1992،EKC  مورد تخمین قرار گرفته است. نتایج حاکی از آن می­باشد که افزایش آزادسازی تجاری و درآمد سرانه در کشورهای با درآمد سرانه بالا و کشورهای با درآمد سرانه متوسط به بالا به کاهش انتشار دی اکسید کربن و در کشورهای با درآمد سرانه متوسط به پایین و پایین، به افزایش انتشار دی اکسید کربن منجر می­شود. در تحقیق برقی اسکویی و یاوری (32) به منظور بررسی فرضیه پناهگاه آلودگی در ایران، الگوی تجارت و روند خالص صادرات کشور با کشورهای OECD در خصوص تولیدات آلاینده و پاک بر اساس کدهای ISIC طی سال های 2003-1999 به صورت نموداری مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این تحقیق حاکی از رد فرضیه پناهگاه آلودگی در ایران می­باشد. دلفان (33) نیز در قالب داده­های پانل به برآورد الگوی EKC و تحلیل رابطه پناهگاه آلودگی میان کشورهای عضو G8 و D8 پرداختند. مدل تصریح شده کوزنتس در این مطالعه شامل متغیرهای صادرات و واردات آلاینده – مربوط به کدهای ISIC 34، 35، 36، 37 – و تولید ناخالص داخلی در فرم درجه 3 به عنوان متغیرهای توضیحی و داده­های مربوط به انتشار CO₂ به عنوان متغیر وابسته است. نتایج فرضیه پناهگاه آلودگی نشان داد که کشورهای توسعه یافته جی 8، با انتقال صنایع آلاینده خود به کشورهای در حال توسعه دی 8، مقداری از آلودگی ناشی از انتشار دی اکسید کربن خود را به کشورهای گروه دی 8 انتقال داده اند.

از مطالعات فوق چنین بر می­آید که هنوز هیچ مطالعه­ای در داخل، منحنی کوزنتس زیست محیطی را با در نظر گرفتن متغیر پناهگاه آلودگی در چارچوب سری زمانی مورد ارزیابی قرار نداده است.

1-      توصیف داده ها و ارایه مدل

در این مطالعه از داده­های سالانه در بازه زمانی 1987 تا 2004 (1383-1366) استفاده شده و علت انتخاب این بازه زمانی محدودیت موجود در یافتن داده­های منتشره بر اساس کدهای دو رقمی ISIC، مربوط به 4 گروه کالایی آلاینده (که در جدول 2 ملاحظه می­شود) است که از پایگاه داده Trade production and protection database استخراج شده است. برای بررسی وضعیت فرضیه پناهگاه آلودگی در رابطه ایران و چین بر اساس مدل EKC، تولید ناخالص داخلی (به دلار و قیمت های ثابت 2005) و سرانه انتشار CO₂ از پایگاه داده بانک جهانی و داده های مربوط به سهم تولیدات کارخانه­ای از GDP نیز از سری زمانی­های بانک مرکزی دریافت شد. در مورد انتخاب کدها نیز می­توان به مطالعه کول (6) اشاره داشت. وی تصریح می­کند که اجماع کلی مبنی بر این وجود دارد که کدهای 34، 35، 36 و 37 مربوط به صنایع آلاینده و کدهای 32، 38 و 39 مربوط به صنایع پاک است.

جدول 2- صنایع و کدهای ISIC مربوط به آن

Table 2- industries and ISIC codes

منبع: Trade production and protection database

مدل پایه ای که در اکثر مطالعات از جمله هالیکوغلو (26)، جلیل و محمود (34) و قوش (35) استفاده شده، به صورت زیر است :

 (1)

که E نشان گر سرانه انتشار CO₂، Y، درآمد واقعی سرانه، EN، مصرف سرانه انرژی در بخش تجاری و TR، درجه باز بودن است - و به عنوان سنجه ای برای تجارت خارجی استفاده شده - است.

همان طور که ذکر شد، از آن­جایی که در این مطالعه به دنبال نگاهی کاملاً جزیی به صادرات و واردات هستیم، از این رو با انجام تغییراتی در مدل فوق، چهار الگو برای هر یک از کدهای ISIC در فرم درجه سه و یک الگو برای مجموع این کدها برآورد خواهیم کرد.

مدل مورد استفاده در این مطالعه به صورت زیر تعریف می شود:

                                                                     (2)

در مدل فوق تولید ناخالص داخلی را با Y، سرانه انتشار CO₂ را با E، سهم تولیدات کارخانه­ای از GDP را با S و نسبت واردات کالاهای آلاینده به کل واردات از چین و نسبت صادرات کالاهای آلاینده به کل صادرات به چین را به ترتیب با DMⁱ _t وDXⁱ _tنشان داده­ایم که i چهار کد ISIC منتخب را نشان می­دهد.

بر اساس مبانی نظری مربوط به منحنی EKC، انتظار بر این است که علامت ₄α، ₅α و ₆α به ترتیب مثبت، منفی و مثبت باشد. هم­چنین برای وجود فرضیه پناهگاه آلودگی در رابطه تجاری ایران و چین باید علامت ₂α، منفی شود، زیرا همان طور که شرح آن رفت، بر اساس این فرضیه بنگاه­های چند ملیتی، علی الخصوص آن­هایی که فعالیت­شان آلودگی افزا است، به کشورهایی با استاندارد زیست محیطی پایین­تر نقل مکان می­کنند. در این حالت کشوری که بنگاه آلودگی افزا از آن خارج شده، اکنون با وارد کردن تولیدات شرکت مورد نظر، از کالاهای آن استفاده کرده ولی پذیرای آلایندگی ناشی از فرآیند تولید آن کالا نبوده است. در نتیجه با افزایش این قبیل واردات، انتظار می­رود سطح انتشار در کشور وارد کننده، کاهش یابد. اگر ضریب سهم صادرات (یعنی ₃α) مثبت شود، می­توان صنعت تولیدکننده کالا با کد ISIC مربوطه را از جمله تولیدکنندگان آلاینده افزا برشمرد و دنبال راه حلی رفت که بتوان آلایندگی صنعت مذکور را کاهش داد.

1-      روش شناسی

پیش از برآورد هر الگویی تعیین درجه انباشتگی هر متغیر و رابطه هم انباشتگی میان متغیرها ضروری است، زیرا از این طریق می­توان اطمینان یافت که نتایج حاصله دقیق و قابل اتکا و رابطه بلندمدت میان متغیرهای مدل برقرار است. در این تحقیق، رهیافت ARDL که توسط پسران و همکاران (2) معرفی شده است، مورد استفاده قرار می­گیرد. مهم­ترین مزیت روش مذکور این است که نیازی به تعیین درجه انباشتگی متغیرها نیست؛ یعنی چه متغیرها (0)I و یا (1)I بوده و یا حتی دارای درجه انباشتگی کسری باشند، بدون توجه به وجود ریشه واحد می توان با این روش رابطه هم انباشتگی میان متغیرها را شناسایی کرد. این در حالی است که در روش­های استاندارد تعیین هم انباشتگی، مانند روش انگل و گرنجر (36) و یوهانسن و یوسیلیوس (37) باید تمام متغیرها دارای درجه انباشتگی یکسان باشند.  با استفاده از رهیافت ARDL، ضرورت کاربرد آزمون­های ریشه واحد در مورد درجه انباشتگی متغیرها برطرف می­شود (سلیمان و همکاران (1)). با این حال برای اطمینان از این که هیچ متغیری (2)I نیست، با به کارگیری آزمون­های مانایی دیکی فولر تعمیم یافته (ADF) و فیلیپس-پرون (PP) این وضعیت را بررسی خواهیم کرد.

آزمون کرانه­ها در چارچوب رهیافت ARDL برای بررسی رابطه هم انباشتگی بین انتشار CO₂، رشد اقتصادی، سهم تولیدات کارخانه­ای از GDP و متغیرهای مربوط به فرضیه پناهگاه آلودگی به کار گرفته شد. مدل مورد نظر در رهیافت ARDL مورد استفاده به صورت زیر است:

 (3)

در الگوی فوق Δ، عمل­گر تفاضل مرتبه اول، ، جزء عرض از مبدأ و ، جزء اخلال با ویژگی نوفه سفید است.

در آزمون کرانه­های مبتنی بر الگوی ARDL، اولین گام برآورد معادله فوق با روش OLS است. پس از آن فرضیه صفر عدم وجود رابطه هم انباشتگی میان متغیرها (که به معنای عدم وجود رابطه بلند مدت است) در برابر فرضیه رقیب در فرم زیر، با استفاده از آزمون F ارزیابی می­شود.

مقادیر بحرانی آماره F توسط پسران و پسران (38) و پسران و همکاران (2) برای نمونه­های بزرگ جهت آزمون فوق محاسبه شده است که شامل دو دسته مقدار بحرانی برای حالات (0)I و (1)I می شود که کران­های پایین و بالا هستند. فرضیه صفر در صورتی رد خواهد شد که مقدار F محاسباتی بیش از مقدار بحرانی کران بالا باشد. در این حالت فرضیه عدم وجود هم انباشتگی میان متغیرها رد خواهد شد. اگر مقدار F محاسباتی کمتر از کران پایین شود، نمی­توان فرضیه صفر را رد کرد و اگر بین کران بالا و پایین قرار گیرد، نمی­توان تصمیمی در مورد وضعیت هم انباشتگی اتخاذ کرد. برای انتخاب وقفه بهینه تفاضل مرتبه اول متغیرهای معادله فوق از معیار شوارتز-بیزین (SBC) استفاده شد که در مقایسه با معیار آکاییک (AIC) کمترین وقفه ممکن را در نظر می گیرد.

1-      نتایج تجربی

با استفاده از مدلی که در قسمت قبل معرفی شد، پنج الگو (چهار الگو مربوط به صادرات و واردات کالاهای آلاینده به تفکیک کدهای ISIC و یک الگو مربوط به صادرات و واردات کالاهای آلاینده به صورت تجمیع شده) برای تحلیل وضعیت پناهگاه آلودگی در رابطه تجاری ایران و چین در بازه زمانی 1987 تا 2004 برآورد گردید. تمامی محاسبات با استفاده از نرم افزار MICROFIT 4.1 انجام شده است.

در ابتدا نتایج مربوط به آزمون های ADF و PP ارایه و تحلیل می­شود. لازم به ذکر است که در هر دو آزمون، فرضیه صفر عبارت است از وجود ریشه واحد.

جدول 3- نتایج آزمون های مانایی

Table 3- results of stationary tests

سطوح معناداری عبارتند از 1%***، 5%**، 10%*

• به معنای بدون عرض از مبدأ و روند است.

منبع: محاسبات محقق

نتایج فوق نشان می­دهد که پس از تفاضل گیری از متغیرها، ریشه واحد تمامی آن ها حذف شده و مانا می­شوند. البته برخی از متغیرها در سطح نیز مانا بوده­اند. بر این اساس می­توان با اطمینان بیان داشت که تمام متغیرها (0)I و (1)I هستند. حال با استفاده از آزمون کرانه­ها به دنبال یافتن رابطه هم انباشتگی و یا همان اثبات وجود رابطه بلند مدت میان متغیرهای مدل خواهیم بود.

جدول 4- نتایج آزمون کرانه ها

Table4. Results of bounds test

سطوح معناداری عبارتند از 1%***، 5%**، 10%*

منبع: محاسبات محقق

یافته­های فوق نشان می­دهد که مقادیر F محاسباتی در هر پنج الگو بیش از مقدار بحرانی کران بالا است و در تمام حالات، فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود رابطه هم انباشتگی میان متغیرها رد می­شود. لازم به توضیح است که مقادیر بحرانی معرفی شده توسط پسران و همکاران (2) مربوط به نمونه­های 500 تا 1000 قابل مشاهده است. نارایان (39)، این مقادیر بحرانی را برای نمونه­های 30 تا 80 تایی تعدیل کرده است. حجم نمونه مورد استفاده در این مطالعه کمتر از مقادیر فوق است ولی از آن­جا که مقادیر محاسباتی F به اندازه کافی بزرگ است، مقایسه آن­ها با مقادیر بحرانی متفاوت ارایه شده توسط پسران و همکاران (2) و یا نارایان (39) تفاوتی در نتایج حاصله ایجاد نمی­کند. حال که وجود رابطه بلندمدت میان متغیرهای هر پنج الگو به اثبات رسید، نوبت به استخراج ضرایب پویای کوتاه­مدت و بلندمدت می­رسد که در ادامه بیان شده­اند.

نتایج فوق حاکی از تصریح مناسب هر پنج الگو است. نکته ای که در اینجا باید مد نظر قرار گیرد، آماره مربوط به آزمون همبستگی سریالی است که در مورد الگوی مربوط به صنعت آلاینده با کد 35، وجود همبستگی سریالی در اجزاء اخلال مدل را نشان می دهد. همان طور که لارنسون و چای (40) در مطالعه خود تصریح کرده اند، وجود این مسئله در الگوی ARDL بنا بر ویژگی­های خاص این مدل، نتایج حاصل از برآورد ضرایب را تحت تأثیر قرار نمی دهد. از طرفی در این مطالعه به وجود واریانس ناهمسانی اشاره شده و نویسندگان تأکید کرده­اند که اگر متغیرهای مورد تحلیل (0)I و (1)I باشند، طبیعی است که شاهد واریانس ناهمسانی در مدل باشیم و نمی­توان وجود این مساله را بر نتایج، تأثیرگذار قلمداد کرد. آزمون­های CUSUM و CUSUMSQ که پایداری پارامترها را بررسی می­کند در ادامه ارایه شده­اند. همان­طور که نتایج نشان می دهد تمامی پارامترها پایدار بوده­اند.

منبع: محاسبات محقق

ضرایب بلندمدت برآورد شده برای هر الگو در جدول زیر آورده شده است.

جدول 6- ضرایب بلند مدت

Table 6- long run coefficients

اعداد داخل کروشه مقدار آماره t را نشان می دهد.

منبع: محاسبات محقق

آن چه در هر 5 الگوی فوق مشترک است، معنادار بودن فرم درجه سوم منحنی کوزنتس بر اساس آماره t می­باشد. بنابراین در تمام حالات فوق پس از روند نزولی که با رسیدن به سطح معینی از انتشار CO₂ اتفاق می­افتد، بار دیگر شاهد روند رو به رشد در انتشار آلاینده هستیم و به جای فرم کلاسیک منحنی کوزنتس (U برعکس)، نظاره­گر منحنی N شکل می­باشیم. ضریب متغیر مربوط به سهم تولیدات کارخانه­ای از GDP برای هر چهار مدل معنادار است و رابطه مثبتی را میان انتشار آلاینده­های زیست محیطی و فعالیت تولیدی کارخانجات نشان می­دهد. با نگاهی به روند مربوط به انتشار CO₂ و مصرف فرآورده­های انرژی زا در بخش صنعت که در ادامه آورده شده، می­توان به درک بهتری از اثرگذاری بالای تولیدات کارخانه ای در انتشار این آلاینده دست یافت.

منبع: بانک جهانی-world development indicator

نمودار 6- انتشار CO₂ در بخش صنعت

Diagram 6- CO₂ emissions in the industrial sector

نمودار 7- سهم حامل های انرژی در بخش صنعت

Diagram 7- The share of energy in the industrial sector

اگر چه سهم مصرف فرآورده­های نفتی در بخش صنعت طی بیست سال اخیر روند کاهشی داشته، اما نمودار (6) روند رو به رشدی را در انتشار CO₂ بخش صنعت نشان می­دهد. در تحلیل چرایی این روند می­توان به استهلاک بالا و در نتیجه راندمان پایین ماشین آلات موجود در بخش صنعت اشاره داشت. وقتی راندمان دستگاه­ها به دلیل مستهلک شدن، از حدود استاندارد خارج می­شود، حتی با روند رو به افزایش سهم مصرف گاز طبیعی در صنعت، نمی­توان انتظار داشت انتشار آلاینده در این بخش کاهش یابد، زیرا برای تولید در سطوح پیش از مستهلک شدن دستگاه­ها، نیاز به مصرف چندین برابر فرآورده­های انرژی زا با آلایندگی کمتر است که در مجمـوع می­تواند بیش از مصرف فرآورده­های نفتی آلودگی تولید کند.

بر اساس توضیحات داده شده در قسمت­های قبل، می­دانیم اگر ضریب واردات کالاهای آلاینده منفی و معنی دار شود، وجود فرضیه پناهگاه آلودگی تأیید خواهد شد. بر این مبنا وجود فرضیه پناهگاه آلودگی برای کدهای 34 و 35 که مربوط به صنایع چاپ و نشر و کاغذ و فرآورده­های نفتی و شیمیایی است تأیید و برای کدهای 36 و 37 که مربوط به صنایع فلزی و غیر فلزی، شیشه و محصولات آن است، رد می­شود. در مورد اقلام صادراتی نیز می­توان انتظار داشت که با صادرات کالاهای مربوط به کد 35 و 37، سطح انتشار آلاینده دی­اکسید کربن در بلند مدت کاهش یابد. الگوی مربوط به مجموع صنایع نیز نشان می­دهد، ضرایب DM و DX معنادار نیستند و نمی­توان فرضیه پناهگاه آلودگی را در مورد مجموع کدهای 34 تا 37، پذیرفت.

مقادیر انتشار برآورد شده توسط مدل­های فوق در کنار مقادیر واقعی می­تواند نمای خوبی از دقت بالای الگوهای برازش شده به­دست دهد.

منبع : محاسبات محقق                                      

2-     جمع بندی و نتیجه گیری

در این مطالعه ارتباط پویا میان آلاینده دی اکسید کربن، وضعیت تولید ناخالص داخلی، سهم تولیدات کارخانه­ای از GDP در بازه زمانی 1987 تا 2004 مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. به منظور برآورد ارتباط غیر خطی میان انتشار CO₂ و متغیر تولید ناخالص داخلی فرم درجه سوم EKC به کار گرفته شد. جهت تحلیل فرضیه پناهگاه آلودگی و شناسایی صنایع صادراتی آلاینده، در رابطه تجاری ایران-چین، چهار کد ISIC مربوط به صنایع آلاینده شامل 34، 35، 36 و 37، انتخاب شدند.

ضریب مربوط به سهم تولیدات کارخانه­ای در هر پنج الگوی برآورد شده، نسبت به دیگر ضرایب معنادار و بزرگ می­باشد. همان­طور که در مقدمه هم گفته شد و در نمودار مصرف انرژی بخش صنعت نیز ملاحظه گردید، سهم استفاده از فرآورده­های نفتی در سبد حامل­های انرژی مورد استفاده این بخش اگر چه روند نزولی دارد ولی مقدار قابل توجهی را در طول بیست سال اخیر به خود اختصاص داده که نمودار (7) نیز تأییدی بر یافته­های فوق است. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که بخشی از انتشار فوق می­تواند ناشی از مستهلک بودن کارخانجات و در نتیجه عدم استفاده بهینه از سوخت و راندمان پایین باشد. بر این اساس انتظار می­رود سیاست گذاران در راستای کاهش این سهم رویکردی در پیش گیرند تا کاهش روند استفاده از فرآورده های نفتی در صنعت تسریع شده و با نوسازی صنایع به بهبود راندمان کمک شود. از جمله سیاست­هایی که می­تواند مؤثر باشد، اختصاص تسهیلات بانکی به صنایع در جهت نوسازی تجهیزات و تهیه ماشین آلاتی که از سوخت­های غیر فسیلی استفاده می­کنند، کاهش تعرفه گمرکی و یا عدم اعمال آن جهت واردات دستگاه­های مورد استفاده در صنایع آلاینده را می­توان نام برد. سیاست­های تشویقی یکی دیگر از مواردی است که می­تواند منوط به تغییر در نوع سوخت مصرفی یا استفاده بهینه از آن، به شکل تخفیف در هزینه سوخت مصرفی، ارایه تسهیلات با میزان بهره پایین تر یا بخشش جریمه­های زیست محیطی سنوات گذشته در دستور کار قرار گیرد.

بر مبنای ضرایب برآورد شده مربوط به متغیر نسبت صادرات کالاهای آلاینده به کل صادرات به چین، می­توان نتیجه گرفت که صادرات مواد شیمیایی صنعتی، پالایشگاه­های نفتی، بنزین و زغال سنگ، محصولات لاستیکی و پلاستیکی که مربوط به کد 35 هستند، سبب افزایش انتشار آلاینده در ایران شده­اند. بر اساس شواهد موجود سهم صادرات مواد نفتی در کد 35 بالاتر از سهم دیگر صنایع است. باید توجه داشت که کاهش انتشار آلاینده از طریق کاهش صادرات کالاهای فوق، نیازمند تغییر ساختارهایی در اقتصاد است که به سبب نفتی بودن بودجه دولت و بالا بودن اتکا به درآمدهای نفتی این تغییرات تنها در بلند مدت و با انجام اصلاحات بنیادی در اقتصاد امکان پذیر خواهد بود.

برای اثبات فرضیه پناهگاه آلودگی، کافی است علامت ضریب DM منفی و معنادار باشد. با نگاهی به ضرایب بلند مدت برآورد شده ملاحظه می گردد که واردات کالاهای مربوط به کد 34 و 35، باعث کاهش انتشار می­شود و بنابراین فرضیه پناهگاه آلودگی بودن چین برای کالاهای وارداتی ما در مورد همین دو کد ISIC اثبات می­گردد. آسیب­های زیست محیطی محصول کاغذ و فرآورده­های آن و به طور کلی محصولات مرتبط با صنعت چاپ و نشر (کد 34) را می­توان به دو بخش تقسیم کرد. قسمت اول شامل آسیب­های ایجاد شده طی فراهم آوردن مواد اولیه و قسمت دوم شامل آلاینده­های منتشره طی فرآیند تولید است. به طور مثال ماده اولیه تولید کاغذ، چوبی است که از قطع درختان فراهم می­آید که در وهله اول باعث کاهش پوشش جنگلی می­شود و آسیب­های زیست محیطی خاص خود را به همراه دارد. بخش دوم آلاینده­ی منتشره در فرآیند تولید رخ می­دهد و از مطالعات چنین بر می­آید که عملیات تهیه خمیر کاغذ و رنگ­بری، پساب بسیار آلوده ای تولید می کند که با صرف انرژی زیاد در عملیات مکانیکی خاص خود تا حدودی تصفیه می­شود (برای مطالعه بیشتر به کریمی اورگانی و متقی (41)، یحیوی دیزج و افرا (42)، ابراهیمی و توکلی (43)، کاشانی زاده و شایگان (44) و بیرجندی و همکاران (45) مراجعه شود). علاوه بر این موارد، در صنعت تولید کاغذ آب زیادی مصرف می­شود و از آن­جا که ایران از لحاظ آب و هوایی در منطقه گرم و خشک قرار گرفته، باید هزینه فرصت بالایی برای آب قایل بود. حال اگر مباحث مربوط به آب مجازی را نیز در نظر بگیریم، تولید کاغذ در داخل را به سختی می­توان توجیه کرد.

در مورد صنایع مربوط به کد 35 و به خصوص صنایع تولید لاستیک و پلاستیک نیز همین شرایط حاکم است. بیشترین واردات ایران از چین در این کد و در بازه زمانی مورد بررسی مربوط به فرآورده های لاستیکی و پلاستیکی است. با جایگزین کردن واردات محصولات لاستیکی و پلاستیکی از چین به جای تولید آن در داخل می­توان آلاینده­های مربوط به فرآیند تولید آن­ها را به چین انتقال داد به طوری که تنها مصرف محصول نهایی آن نصیب ایران شود.

بر اساس الگوی مجموع صادرات و واردات کالاهای آلاینده فرضیه PHH تأیید نخواهد شد، زیرا ضریب مربوط به نسبت کالاهای آلاینده وارداتی از کل واردات از چین (DM) معنادار نیست. به همین دلیل لزوم استفاده از الگوهایی که به طور جزیی و در سطح گروه­های کالایی که دارای کد ISIC هستند، هم­چون مدل های مورد استفاده در این مطالعه برای بررسی فرضیه پناهگاه آلودگی بیش از پیش نمایان می شود. تنها با کاربرد این فرم از الگوهاست که سیاست گذاران می­توانند با سهولت و دقت بیشتری از میان سناریوهای مختلف هم­چون تولید کالای آلاینده افزا در داخل به منظور کاهش واردات، یا سرمایه­گذاری در کشورهای دیگر جهت تولید این کالاها در نقطه­ای خارج از ایران و یا تنها واردات آن جهت مصرف نهایی در داخل، بهترین حالت ممکن را انتخاب نمایند.

منابع

1. Sulaiman, J., Azman, A., and Saboori B., 2013. Evidence of the environmental Kuznets curve: implications of industrial trade data. American journal of environmental science, Vol. 9, pp. 130-141.
2. Pesaran, M., H., Shin, Y., and Smith, R., J., 2001. Bounds testing approaches to the analysis of level relationships. Journal of applied economics, Vol. 16, pp. 289-326.
3. Kuznets, S., 1955. Economic growth and income inequality. The American economic review, Vol. 45, pp. 1-28.
4. Grossman, G., M., and Krueger, A., B., 1991. Environmental impacts of a North American free trade agreement. National Bureau of economic research working paper 3914. NBER, Cambridge, MA.
5. Sterm, D., I., 1998. Progress on the environmental Kuznets curve. Environmental and development economics, Vol. 3, pp. 173-196.
6. Cole, M., A., 2004. Trade, the pollution haven hypothesis and the environmental Kuznets curve: examining the linkages. Ecological economics, Vol. 48, pp. 71-81.
7. Brajer, V., Mead, R., W., and Xiao, F., 2011. Searching for an environmental Kuznets curve in china’s air pollution. China economic review, Vol. 22, pp. 282-297.
8. Cox, A., Collins, A., Woods, L., and Ferguson, N., 2012. A household level environmental Kuznets curve? Some recent evidence on transport emissions and income. Economic letters, Vol. 115, pp. 187-189.
9. Esteve, V., and Tamarit, C., 2012. Is there an environmental Kuznets curve for spain? Fresh evidence from old data. Economic modeling, Vol. 29, pp. 2696-2703.
10. Eeteve, V., and Tamarit, C., 2012. Threshold cointegration and nonlinear adjustment between CO₂ and income: the environmental Kuznets curve in spain, 1857-2007. Energy economics, Vol. 34, pp. 2148-2156.
11. Saboori, B., Sulaiman, J., and Mohd, S., 2012. Economic growth and CO₂ emissions in malaysia: a cointegration analysis of the environmental Kuznets curve. Energy policy, Vol. 51, pp. 184-191.
12. Duarte, R., Pinilla, V., and Serrano, A., 2013. Is there an environmental Kuznets curve for water use? A panel smooth transition regression approach. Economic modeling, Vol. 31, pp. 518-527.
13. Jaunky, V., C., 2011. The CO₂ emission-income nexus: evidence from rich countries. Energy policy, Vol. 39, pp. 1228-1240.
14. Iwata, H., Okada, K., and Samreth S., 2011. A note on the environmental Kuznets curve for CO₂: a pooled mean group approach. Applied energy, Vol. 88, pp. 1986-1996.
15. Acaravci, A., and Ozturk, I., 2010. On the relationship between energy consumption, CO₂ emissions and economic growth in Europe. Energy, Vol. 35, pp. 5412-5420.
16. شرزه ای. غلام­علی و حقانی. مجید، 1388، بررسی رابطه علی میان انتشار کربن و درآمد ملی، با تأکید بر نقش مصرف انرژی، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 87: صص 90-75.
17. فطرس. محمد حسن و معبودی. رضا، 1389، رابطه علی مصرف انرژی، جمعیت شهرنشین و آلودگی محیط زیست در ایران، 1385-1350، فصل­نامه مطالعات اقتصاد انرژی، شماره 27: صص 17-1.
18. بهرامی. جاوید، خیابانی. ناصر و قاضی. مرتضی، 1391، بررسی رابطه علیت بین انتشار آلودگی و رشد اقتصادی (مطالعه موردی کشورهای صادرکننده نفت)، فصل­نامه اقتصاد محیط زیست و انرژی، شماره 2: صص 57-23.
19. Copeland, B., R., and Taylor, M., S., 1994. North-south trade and the environment. The quarterly journal of economics, Vol. 109, pp. 755-787.
20. Antweiler, W., Copeland, B., R., and Taylor, M., S., 2001. Is free trade good for the environment? American economics review, Vol. 91, pp. 877-908.
21. Cole, M., A., and Elliot, R., J., R., 2003. Determining the trade-environment composition effect: the role of capital, labor and environmental regulation. Journal of environmental economics and management, Vol. 46, pp. 363-383.
22. Jayanthakumaran, K., and Liu, Y., 2012. Openness and the environmental Kuznets curve: evidence from china. Economic modeling, Vol. 29, pp. 566-576.
23. He, J., and Wang, H., 2012. Economic structure, development policy and environmental quality: an empirical analysis of environmental Kuznets curves with Chinese municipal data. Ecological economics, Vol. 76, pp. 49-59.
24. Ahmed, K., and long, W., 2012.environmental Kuznets curve and Pakistan: an empirical analysis. Procedia economics and financial, Vol. 1, pp. 4-13.
25. Aldy, J., E., 2005. An environmental Kuznets curve analysis of U.S. state level carbon dioxide emissions. The journal of environment development, Vol.14, pp. 48-72.
26. Halicioglu, F., 2009. An econometric study of CO₂ emissions, energy consumption, income and foreign trade in turkey. Energy policy, Vol. 37, pp. 1156-1164.
27. پژویان. جمشید و مراد حاصل. نیلوفر، 1386، بررسی اثر رشد اقتصادی بر آلودگی هوا، فصل­نامه پژوهش­های اقتصادی، شماره 4: صص 141-160.
28. محمدوند ناهیدی. محمد رضا و قلی پور فیضی. پریسا، 1391، بررسی رابطه علی بین متغیرهای عمده کلان اقتصادی و آلودگی محیطی در کشورهای مختلف (روش پانل دیتا)، مجله اقتصاد و توسعه منطقه ای، شماره 4: صص 113-99.
29. Friedl, B., and Getzner, M., 2003. Determinants of CO₂ emissions in a small open economy. Ecological economics, Vol. 45, pp. 133-148.
30. Lee, c-c., Chiu, Y-B., Sun, C-H., 2009. Does one size fit all? A reexamination of the environmental Kuznets curve using the dynamic panel data approach. Review of agricultural economics, Vol. 31, pp. 751-778.
31. برقی اسکویی. محمد مهدی، 1387، آثار آزادسازی تجاری بر انتشار گازهای گلخانه ای (دی اکسید کربن) در منحنی زیست محیطی کوزنتس، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 82: صص 21-1.
32. برقی اسکویی. محمد مهدی و یاوری. کاظم، 1386، سیاست­های زیست محیطی، مکان یابی صنایع و الگوی تجاری (آزمون فرضیه PHH در ایران)، فصل­نامه پژوهش­نامه بازرگانی، شماره 42: صص 28-1.
33. دلفان. محبوبه، 1391، آزمون فرضیه پناهگاه آلودگی از سوی کشورهای عضو جی 8 به کشورهای عضو گروه دی هشت با استفاده از داده های پانل، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم اقتصادی. دانشگاه علامه طباطبایی.
34. Jalil, A., and Mahmud, S., F., 2009. Environment Kuznets curve for CO₂ emissions: a cointegration analysis. Energy policy, Vol. 37, pp. 5167-5172.
35. Ghosh, S., 2010. Examining carbon emissions-economic growth nexus for india: a multivariate cointegration approach. Energy policy, Vol. 38, pp. 2613-3130.
36. Engle, R., F., and Granger, C., W., J., 1987. Cointegration and error correction: representation, estimation and testing. Econometrica, Vol. 55, pp. 251-276.
37. Johansen, S., and Juselius, K., 1990. Maximum likelihood estimation and inference on cointegration with applications to the demand for money. Oxford bulletin economics statistics, Vol. 52, pp. 169-210.
38. Pesaran, M., H., and Pesaran, B., 1997. Working with microfit 4.0: interactive econometric analysis. 1^st Edn. Oxford university press.
39. Narayan, P., K., 2005. The saving and investment nexus for china: evidence from cointegration tests. Journal of applied economics, Vol. 37, pp. 1979-1990.
40. Laurenceson, J., and chai, J., 2003. Financial reform and economic development in china. Cheltenham, UK, Edward elgar.
41. کریمی اورگانی. فاطمه و متقی. سید حسین، 1388، بررسی آلودگی ناشی از پساب کارخانه چوب و کاغذ مازندران، سومین همایش و نمایشگاه تخصصی مهندسی محیط زیست، تهران.
42. یحیوی دیزج. مصطفی و افرا. الیاس، 1391، آلاینده­های زیست محیطی در صنایع کاغذ سازی، ششمین همایش ملی مهندسی محیط زیست، تهران.
43. ابراهیمی بریسا. رحیم و توکلی. حمیدرضا، 1392، آلاینده­های زیست محیطی در صنایع خمیر و کاغذ و روش­های کنترل آن­ها، دومین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست، همدان.
44. کاشانی زاده. بابک و شایگان. جلال الدین، 1385، بررسی وضعیت مصرف انرژی و آلودگی زیست محیطی صنعت کاغذ در ایران و مقایسه آن با سایر کشورهای دیگر، اولین کنفرانس بین المللی مدیریت و برنامه ریزی انرژی، تهران.
45. بیرجندی. نوشین، پور اسماعیل جانبازفومنی. امید و یونسی. حبیب اله، 1390، کاربرد دیدگاه مهندسی محیط زیست در تصفیه پساب کاغذ سازی، اولین کنفرانس ملی عمران و توسعه، رشت.