مطالعه عوامل موثر بر انتشار دی‏اکسیدکربن در کشور (با رویکرد تحلیل تجزیه لاسپیرز اصلاح شده)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههجدهم، شماره دو، تابستان 96

مطالعه عوامل موثر بر انتشار دی‏اکسیدکربن در کشور

(با رویکرد تحلیل تجزیه لاسپیرز اصلاح شده)

هدیه علیشیری[1]^*

Halishiri91@gmail.com

شهرزاد محمد خانلی[2]

اعظم محمدباقری[3]

چکیده

زمینه و هدف: اقدامات جاری در زمینه تثبیت و کاهش انتشار گازهای گل‏خانه‏ای به ویژه دی‏اکسیدکربن (CO₂) در راستای دستیابی به توسعه پایدار در سطح قابل قبولی نبوده و تلاش بیشتری نیاز است. از این‏رو شناخت عوامل موثر بر انتشار CO₂ جهت ارزیابی سیاست‏ها و راهبردها ضروری است.

مقیاس فعالیت اقتصادی، ‏ تغییرات ساختاری، ضریب انتشار و شدت انرژی را می‏توان به عنوان مهم‏ترین عوامل مؤثر در نظر گرفت که البته با توجه به تفاوت میزان اثر گذاری‏ها در هریک از بخش‏ها، اقتصاد ایران به چهار بخش خانگی و تجاری، صنعت، حمل و نقل و کشاورزی تقسیم شدند و در دوره زمانی 1380-1391مورد بررسی قرار گرفتند‏.‏

روش بررسی: روش بررسی این مطالعه شیوه "تحلیل تجزیه لاسپیرز اصلاح شده" است.

یافته ها: نتایج حاکی از آن است که در تمامی بخش‏های مورد بررسی اثر ساختار بیشترین نقش را در انتشار CO₂ داشته است.

بحث و نتیجه گیری: براساس نتایج به دست آمده، مثبت بودن اثر مقیاس بیان‏گر آن است که با شیوه کنونی صنعتی شدن کشور به علت مصرف بیشتر سوخت‏های فسیلی، افزایش انتشار CO₂ امری اجتناب ناپذیر است‏. هم چنین اثر شدت انتشار به جزء در بخش حمل و نقل در سه بخش دیگر در تمام دوره مورد بررسی به سبب اهتمام مسئولان در راستای افزایش کارایی انرژی، بهبود کیفیت سوخت منفی می‏باشد ولی در بخش حمل و نقل رشد بیشتر میزان مصرف انرژی سبب خنثی شدن این سیاست‏ها و مثبت شدن اثر شده است. اجرای سیاست سهمیه‏بندی بنزین و هدف‏مندی یارانه‏ها را می‏توان از مهم ترین علل روند نامنظم اثر شدت انرژی در بخش‏ها دانست.

واژه‏های کلیدی: انتشار دی اکسیدکربن(CO₂)، روش تحلیل تجزیه‏ای، توسعه پایدار، مصرف انرژی.

Study of factors affecting carbon dioxide emission in the country

(With refined Laspeyres decomposition analytic method)

Hadieh Alishiri[4]*

Halishiri91@gmail.com

Shahrzad Mohamadkhanli[5]

Azam Mohammadbagheri[6]

Abstract

Background and Objective: Current efforts to stabilize and reduce greenhouse gas emission, particularly carbon dioxide to achieve sustainable development is not at an acceptable level and more effort is needed, thus, identifying factors affecting CO₂ emission is essential for the assessment of policies and strategies. Scale of economic activity, change in composition of the economy, carbon intensity and energy intensity can be considered as the most important factors in all sectors, but with the differences in the impact of these factors in each of the sectors of the economy, Iran's economy is divided into four sectors as Home and business, Industry, transport and agriculture and in the period 1380-1391 was studied.

Method: A study technique is "refined Laspeyres decomposition method".

Findings: The results indicate that in all sectors change in composition of the economy has caused the greatest impact on CO₂ emission.

Discussion and Conclusion: the obtain result shown, Positive effect of scale of economic activity also shows that with the current method of industrialization of country and due to fossil fuel consumption, CO₂ emission increase is inevitable. Also, during the study period due to the efforts of the authorities to increase energy efficiency and improve fuel quality impact of carbon intensity effect in all sectors except transportation is negative. However, Growth in energy consumption in the transport sector would enervate the positive effects of these policies. During the study period, the implementation of policy Gas rationing and subsidies are the most important causes of the erratic energy intensity effect in all sectors.

Keywords: Carbon Dioxide Emission (CO₂), Decomposition analytic method, Sustainable Development, Energy Use.

مقدمه

امروزه پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و توسعه‎ای ناشی از تغییرات آب و هوایی در سراسر جهان به‏طور فزاینده‎ای در حال افزایش بوده و مورد پذیرش و تصدیق قرار گرفته و نکات مهم در این زمینه چالش‎های اقتصادی ناشی از این موضوع است که سبب ‏می‏شود حل این مشکلات نیازمند همکاری‎های بین‎المللی بلندمدت باشد‏.‏ اثرات تغییر آب و هوا با توجه به شرایط حاکم بر مناطق مختلف، متفاوت خواهد بود و با توجه به شدت و ضعف بروز این علائم و اثرات آن، سالیانه خسارت‎های قابل توجهی از این پدیده ناشی می‎شود که مقدار آن همراه با افزایش دمای کره زمین افزایش خواهد یافت‏. از این‏رو ترویج و اتخاذ الگوهای پایدار تولید و مصرف انرژی، از نگرانی‏های مهم در صحنه بین المللی است و جامعه جهانی نیاز مبرم دارد تا شیوه زندگی پایدارتری را جهت کاهش میزان مصرف انرژی و کاهش انتشار CO₂ اتخاذ کند‏. بر اساس پیش‎بینی‎های صورت گرفته در سال‎های آتی میزان انتشار CO₂ حاصل از مصرف انرژی در کشورهای در حال توسعه از کشورهای توسعه یافته پیشی خواهد گرفت[7]. از این‏رو هرگونه نظام بین‎المللی دیگری که بعد از پیمان کیوتو در راستای رسیدگی به تغییرات اقلیمی به‏وجود بیاید نمی‎تواند این حقیقت را نادیده بگیرد‏.‏ براین اساس رشد اقتصادی همراه با محدودیت‏هایی روبرو است که خود عامل آن است، ‏ انسان برای در امان ماندن از آثار فعالیت‏های اقتصادی خود، ‏ نیازمند الگوی جدیدی از رشد است که علاوه بر حفظ محیط زیست با آن منطبق و سازگار باشد‏.‏ این الگوی جدید توسعه پایدار[8] نام گرفته است.  براساس مطالعه‏ای که از سوی سازمان ملل با عنوان «مسیرهای بی‏کربن» صورت گرفته کشورهای منتشرکننده کربن، هم‏زمان با کاهش چشم‏گیر انتشار خود‏ می‏توانند رشد اقتصادی را نیز افزایش دهند که این اتفاق به منزله‏ به حداقل رساندن ضایعات و استفاده ناکارآمد از منابع طبیعی، حفظ تنوع زیستی و تقویت امنیت انرژی و نیل به توسعه پایدار می‏باشد،(1) زیرا که اهداف زیست محیطی بدون توسعه و رشد اقتصادی قابل دستیابی نیست‏. البته جهت دستیابی به این اهداف قبل از طراحی سیاست‏ها و استراتژی‏های جدید و هم‏چنین به منزله ارزیابی اقدامات باید دانشی در مورد عوامل موثر بر انتشار CO₂و مصرف انرژی کسب کرد‏.‏

 از این‏رو در دهه 1990 به علت اهمیت تغییر اقلیم ‏تحلیل‏های تجزیه‏ای[9] که در مطالعات بررسی عوامل موثر بر تغییرات شاخص‏های کلی در طول زمان مورد استفاده‏ قرار می‏گرفت ‏ در تحلیل‏های مرتبط با مصرف انرژی و انتشار CO₂ به طور گسترده به‏کار گرفته شد‏.‏ از جمله کاربردهای این روش در این حوزه می‏توان به مطالعات لی، شرستا و فول[10] (1990)، آنگ[11] (1994)، فارلا، کولنائرو بلاک[12] (1998)، سان[13](1998)، لی آسکاس و همکاران[14] (2000)، ژانگ[15](2003)، پائول و باتاچاریا[16](2004)، لیزه ویتزه[17](2005)، گئورکی، پولاتیدیس و هارالامبوپلوس[18] (2006)، ما و استرن[19](2008)، هائتزی گئورکی و همکاران(2) [20](2008)، ژانگ و همکاران (2009) و شهیدزمان و خورشید عالم(3)[21] (2012)، روباینا آلوس و موتینهو(4)[22] (2013) در خارج از کشور و مطالعات حیدری (1384)، مرزبان و همکاران(1384)، شریفی و همکاران (1385)، ستاری و عوامی(1386)، باصری و همکاران (1389)، فطرس و براتی (1390و1389)، لطفعلی‏پور و آشنا(5) (1389)، دامن کشیده، نظری و رضایی(1390)، خودی و همکاران (1390)، خلیلی عراقی و همکاران (1391) و پورعبادالهان کویچ و همکاران(6) (1392) در داخل کشور اشاره کرد که همگی در راستای شناخت عوامل موثر بر انتشار CO₂و مصرف ‏ در سطح کشوری، ‏ بین بخش و زیربخش‏های اقتصادی و در صنایع خاص صورت گرفته اند‏.

در بررسی و تجزیه و تحلیل عوامل محرک در انتشارCO₂، ‏ دو رویکرد متفاوت IDA [23]و SDA [24] به کارگرفته می‏شود که هر یک دارای محاسن و معایبی هستند‏.‏ هوئکسترا و ون دن برگ (2003) برای اولین بار مطالعه‏ای را در راستای مقایسه این دو روش با هدف پر کردن شکاف بین آن‏ها و با تمرکز بر تحولات اخیر انجام دادند (7) ‏.‏ روش تجزیه ساختاریSDA در درجه اول مورد استفاده محققانی قرار می‏گیرد که با تجزیه و تحلیل‏های مربوط به جداول داده - ستانده آشنایی دارند و مایل به گسترش مطالعات در زمینه تغییرات مصرف انرژی و یا انتشار در کل اقتصاد هستند. بررسی بخشی با استفاده از این روش مرسوم نیست‏.‏ البته با این روش اطلاعات و یافته‏های بیشتری به دست‏ می‏آید زیرا امکان محاسبه اثرات غیر مستقیم نیز وجود دارد‏.‏ روش تجزیه شاخص IDA درک بهتری از میزان مصرف انرژی و انتشار گازهای گل‏خانه‏ای در بخش‏های مصرف کننده انرژی به ویژه بخش صنعت و حمل و نقل ارایه‏ می‏کند‏.‏

همان‏طور که در نمودار (1) اشاره شده است، این روش دارای دو زیرشاخه وابسته به شاخص لاسپیرز[25] و شاخص دیویژیا[26] است‏ که استفاده از آن‏ها به تعداد عوامل مورد بررسی و هم چنین به شکل و نوع داده ها وابسته است. به عنوان مثال اگر عدد صفر در بین داده ها نباشد، استفاده از زیرشاخه دیویژیا ارجحیت دارد‏.‏ ‏این روش نسبت به روش SDA ساده تر است و به داده‏های کمتری نیاز دارد. داده‏های مورد استفاده در این روش خروجی بخش‏های اقتصادی است، از این‏رو‏ می‏توان اثرات مستقیم و غیر مستقیم تقاضای نهایی را، زمانی که افزایش تقاضا در یک بخش سبب افزایش تقاضا در بخش دیگر‏ می‏شود، را ارزیابی کرد.( 8) به همین سبب در فرمولاسیون و کاربرد انعطاف پذیری بیشتری دارد‏.‏ دامنه کاربرد آن‏ می‏تواند محدود به یک بخش شود یا کل اقتصاد را در برگیرد ولی در ادبیات موجود کاربرد بخشی آن بیشتر است‏.‏

روش بررسی

داده‏های این پژوهش سالانه و دوره زمانی 1380 تا 1391 را در بر‏ می‏گیرد و سال 1380 را سال پایه قرار‏ می‏دهد و از داده‏های تولید ناخالص داخلی ((GDP و ارزش افزوده به قیمت ثابت سال 1383 اداره حساب‏های ملی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استفاده می کند. منتشر نشدن آمار ارزش افزوده سال 1392 و 1393 توسط اداره مذکور سبب کوتاه شدن دوره مورد بررسی شده است‏.‏ واحد متغیرهای تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده به ترتیب میلیون و میلیارد ریال است. داده‏های مصرف انرژی بر حسب میلیون بشکه معادل نفت خام از داده های ترازنامه انرژی سال‏های 1380 تا 1391 وزارت نیرو و داده‏های مربوط به انتشار CO₂ بر حسب میلیون تن از ترازنامه هیدروکربوری سال 1384 تا 1391 مؤسسه مطالعات بین المللی انرژی وزرات نفت استخراج شده است.

روش تجزیه‏ای کامل به این علت به‏کارگرفته شده که درآن جمله خطا توزیع‏ می‏شود. به همین خاطر قابلیت اعتماد و صحت این مدل افزایش می‏یابد و نوآوری اساسی این روش آن است که جمله خطا را مطابق اصل توزیع برابر تقسیم می‏کند(8)‏‏. علت دیگر آن است که این مدل نیازمند داده‏هایی با دوره زمانی طولانی نیست، هرچند با افزایش دوره‏ی مورد مطالعه‏ می‏توان نتایج بهتری را به دست آورد.(10) تجزیه و تحلیل روند تغییرات میزان انتشار CO₂ یک نقطه مرجع و مفید برای طراحی سیاست‏های مربوط به انرژی و محیط زیست در کشور است‏. با توجه به اطلاعات موجود مناسب ترین روش انتخاب شد تا بهترین جواب‏های ممکن را به دست آورده و بتوان به تجزیه تحلیل شرایط موجود پرداخت‏.‏ این روش در مطالعه کشوری مرسوم بوده و تغییرات انتشار CO₂به عوامل موثر در آن تجزیه‏ می‏شود‏.‏

           نمودار 1 - روش‏های پیشنهادی برای تحلیل تجزیه انرژی منبع: آنگ (2004)(8)

ِDiagram1. Decomposition methods proposed for energy

گروسمن و گروگر (1991) اولین کسانی بودند که تغییرات انتشار CO₂را به اثرات مقیاس، ‏ مصرف و فنی تجزیه کردند‏.‏ انتشار CO₂می‏تواند به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی تجزیه شود که به عنوان شاخص کایا[27] معروف است ‏.

تغییرات انتشار CO₂ می‏تواند به صورت تغییرات انتشار CO₂ به ازای هر واحد تغییر GDP سنجیده‏ ‏شود و فرمول زیر به این موضوع اشاره دارد و  نشان دهنده تغییرات است‏.

در معادله (2) انتشار CO₂به دو اثر مقیاس (تغییرات در تولید ناخالص داخلی) و اثر شدت انتشار (تغییرات در انتشار به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی) تقسیم می شود و به دلیل وجود جمله پسماند این تجزیه کامل نیست . برای رفع جمله پسماند، سان[28] (1998) تحلیل تجزیه‏ای کامل را پیشنهاد کرد که جمله خطا بین اثرات مطرح شده توزیع‏ می‏شود‏.‏ در این مطالعه از مسیری که سان پیشنهاد داده، استفاده شده است(11) ‏.

(3)

در معادله(3) به ترتیب جزء اول و دوم نشان دهنده اثر مقیاس و شدت انتشار است. همان اصلی که در معادله‏های(1) و (3) مورد استفاده قرار گرفته‏ می‏تواند برای تجزیه سطح انتشارCO₂به اثرات بیشتر مورد استفاده قرار گیرد‏.

(4)

‏ ‏

‏

‏ ‏

رابطه (4) نشان می دهد میزان انتشار سرانه CO₂برابر است با تولید ناخالص داخلی سرانه و جمع ارزش افزوده به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی G_i، میزان مصرف انرژی برای تولید هر واحد ارزش افزوده I_iو میزان انتشار CO₂به ازای مصرف هر واحد انرژی E_i است‏.‏ می‏توان در این معادله تغییرات را لحاظ کرد و این‏گونه بازنویسی کرد‏.

 (5)

‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏

معادله (5) نشان‏ می‏دهد که برای مثال در زمان محاسبه اثر مقیاس، لازم است به تفاوت وزن p p)Δ( در برابر سایر عوامل شاخص برابری کایا توجه شود‏.‏ هرچند که در مرحله اول جمله خطا باقی‏ می‏ماند ولی در مراحل بعد طبق اصل "مشترکاً ایجاد‏ می‏شود و مساوی تقسیم‏ می‏شود" جمله خطای فوق الذکر از بین‏ می‏رود که وجود کسرهای 2/1،  3/1 و 4/1 گویای همین امر است‏.‏ برای محاسبه سایر اثرات نیز از روش مشابه آن‏چه در بالا ذکر شد استفاده‏ می‏گردد(11)‏.‏

تعاریف و مفاهیم مورد استفاده در روش تجزیه، ‏ به شرح ذیل است (11) ‏.

• اثر شدت انرژی() : شدت انرژی میزان مصرف انرژی را به ازای هر واحد فعالیت (تولید یا ارزش افزوده ) نشان می‏دهد و شاخص وابستگی تولید به نهاده‏های انرژی است (12). ‏
• اثر شدت انتشار(): شاخصی است که میزان انتشار CO₂به ازای مصرف هر واحد انرژی در تولید را مشخص‏ می‏کند‏.‏ (12)
• اثر ساختار() : ارزش افزوده هر بخش را در رابطه با تولید ناخالص داخلی و به بیان دیگر سهم آن بخش را در ارزش افزوده کل کشور نشان‏ می‏دهد ‏ (12) .

• اثر مقیاس : () این اثر با تولید ناخالص داخلی به نسبت جمعیت بیان‏ می‏شود(12).

در توضیح اثر مقیاس می‏توان بیان کرد اندازه جمعیت و رشد آن یکی از عوامل اصلی اثر گذار بر روند انتشار CO₂ است، زیرا جمعیت بیشتر برای تأمین انرژی مورد نیاز خود سوخت فسیلی بیشتری را مصرف‏ می‏کند و در نتیجه گازهای گل‏خانه‏ای بیشتری منتشر‏ می‏شود‏.‏ از طرفی دیگر افزایش جمعیت سبب تغییر کاربری زمین و نابودی جنگل‏ها می‏شود که این امر هم سبب تشدید وضعیت انتشار می‏گردد. تغییرات فناوری‏ نیز عاملی تاثیرگذار بر اثر شدت انرژی است، می‏تواند از دو راه کاهش انرژی مصرفی (شدت انرژی) و جایگزینی سوخت‏های کم آلاینده‏تر‏، سبب کاهش اثرات زیست محیطی شود‏.‏ اثر شدت انتشار در ارزیابی کیفیت سوخت، جانشینی سوخت و نصب فناوری‏های کاهش آلودگی کاربرد دارد. منفی بودن این اثر نشان‏ می‏دهد که ترکیب سوخت در کشور به سمت استفاده از سوخت‏‏هایی با آلایندگی کمتر رفته است یا بالعکس (13).

اثر ساختار اقتصادی موقعیت نسبی و نسبت مشارکت آن بخش در اقتصاد را بیان‏ می‏کند‏. اگر در کل کشور اثر ساختاری مثبت باشد نشان دهنده این است که تغییرات ساختاری به‏گونه‏ای بوده است که سهم صنایع تولید کننده CO₂ در کشور افزایش یافته است(14).

اثر شدت انرژی، تغییرات مصرف انرژی ناشی از تغییر در شدت انرژی را اندازه گیری می‏کند. مقدار منفی این اثر بیان‏گر صرفه جویی در مصرف انرژی است، در حالی که مقدار مثبت آن گرایش به مصرف یا تشدید مصرف را نشان می‏دهد(15)

یافته‏های حاصل از محاسبات در بخش‏های مختلف اقتصاد ایران

-         تجزیه انتشار CO₂ از بخش خانگی و تجاری

انتشار CO₂ بخش خانگی و تجاری در طی دوره مورد بررسی روند روبه رشدی داشته و در سال 1391 معادل 68/111 میلیون تن بوده است که این رقم برابر با سهم4/22 درصدی از کل انتشار کشور می‏باشد.)‏16)تفکیک عوامل موثر بر روند انتشار نشان ‌می‏دهد تغییرات ساختاری در تمام دوره از مهم‏ترین عوامل تاثیر گذار بر روند انتشار بوده است. در سال 1389با اجرای سیاست افزایش قیمت حامل‏های انرژی به ازای 10 درصد نسبت به سال قبل میزان مصرف انرژی این بخش که تا آن سال به دلیل افزایش تعداد شهرهای مصرف‏کننده و تعداد انشعاب‏های نصب شده گاز و افزایش برق‏رسانی به روستاها، روندی صعودی داشت، به یک‏باره 7/7 میلیون بشکه معادل نفت خام کاهش یافت و به همین تناسب میزان انتشار CO₂ ناشی از مصرف انرژی در این بخش با 96/4 میلیون تن کاهش به 96/117میلیون تن در سال رسید (‏16.17) این امر بیان‏گر آن است که این بخش حداقل درکوتاه‏مدت نسبت به بخش صنعتی انعطاف پذیری بیشتری نسبت به تغییر قیمت حامل‏های انرژی دارد. تغییرات مذکور را می‏توان در نتایج مربوط به تغییرات اثر شدت انرژی و شدت انتشار و اثر مقیاس در نمودار 2 به وضوح ملاحظه کرد. اثر شدت انرژی و شدت انتشار منفی در این دوره بیان‏گر گرایش بیشتر به سمت سوخت‏های پاک، افزایش کارایی انرژی و افزایش کیفیت سوخت در این بخش می باشد.

نمودار2- تجزیه عوامل مؤثر بر انتشار گازهای گل‏خانه‏ای در بخش خانگی و تجاری منبع: محاسبات تحقیق

Diagram2. Analysis of factors affecting greenhouse gas emission in residential and commercial sector

-        تجزیه انتشار CO₂ از بخش صنعت

میزان انتشار CO₂ در بخش صنعت طی دوره مورد بررسی روند صعودی داشته و در سال انتهایی دوره (1391) با رشدی معادل 59 درصد نسبت به سال پایه 1380 به 81/92 میلیون تن در سال رسیده که این رقم معادل سهم 7/18درصدی این بخش در کل انتشار است(‏16. ‏17) با توجه به آمار موجود در نمودار (3) می‏توان نتیجه گرفت که در این بخش نیز تغییرات ساختاری از مهم‏ترین عوامل تاثیر گذار بر روند انتشار بوده است‏.‏ در تمام دوره اثر مقیاس مثبت است که این امر نشان دهنده آن است که هم‏زمان با رشد اقتصادی و بهبود وضعیت اقتصاد، میزان انتشار CO₂ این بخش افزایش‏ می‏یابد. به بیان دیگر با شیوه کنونی صنعتی شدن بیشتر کشور و افزایش تعداد کارخانه ها به علت مصرف بیشتر سوخت‏های فسیلی، افزایش انتشار CO₂ امری اجتناب ناپذیر است‏. اثر شدت انرژی این بخش تا سال 1385 منفی است. سیاست‏گذاری در این مورد به نحوی است که با افزایش کارایی انرژی برای هر واحد تولید ناخالص داخلی انرژی کمتری مصرف شود و بعد از این سال رشد بیشتر ارزش افزوده  سبب مثبت شدن این اثر شود. برای نمونه در سال 1389 با اعمال سیاست افزایش قیمت حامل‏های انرژی و کاهش میزان مصرف انرژی شدت این اثر کاهش یافت. بررسی اثر شدت انتشار طی دوره مورد بررسی نشان می‏دهد بعد از سال 1383 و افزایش اهمیت مباحث محیط زیستی سهم سوخت‏ها با آلایندگی کمتر از جمله گاز طبیعی در این بخش افزایش یافته است و همین امر سبب منفی شدن اثر شدت انتشار شده است.

نمودار 3- تجزیه عوامل مؤثر بر انتشار گازهای گل‏خانه‏ای در بخش صنعت منبع: محاسبات تحقیق

Diagram 3. Analysis of factors affecting greenhouse gas emission in the industrial sector

-         تجزیه انتشار CO₂ از بخش حمل و نقل

بخش حمل و نقل با میزان انتشار 07/11 میلیون تن در سال و سهم 3/22 درصد در جایگاه دوم انتشار CO₂ در کشور قرار دارد (16) و از این‏رو بررسی عوامل موثر بر انتشار این بخش نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ارقام ارائه شده در نمودار (4) بیان‏گر تاثیر گذاری زیاد تغییرات ساختاری در دوره زمانی مورد بررسی است و مثبت بودن این اثر نشان دهنده افزایش سهم بخش حمل و نقل در تولید ناخالص داخلی است که سهم این افزایش تا سال 1385در حال افزایش بوده و از این سال به بعد روند کاهشی را در پیش گرفته است‏.‏ در تمام سال‏های مورد بررسی اثر مقیاس اثر مستقیمی بر میزان انتشار داشته است و شدت اثر آن رو به افزایش ‏بوده است. اثر شدت انرژی منفی بیان‏گر بهره گیری از سیاست‏های افزایش کارایی انرژی در این بخش است‏.‏ منفی بودن اثر شدت انرژی می‌تواند از این ناشی شده باشد که از سال 1381 گاز‏‏ طبیعی به عنوان سوخت مصرفی در حمل و نقل جاده‌ای مورد استفاده قرار گرفته است و روند صعودی این شاخص از سال 1386می‌تواند ناشی از اعمال سهمیه‌بندی برای بنزین، تصویب آیین‌نامه از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و افزایش روند گاز سوزکردن خودروها باشد. هم‏چنین اهتمام برای افزایش وسایل حمل و نقل عمومی در راستای اجرای قانون هدف‏مند کردن یارانه‌ها نیز می‏تواند در شدت انرژی و شدت انتشار تاثیر داشته باشد.

نمودار4-تجزیه عوامل مؤثر بر انتشار گازهای گل‏خانه‏ای در بخش حمل و نقل منبع : محاسبات تحقیق

Diagram4.  Analysis of factors affecting greenhouse gas emission in the transportation sector

-         تجزیه انتشار CO₂ از بخش کشاورزی

با توجه به آمار موجود در نمودار (5) که نشان دهنده تجزیه روند انتشار در بخش کشاورزی با سهم 3/2 درصدی در انتشار CO₂ کشور در سال 1391 است. با وجود نوساناتی که به دلیل تغییرات ناشی از سهم ارزش افزوده این بخش در تولید ناخالص داخلی در دوره زمانی مورد بررسی رخ داده است، اثر ساختاری از مهم‏ترین عوامل تاثیر گذار بر روند انتشار در این بخش بوده است. اثر شدت انرژی منفی تا سال 1386 نشان دهنده افزایش کارایی انرژی و روند افزایشی آن در برخی سال‏ها نشان دهنده اهتمام بیشتر مسوولین در افزایش کارایی انرژی در این بخش می باشد. در سال 1387 به دلیل بروز خشک‏سالی بزرگ ارزش افزوده این بخش افت شدیدی پیدا کرد و همین امر سبب مثبت شدن اثر شدت انرژی شد‏. مثبت بودن اثر ساختاری نشان دهنده این امر است که ساختار به گونه‏ای تغییر پیدا کرده که سبب افزایش میزان انتشار CO₂ شده است و البته از سال 1389 با افزایش اثر میران شدت انتشار از سهم آن کاسته شده است‏. در تمام سال‏‏های مورد بررسی اثر مقیاس مثبت بوده است که بیان‏گر آن است که با رشد اقتصادی میزان انتشارCO₂این بخش روند رو به رشدی به خود‏ می‏گیرد و مثبت بودن و روند افزایشی اثر شدت انتشار نشان از افت کیفیت سوخت وافزایش سهم این بخش در انتشار کل کشور دارد‏.

نمودار5- تجزیه عوامل مؤثر بر انتشار گازهای گل‏خانه‏ای در بخش کشاورزی منبع : محاسبات تحقیق

Diagram5. Analysis of factors affecting greenhouse gas emission in the agriculture sector

با گسترش بهره‏گیری از برق به دلیل کاهش تعرفه‏ها و جایگزینی آن با سایر سوخت‏های مصرفی، پذیرفتن شیوه‏های جدید مکانیزاسیون و بهبود کیفیت سوخت مصرفی، ‏‏می‏توان از میزان مصرف انرژی و انتشار در این بخش کاست‏.‏

بحث و نتیجه گیری

در این مقاله به منظور شناخت عوامل موثر بر انتشار CO₂ و تجزیه تغییرات انتشار گازهای گل‏خانه‏ای و نیز تجزیه شاخص انتشار در بخش‏های اقتصادی، از روش تحلیل تجزیه‏ای کامل استفاده شده است. هم‏چنین با استفاده از عوامل موثری که انتشار CO₂ در سطح کشور را تحت تاثیر قرار‏ می‏دهد، شامل تغییرات در شدت انرژی (میزان مصرف انرژی برای تولید هر واحد ارزش افزوده)، تغییرات در میزان شدت انتشار دی اکسیدکربن (میزان انتشار CO₂ به ازای مصرف هر واحد انرژی) تغییرات در ساختار (تغییر در تولید ناخالص داخلی (ارزش افزوده) هر بخش) و تغییرات در مقیاس (تغییر در تولید ناخالص داخلی به نسبت جمعیت) شاخص انتشار بخش‏های مختلف اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است‏.‏ با توجه به اطلاعات موجود مناسب ترین روش انتخاب شده است تا بهترین جواب‏های ممکن را به دست آورد و بتوان به تجزیه و تحلیل شرایط موجود پرداخت‏.‏

در دوره مورد بررسی(91-1380) در تمام بخش‏ها (خانگی و تجاری، صنعت، حمل‏ونقل وکشاورزی) اثر ساختاری توضیح دهنده قسمت زیادی از تغییرات میزان انتشار CO₂ می‏باشد (نمودارهای (2) تا (5))که این امر نشان می‎دهد تغییر ساختار اقتصادی تأثیر معناداری بر کاهش انتشار این گاز خواهد داشت. مثبت بودن اثر مقیاس در همه بخش‏ها بیان‏گر آن است که با رشد اقتصادی، میزان انتشار CO₂ این بخش‏ها روند رو به رشدی به خود‏ می‏گیرد. اثر شدت انرژی روند نامنظمی طی دوره مطالعه داشته است، به‏طوری که در بخش کشاورزی منفی بودن آن را می‏توان این‏گونه تفسیر کرد که به دلیل افزایش کارایی انرژی ناشی از بهره‏گیری از برق به جای سایر سوخت‏ها (افزایش سهم مصرف برق از27 درصد به 37 درصد) و بهبود مکانیزاسیون در این بخش میزان مصرف انرژی کاهش یافته و به همین سبب از میزان آلایندگی این بخش کاسته شده است، از طرفی حجم انتشار CO₂ از میزان 53/12 در سال 1388 به 55/11میلیون تن در سال1391رسیده است‏.(16) در بخش حمل و نقل منفی بودن اثر شدت انرژی به سبب افزایش سهم گاز طبیعی به عنوان سوخت مصرفی در حمل و نقل جاده‌ای از سال 1381 می‏باشد و روند صعودی این شاخص از سال 1386 می‌تواند ناشی از اعمال سهمیه‌بندی برای بنزین، تصویب آیین‌نامه از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، افزایش روند گاز سوز کردن خودروها باشد. تا سال 1385 اثر شدت انرژی منفی در بخش صنعت نشان می‏دهد سیاست گذاری در این بخش به نحوی بوده است که کارایی انرژی افزایش یابد، برای هر واحد تولید ناخالص داخلی انرژی کمتری مصرف شود و بعد از این سال رشد بیشتر ارزش افزوده این بخش سبب مثبت شدن این اثر می‏شود. برای نمونه در سال 1389 با اعمال سیاست افزایش قیمت حامل های انرژی و کاهش میزان مصرف انرژی شدت این اثر کاهش می‏یابد. با اجرای سیاست افزایش قیمت حامل‏های انرژی میزان مصرف انرژی بخش خانگی تا آن سال به دلیل افزایش تعداد شهرهای مصرف کننده و تعداد انشعاب‏های نصب شده گاز و افزایش برق‏رسانی به روستاها، روندی صعودی داشت و به همین تناسب میزان انتشار دی‏اکسید‏کربن ناشی از مصرف انرژی افزایش یافته. مثبت بودن و روند افزایشی اثر شدت انتشار در بخش کشاورزی نشانه از افت کیفیت سوخت و افزایش سهم این بخش در میزان CO₂ منتشره شده در کل کشور می باشد. هم‏چنین اهتمام برای افزایش وسائل حمل و نقل عمومی در راستای اجرای قانون هدف‏مندکردن یارانه‌ها نیز سبب منفی شدن اثر شدت انتشار در بخش حمل و نقل شده است.[29]در بخش خانگی نیز افزایش سهم سوخت‏های پاک‏تر [30]و افزایش کارایی انرژی سبب منفی شدن اثر شدت انتشار شده است.

منابع

1. Kuntsi-Reunanen, E.,2007 A comparison of Latin American energy-related CO2 emissions from 1970 to 2001, Energy Policy 35 586–596
2. Hatzigeorgiou,E and etal.,2008 CO2 emissions in Greece for 1990–2002: A decomposition analysis and comparison of results using the Arithmetic Mean Divisia Index and Logarithmic Mean Divisia Index techniques, Energy 33 492–499
3. Md shahiduzzaman, khorshed Alam. 2012, Changes in energy efficiency in Australia: A decomposition of aggregate energy intensity using Logarithmic Mean Divisia approach, MPRA Paper No. 36250, posted 28. January
4. Robaina-Alves. M, Moutinho, V., 2013 Carbon dioxide emissions intensity of Portuguese industry and energy sectors: A convergence analysis and econometric approach, Renewable and Sustainable Energy Reviews; 40:438–449.
5. لطفعلی پور و آشنا" بررسی عوامل موثر بر انتشار دی اکسیدکربن در اقتصاد ایران "فصلنامه مطالعات انرژی ‏. سال هفتم (24)‏. بهار 1389‏. صفحات 1121-145
6. پورعبادالهان کویچ، م و همکاران. "تجزیه عوامل موثر بر تغییرات انتشار آلودگی دی‏اکسیدکربن در زیربخش های صنعتی ایران"، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، سال سوم، شماره 9، بهار 1393، صفحات 131-115
   1. D. Diakoulaki., 2000”Decomposition analysis of CO2 emission from the Greek manufacturing sector” Global Nest: the Int. J. Vol 2, No 1, pp 119-127,
   2. Bin Su, B.W. Ang .,2012 "Structural decomposition analysis applied to energy and emissions: Some methodological developments" Energy Economics 34 , 177–188  
   3. B‏. W‏. Ang., 2005 "The LMDI approach to decomposition analysis: a partical guide" energy policy.33-867.
   4. فطرس و براتی (1389)، "ﺗﺤﻠﻴﻞﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺘﺸﺎردی‏اﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﻴﺮوﮔﺎﻫﻲ اﻳﺮان78 -86"، فصلنامه تحقیقات مدلسازی اقتصادی، دوره 1، شماره 1 : 135-154   
      1. Wietze Lise., 2005 ‏. Decompositon of CO2 Emission over 1980-2003 in Turkey‏.‏ FondazioneEni Enrico Mattei 
      2. باصری و همکاران "بررسی سیاست های بهینه سازی مصرف انرژی با استفاده از روش مجزا سازی انرژی (مطالعه موردی شرکت پگاه فارس، تهران و اصفهان" فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی سال هفتم (25) تابستان 1389 ‏. صفحات 113-141  
      3. خودی ، م و همکاران(1390)، "بررسی انتشار دی اکسید کربن ناشی از مصرف برق در بخش‏‏‏ها‏ی اقتصادی ایران با استفاده از تکنیک تجزیه"بیست و ششمین کنفرانس بین المللی برق   
      4. فطرس و براتی(1390)، "تجزیه انتشار دی‏اکسیدکربن ناشی از مصرف انرژی به بخش های اقتصادی ایران ؛یک تحلیل تجزیه‏ای شاخص" فصلنامه مطالعات انرژی، سال هشتم (28)‏. 49-
      5. خلیلی عراقی، م و همکاران، تحلیل تجزیه انتشار دی اکسید کرین ناشی از مصرف انرژی در ایران ، محیط شناسی، سال سی و هشتم، شماره 61، بهرا 91، صفحه 104-93 
      6. ترازنامه هیدروکربوری، انتشارات موسسه مطالعات بین المللی انرژی وزرات نفت، 1391- 1384 
      7. ترازنامه انرژی، انتشارات وزارت نیرو، 1391-1380