شناسایی و اولویت‌بندی شاخص‌های دخیل در پایداری زنجیره تأمین مواد غذایی

توجه به آینده و آنچه در پیش است همیشه موردتوجه بشریت بوده و همواره تلاش برای پیش‌بینی آینده توسط انسان‌ها صورت گرفته است. پیش‌بینی رشد جمعیت جهانی نشان‌دهنده ادامه‌ای فاجعه‌بار است اما هنوز این پیش‌بینی به واقعیت تبدیل نشده است . با رشد سریع جمعیت باید انتظار اثرات منفی اجتماعی و زیست‌محیطی آن را نیز داشت. با رشد فزاینده جمعیت ، مصرف‌گرایی افزایش‌یافته ، و میزان تقاضا از خدمات اکوسیستم جهانی نیز رشد کرده است همه‌ی این موارد تغییرات اقلیمی تنها تعدادی کمی از چالش‌هایی است که در قرن 21 با آن مواجه هستیم .سال‌های اخیر علاقه و توجه به توسعه پایدار در سطح بین‌المللی به‌طور فزاینده‌ای رشد کرده و همان‌طور که تقاضا برای محصولات دوستدار محیط‌زیست و مسئولیت اجتماعی تولیدات و خدمات در بسیاری از کشورها گسترش‌یافته است (1). که نشان‌دهنده این است که شرکت‌ها ناگزیر باید به سمت پایداری در فعالیت‌های خود و سرتاسر شرکت خود و زنجیره تأمین حرکت کنند. شرکت‌ها اصرار به ادغام مفهوم توسعه پایدار به طرح‌های مدیریت زنجیره تأمین برای دستیابی به توسعه پایدار دارند زیرا فشارهای گروه‌های مختلف ذینفعان، دولت‌ها و مشتریان و همچنین افزایش آگاهی‌های حفاظت از محیط‌زیست در سال‌های اخیر افزایش‌یافته است (2). یکی از حوزه‌هایی که در چند سال اخیر بحث پایداری در آن مطرح‌شده است توجه به توسعه پایدار در زنجیره تأمین محصولات کشاورزی است. ایران یک کشور درحال‌توسعه هست با توجه به پیشرفت در حوزه‌های کشاورزی ، صنعتی … و همچنین افزایش بی‌رویه جمعیت، محیط‌زیست در کانون توجه قرارگرفته است. توجه به پاکیزگی محیط‌زیست و رفع آلودگی‌های ایجادشده یکی از مهم‌ترین موضوعات روز محسوب می‌گردد. در مورد پایداری در صنعت کشاورزی نظرات و تعاریف متفاوتی وجود دارد و در کشورهای مختلف معانی متفاوتی می‌دهد به‌عنوان‌مثال کشاورزی پایدار را کشاورزی با توجه به ملاحظات زیست‌محیطی (Ecological agriculture) بیان کرده‌اند. مکاتب فکری گوناگون در موضوع پایدار نبودن کشاورزی در حال حاضر توافق دارند و اینکه بین نظام کشاورزی پایدار و متداول تفاوت زیادی است (3). بنا به نظر یانگ و برتون، توسعه پایدار کشاورزی حاصل نمی‌شود مگر آن‌که مشکلات مدیریت منابع طبیعی و زیست‌محیطی از طریق سیاست‌های اقتصادی با روش یکپارچه موردتوجه قرار گیرند (4). کشاورزی پایدار ازجمله نظام‌های سودمندی است که اخیراً در دنیا مطرح‌شده است که هدف این نظام فراتر از منافع اقتصادی است و توجه به محیط‌زیست و منابع طبیعی و ثبات اکولوژیک و مقبولیت اجتماعی برآمده و بر همه این جنبه‌ها به‌صورت یکپارچه می‌نگرد (5). اهمیت این موضوع تا جایی است که در برنامه‌های دوم، سوم و چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورمان ایران و همچنین در سند چشم‌انداز بیست‌ساله بر ضرورت توجه به اصول توسعه و کشاورزی پایدار به‌طورجدی تأکید شده است. این پژوهش با دیدی جامع و کلی به شناسایی شاخص‌های پایداری که بر صنعت کشاورزی و مرکبات مؤثر است پرداخته است. زنجیره تأمین مواد غذایی(کلی) شبکه‌ای از سازمان‌ها است که شامل اغلب کسب‌وکار یکپارچه و مراحل مختلف تولید و توزیع است (6). و زنجیره تأمین مرکبات را می‌توان شامل: تولید محصولات کشاورزی، پردازش و فروش ، بسته‌بندی، انبوه فروشی مرکبات، خرده‌فروشی مرکبات و مصرف‌کننده دانست. و در حوزه پایداری زنجیره تأمین کشاورزی نیز از این مسئله جدا نبوده و با افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان ،نگرانی‌های زیست‌محیطی و اجتماعی و اخلاقی ناشی از اثرات منفی زنجیره‌ای عرضه جهانی مواد غذایی در حال رشد است و موجب افزایش علاقه در ارزیابی عملکرد پایداری در درون چرخه عمر محصول از "مزرعه تا مصرف‌کننده" و ارزیابی اثرات پایداری در زنجیره تأمین مواد غذایی ، شرکت‌ها و محصولات شده است (7).

زنجیره تأمین مواد غذایی ازجمله حساس‌ترین زنجیره‌های تأمین است چون در ارتباط مستقیم با سلامت انسان‌ها و جامعه است . بنابراین هدف از پژوهش حاضر ارزیابی مؤلفه‌های زنجیره تأمین پایدار در صنایع غذایی است. بدین منظور در گام نخست به بررسی مطالعات متعدد و پیشینه پژوهشی که توسط محققین به شناسایی شاخص مؤثر بر پایداری در زنجیره تأمین مواد غذایی و کشاورزی صورت گرفته پرداخته‌شده است. که پس از بررسی ادبیات پژوهش شاخص‌های کلی پایداری که بر زنجیره تأمین کشاورزی مؤثر است شناسایی شد. و سپس با استفاده از آنالیز ریاضی و فن‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه (فرآیند تحلیل شبکه‌ای) برای ارزیابی اهمیت شاخص‌های دخیل به کار گرفته‌شده است.که منجر به ارائه چارچوبی برای ارزیابی پایداری زنجیره تأمین کشاورزی شده است. در خاتمه نیز راه‌کار‌هایی به‌منظور ارتقای عملکرد زنجیره تأمین پایدار در صنایع غذایی پیشنهادشده است.

مروری بر ادبیات نظری

شاخص‌های پایداری و تعیین معیار پایداری در زنجیره تأمین

در طول دو دهه گذشته، حرکتی از سمت بهینه‌سازی یک سازمان به سمت بهینه‌سازی کل زنجیره تأمین شکل‌گرفته است. شرکت‌ها از سیستم مدیریت محیط‌زیست (EMS[9]) به‌عنوان یک ابزار برای تعیین معیار داخلی از عملکرد زیست‌محیطی استفاده می‌کنند، اما چارچوب EMS (مانند ISO 14001) نیاز به تنظیم دارد تا در تعیین معیار مؤثر فعال فراتر از عملیات داخلی سازمان توانا شود. تجزیه‌وتحلیل اقتصادی ورودی – خروجی چرخه زندگی (EIO LCA[10]) نیز ممکن است در سطح بالا به تعیین معیار بینجامد و می‌تواند توسط شرکت‌های فردی (یا سازمان‌ها) برای ارزیابی عملکرد خود یا دیگر شرکت به‌وسیله خود یا صنعت مربوط مورداستفاده قرار گیرد (8). یکی از مفاهیم اخیر، مفهوم مدیریت زنجیره تأمین پایدار (sscm[11]) به‌عنوان یک بخش مهم از تلاش‌ها برای ساخت سیستم صنعتی پایدار هست. در 20 سال اخیر بیشتر پژوهش‌‌های درزمینه زنجیره تأمین پایدار روی جنبه زیست‌محیطی آن متمرکز بوده است. محیط‌زیست یکی از عناصر کلیدی از خط‌مشی سه‌گانه پایداری و یک واسطه برای موضوعاتی مانند تغییرات آب‌وهوا و افزایش قیمت انرژی بوده است. تااندازه‌ای هم واژه "پایداری" و "محیط‌زیست " به‌جای هم توسط مدیران و محققان استفاده می‌شد. این سوءتفاهم خصوصاً در سال‌های اخیر بسیار رایج بود (9).

شناسایی شاخص‌های پایداری

شاخص‌های پایداری برای زنجیره تأمین مواد غذایی: در این بخش یک روش برای ارزیابی عملکرد پایداری در یک زنجیره تأمین با استفاده از داده‌ها برای زنجیره تأمین مرکبات در ایران بیان می‌شود. اگرچه اطلاعات استراتژیک را می‌توان از اندازه‌گیری در سطح محصول به دست آورد (26) ما از چشم‌انداز سطح بالاتر تجزیه‌وتحلیل استفاده می‌کنیم . هدف ما مقایسه مراحل در زنجیره تأمین مواد غذایی برای شناسایی زمینه مشکل و اطلاع‌رسانی و بهبود همکاری در بخش مواد غذایی برای افزایش عملکرد پایداری هست. در مرحله اول، هدف ارزیابی زنجیره تأمین مواد غذایی در حال حاضر شامل مراحل کشاورزی، پردازش مواد غذایی، عمده‌فروشی مواد غذایی، خرده‌فروشی مواد غذایی و تهیه غذا، و در مرحله دوم، باهدف ارزیابی کامل خط پایین سه‌گانه و ارزیابی اثرات عملیات زنجیره تأمین در سه بعد: زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی هست.

شاخص‌های پایداری بر اساس اهداف توسعه پایدار و اصولی که قابل‌استفاده برای بخش مواد غذایی هست تعیین‌شده است. به‌طور خاص، شاخص‌ها بر اساس اهداف توسعه پایدار که توسط گروه سازمان ملل متحد برای توصیف توسعه پایدار برای کسب‌وکار و صنعت، مشخص‌شده است،تعیین‌شده است. این سازمان می‌گوید که سیاست صنعتی پایدار و کارآفرینی در قلب توسعه پایدار هست. صنعت، ازجمله صنایع غذایی، می‌تواند به اهداف مختلف مرتبط اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی برای توسعه پایدار کمک کند ازجمله: (1) حفاظت از محیط‌زیست طبیعی و بهبود عملکرد محیط‌زیست (اهداف زیست‌محیطی). (2) ارتقاء رشد اقتصادی و تشویق، اقتصاد رقابتی باز (اهداف اقتصادی). (3) ایجاد اشتغال مولد، برابری جنسیتی، بهبود استاندارد کاری، افزایش دسترسی به آموزش و مراقبت‌های بهداشتی (اهداف اجتماعی) سپس، معیار مناسب برای اندازه‌گیری پیشرفت به‌سوی این اهداف، پس از انتخاب نهایی شاخص انتخاب شدند. شاخص عمداً عمومی انتخاب‌شده است تا در محصولات غذایی مختلف و مقایسه بین مراحل در زنجیره تأمین کار گرفته شوند. شاخص‌های انتخاب‌شده ما را قادر به ارزیابی اهداف پایداری در سطح ملی می‌سازد. به‌عنوان‌مثال، یک دنباله برای انتخاب یک شاخص در بعد اقتصادی به شرح زیر است. هدف اقتصادی توسعه پایدار ازجمله ارتقاء رشد اقتصادی می‌تواند توسط بهره‌وری در صنعت در سطح ملی اندازه‌گیری شود. یک شاخص خاص انتخاب‌شده و سپس برای اندازه‌گیری بهره‌وری مانند ارزش‌افزوده ناخالص در نیروی کار، داده‌ها را که به‌آسانی با خدمات آماری در دسترس است جمع آماری می‌شود. اگرچه در ابتدا، بیش از 50 شاخص برای ارزیابی سیستم غذایی وجود دارد (27) تعداد شاخص‌ها ، کاهش می‌یابد با انطباق فرایند جمع‌آوری داده‌ها بر اساس منابع ثانویه (گزارش پژوهش، گزارش بازار و داده‌های آماری). فقط نه شاخص برای ارزیابی پنج مرحله از زنجیره تأمین انتخاب شدند، سه شاخص در هر بعد از پایداری.

پژوهش‌های پیشین

زیلانی و همکاران[12] (28) نشان دادند که SSCM[13] اثر مثبتی بر روی عملکرد پایداری زنجیره تأمین، به‌ویژه ازنظر زیست‌محیطی و دیدگاه‌های اجتماعی دارد. در پژوهشی با عنوان «کنترل زنجیره تأمین مواد غذایی/کشاورزی» توسط Manfred Noll و Evelyn Meier (29) در سال 2005انجام گرفت. و نویسنده روشی برای کنترل عملکرد اجتماعی و زیست‌محیطی در چارچوب کنترل زنجیره تأمین یکپارچه‌سازی پیشنهاد داد. که با مطالعات موردی در زنجیره تأمین مواد غذایی شرکت نستل انجام شد. و بیان می‌کنند که در کنترل پایداری در زنجیره تأمین مواد غذایی، کنترل کیفیت مواد غذایی در کل زنجیره تأمین به‌عنوان یک پیش‌شرط در کنترل پایداری است.و این مطالعه بر مدیریت کیفیت به‌عنوان یکی از عواملی که بر شاخص‌های پایداری مؤثر و پایداری زنجیره تأمین را ایجاد می‌کند تمرکز کرده است. و بیان می‌کند که صنایع غذایی برای پایدارسازی زنجیره تأمین کشاورزی خود باید بر تمامی بخش‌های خود مدیریت کیفیت را پیاده‌سازی کنند.

در پژوهشی با عنوان « شبیه‌سازی مدل‌سازی برای طراحی مجدد زنجیره تأمین مواد غذایی;رویکردی یکپارچه در کیفیت محصول توسعه پایدار یکپارچه و لجستیک » توسط Jack G.A.J. و همکاران (30) انجام گرفت. در این مقاله نویسندگان بیان می‌کنند که با افزایش تقاضای مصرف‌کنندگان برای محصولات، کیفیت و پایداری نیز افزایش‌یافته است. و اقدام به مدل‌سازی یک زنجیره تأمین که در آن شاخص‌های کیفیت و پایداری در نظر گرفته‌شده است می‌کنند و سپس با کمک ابزار شبیه‌سازی در محیط عدم اطمینان به بررسی این زنجیره تأمین مواد غذایی می‌پردازند.

 Azapagic& perdan (31) یک چارچوب کلی با مجموعه نسبتاً جامع از شاخص‌ها برای شناسایی عملکرد پایداری در صنعت پیشنهاد دادند. شاخص‌ها سه جنبه از پایداری یعنی محیط‌زیست، اقتصاد و اجتماع و ارتباط مابین آن‌ها ، شامل اثرات زیست‌محیطی، مالی، و شاخص‌های اجتماعی را پوشش می‌دهد. چارچوب پیشنهادی از طریق صنعت قابل‌اجراست گرچه شاخص‌های خاص برای بخش‌های مختلف باید به‌طور جداگانه بر مبنای مورد به مورد تعریف شوند. از این چارچوب می‌توان به‌عنوان ابزاری جهت کمک به شرکت‌ها در ارزیابی عملکرد اهداف و مقاصد توسعه پایدار استفاده کرد.

Natalia Yakovleva et al (32) روشی را برای ارزیابی پایداری زنجیره تأمین سیب‌زمینی در انگلستان معرفی کردند.آن‌ها چارچوب شناسایی شاخص‌ها را در سه بعد از پایداری (اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی) بررسی کردند و آن‌ها را به مراحل کشاورزی، پردازش، عمده‌فروشی خرده‌فروشی و غذا تقسیم‌بندی کردند.آن‌ها شاخص‌ها و معیارهای زنجیره تأمین سیب‌زمینی را شناسایی و به‌وسیله فرایند تحلیل شبکه رتبه‌بندی کردند. کوراگاشی و همکاران (33) ابتدا مهم‌ترین فعالیت‌های مؤثر بر محیط‌زیست و هزینه‌های درون شبکه لجستیک، مانند حمل‌ونقل، تولید، مصرف، آزمودن و پایان عمر محصول را مرور کردند. سپس در شرایطی از مسائل محیط‌زیست و هزینه‌ها، چارچوبی را برای بهینه‌سازی طراحی شبکه‌های لجستیک اثربخش بر اساس روش برنامه‌ریزی چندهدفه [14]MOP)) ارائه دادند.

هدف پژوهش

هدف از پژوهش حاضر در وهله اول شناسایی عوامل مؤثر بر زنجیره تأمین پایدار در صنایع غذایی است. در مرحله بعد با استفاده از فن تصمیم‌گیری چند شاخصه (فرآیند تحلیل شبکه‌ای[15]) اولویت‌بندی عوامل تأثیرگذار انجام می‌گردد.

پرسش‌های پژوهش

ü     عوامل و مراحل تأثیرگذار در ارزیابی زنجیره تأمین پایدار مرکبات کدم‌اند؟

ü     اولویت شاخص‌های مؤثر در ارزیابی زنجیره تأمین مرکبات چگونه هست و مهم‌ترین شاخص‌ها کدم‌اند؟

قلمرو پژوهش

این پژوهش در سال 1393 انجام‌شده است. به عبارتی مطالعه اولیه، بررسی ادبیات پژوهش، گرد‌آوری داده‌ها، تحلیل آن‌ها و سایر فعالیت‌های پژوهش در تابستان سال 1393 انجام‌شده است. قلمرو مکانی پژوهش نیز شرکت‌های فعال در زنجیره تأمین مرکبات در استان تهران تشکیل داده‌اند. و همچنین قلمرو موضوعی این پژوهش، استفاده از فن‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه جهت ارزیابی پایداری زنجیره تأمین مرکبات هست.

روش‌های گردآوری داده‌ها

 در این پژوهش از روش‌های زیر جهت گردآوری اطلاعات بهره‌گیری ‌شده است:

 مطالعات کتابخانه‌ای: اطلاعاتی که مبنای تهیّه مطالب تئوری و ادبیات پژوهش بودند، از طریق این روش (مطالعه کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها، گزارش‌های نهادها و متون اینترنتی) گردآوری شدند.

 روش مصاحبه: از ابتدای شروع به کار پژوهش در موارد متعدّدی از نظرات و راهنمایی‌های اساتید دانشگاهی استفاده گردید. این موارد شامل مشاوره در تکمیل و شفاف‌سازی موضوع پژوهش، دسترسی به منابع و متون موردنیاز، تکمیل مدل پژوهش و چگونگی انجام پژوهش می‌شود.

 روش میدانی پرسشنامه: برای این منظور پرسشنامه مربوطه تدوین و در اختیار متخصصین شرکت‌های موردمطالعه قرار داده شد. تعداد مقایسات زوجی انجام‌گرفته در این قسمت، در هر سؤال برابر با  است که در آن m برابر با تعداد مؤلفه‌هاست.

جامعه و نمونه آماری پژوهش

افراد متخصص در این پژوهش را کارشناسان حوزه زنجیره تأمین مرکبات که حداقل 3 سال سابقه فعالیت در این عرصه را دارا بودند تشکیل داده‌اند. برای اجرای این پژوهش پس از طراحی پرسشنامه مربوطه به کمک اساتید دانشگاهی و متخصصین زنجیره تأمین، 10 عدد پرسشنامه بین متخصصین نامبرده توزیع گردید و اطلاعات مستخرج از این پرسشنامه‌ها مبنای تجزیه‌وتحلیل با روش‌های تصمیم‌گیری قرار گرفت.

روش‌شناسی پژوهش

روش پژوهش یک فرآیند نظام‌مند برای یافتن پاسخ یک پرسش یا راه‌حل یک مسئله است (36) پژوهش‌های علمی بر اساس دو مبنا یعنی هدف و دیگری ماهیت و روش تقسیم‌بندی می‌شوند. بر اساس هدف، پژوهش‌‌های علمی به سه گروه بنیادی، کاربردی و علمی و بر اساس ماهیت و روش به پنج گروه تاریخی، توصیفی، همبستگی، تجربی و علمی تقسیم می‌گردند (37).

پژوهش‌‌ حاضر ازآنجاکه با گردآوری عوامل و گزینه‌ها، امکان تصمیم‌گیری در مورد انتخاب بهترین روش تأمین منابع مالی را فراهم می‌کند، از این رو ازنظر هدف یک پژوهش و پژوهش‌ کاربردی هست امّا ازنظر روش، چون با توصیف عوامل و بدیل‌های تصمیم امکان تحلیل موضوع و انعقاد تصمیم صورت می‌پذیرد، و برای تکمیل محاسبات به طراحی پرسشنامه پرداخته می‌شود، پژوهش‌ حاضر توصیفی - پیمایشی هست.

در این پژوهش‌ یک روش برای ارزیابی عملکرد پایداری در یک زنجیره تأمین با استفاده از داده‌ها برای زنجیره تأمین مرکبات در ایران بیان می‌شود. اگرچه اطلاعات استراتژیک را می‌توان از اندازه‌گیری در سطح محصول به دست آورد (26). ما از چشم‌انداز سطح بالاتر تجزیه‌وتحلیل استفاده می‌کنیم. هدف ما مقایسه مراحل در زنجیره تأمین مواد غذایی برای شناسایی زمینه مسئله و اطلاع‌رسانی و بهبود همکاری در بخش مواد غذایی برای افزایش عملکرد پایداری هست. در مرحله اول، هدف ارزیابی زنجیره تأمین مواد غذایی در حال حاضر شامل مراحل کشاورزی، پردازش مواد غذایی، عمده‌فروشی مواد غذایی، خرده‌فروشی مواد غذایی و تهیه غذا (غذا سازی)، و در مرحله دوم، باهدف ارزیابی کامل خط پایین سه‌گانه و ارزیابی اثرات عملیات زنجیره تأمین در سه بعد: اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی هست.

سپس، معیار مناسب برای اندازه‌گیری پیشرفت به‌سوی این اهداف، پس از انتخاب نهایی شاخص انتخاب شدند. شاخص عمداً عمومی انتخاب‌شده است تا در محصولات غذایی مختلف و مقایسه بین مراحل در زنجیره تأمین کار گرفته شوند. شاخص‌های انتخاب‌شده ما را قادر به ارزیابی اهداف پایداری در سطح ملی می‌سازد. به‌عنوان‌مثال، یک دنباله برای انتخاب یک شاخص در بعد اقتصادی به شرح زیر است. هدف اقتصادی توسعه پایدار ازجمله ارتقاء رشد اقتصادی می‌تواند توسط بهره‌وری در صنعت در سطح ملی اندازه‌گیری شود. یک شاخص خاص انتخاب‌شده و سپس برای اندازه‌گیری بهره‌وری مانند ارزش‌افزوده ناخالص در نیروی کار، داده‌ها را که به‌آسانی با خدمات آماری در دسترس است جمع آماری می‌شود. اگرچه در ابتدا، بیش از 50 شاخص برای ارزیابی سیستم غذایی وجود دارد (27). تعداد شاخص‌ها ، کاهش می‌یابد با انطباق فرایند جمع‌آوری داده‌ها بر اساس منابع ثانویه (گزارش پژوهش‌، گزارش بازار و داده‌های آماری). فقط نه شاخص برای ارزیابی پنج مرحله از زنجیره تأمین انتخاب شدند، سه شاخص در هر بعد از پایداری.

پس از انتخاب نه شاخص ارزیابی، در گام بعدی از فن ANP جهت رتبه‌بندی این شاخص‌ها با توجه به مدل ANP مسئله استفاده نموده‌ایم.

تصمیم‌گیریبامعیارهایچندگانه

 تصمیم‌گیری با معیارهای چندگانه (MCDM) مبحثی است که به فرآیند تصمیم‌گیری در حضور معیارهای متفاوت و بعضاً متناقض با یکدیگر می‌پردازد (38).

 هر مسئله می‌تواند دارای اهداف چندگانه یا معیارهای چندگانه باشد. معیارها ممکن است در تعارض باهم باشند، اهداف و معیارهای متفاوت ممکن است دارای مقیاس‌های اندازه‌گیری متفاوت نیز باشند. حل این‌گونه مسائل می‌تواند یا به معنای طراحی بهترین جواب و یا انتخاب بهترین جواب از میان جواب‌های موجود باشد (39).

دسته‌بندیکلیتصمیم‌گیریچندمعیاره

 مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم نمود. شکل 2 دسته‌بندی کلی تصمیم‌گیری چندمعیاره را نشان داده است. (39).

مدل‌های گسسته و پیوسته

 می‌توان مدل‌های چندمعیاره را ازنظر تعداد گزینه به دو دسته گسسته و پیوسته تقسیم نمود. اگر تعداد مجموعه جواب‌های قابل‌قبول (Fd) قابل‌شمارش باشد، مسئله چندمعیاره را گسسته می‌نامیم (40) .برخی از مؤلفین مانند هوانگ و یون (1981) و زیمرمن (1996) این نوع مسائل را به‌اختصار مدل‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه (MADM) نام‌گذاری کرده‌اند. اگر تعداد مجموعه جواب‌های قابل‌قبول (Fd) غیرقابل‌شمارش باشد، در این صورت‌مسئله چندمعیاره را پیوسته می‌نامیم. هوانگ و مسعود (1979) و همچنین زیمرمن این نوع مسائل را با برخی استثنائات (مانند برنامه‌ریزی عدد صحیح) مدل‌های تصمیم‌گیری چندهدفه (MODM) نامیده‌اند.

 فن‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه (MADM) همگی سعی دارند مشخص نمایند که چگونه به کمک اطلاعات مشخصه‌ها، می‌توان بهترین آلترناتیو را (از دیدگاه تصمیم‌گیرنده) انتخاب نمود. دو نوع برخورد عمده در پردازش وجود دارد؛ مدل‌های غیر جبرانی (غیرتعاملی)؛ و مدل‌های جبرانی (تعاملی). اگر کمبود در یک معیار توسط معیار دیگر جبران شود مدل را جبرانی می‌نامیم مانند هزینه بالا باکیفیت بهتر. در غیر این صورت مدل را غیر جبرانی می‌نامیم مانند معیارهای لازم برای اخذ گواهینامه رانندگی.

 روش به کار گرفته‌شده این تحقیق برای تحلیل داده‌ها یعنی ANP نمونه‌ای از مدل‌های جبرانی است. روش ANP تعمیم روش AHP است. در مواردی که سطوح پائینی روی سطوح بالایی اثرگذارند و یا عناصری که در یک سطح قرار دارند مستقل از هم نیستند دیگر نمی‌توان از روش AHPاستفاده کرد. ANPشکل کلی‌تری از AHP است اما به ساختار سلسله مراتبی ندارد و درنتیجه روابط پیچیده‌تر بین سطوح مختلف تصمیم را به‌صورت شبکه‌ای نشان می‌دهد و تعاملات و بازخوردهای میان معیارها و آلترناتیوها را در نظر می‌گیرد. بنابراین دلیل استفاده از روش ANP در این تحقیق عبارت‌اند از:

ü             ANP تنها به ساختار سلسله مراتبی محدود نمی‌شود و با امکان مدل نمودن وابستگی‌های مختلف، تصمیم‌گیری‌های صحیح‌تری را امکان‌پذیر می‌سازد.

ü       روش ANP سامانمند با وابستگی‌ها برخورد می‌کند یعنی تمام وابستگی‌های بیرونی و درونی میان عناصر و خوشه‌ها را برای تحلیل در نظر می‌گیرد، اما سایر روش‌ها این روابط را کمتر مدنظر قرار می‌دهند.

انواعمدل‌هایتصمیم‌گیری MADM و MODM

 از دیدگاه کلی می‌توان مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره را به دودسته اصلی ذیل تقسیم نمود(39)

 1) مدل‌های تصمیم‌گیری چندهدفه¹

 2) مدل‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه²

 در مدل‌های تصمیم‌گیری چندهدفه می‌بایست بهترین آلترناتیو، بر اساس محدودیت‌های سیستم، اهداف متفاوت و نیز مقدار مطلوب موردنظر تصمیم‌گیرنده برای این اهداف طراحی گردد. در مدل‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه، تعدادی از آلترناتیوهای از پیش تعریف‌شده و محدود هست که هر یک از آلترناتیوها، سطحی از مشخصه‌های موردنظر تصمیم‌گیرنده را ارضا می‌کنند. حال می‌باید تصمیم‌گیرنده بر اساس میزان و نوع اطلاعات در دسترس از آلترناتیوها و معیارها، بهترین آلترناتیو را انتخاب نماید.

انواعروش‌هایحلمدل‌هایچند شاخصه

 همان‌گونه که گفته شد، به‌طورکلی می‌توان مدل‌های چندمعیاره (MCDM) را ازنظر تعداد گزینه به دو دسته‌ی گسسته (MADM) و پیوسته (MODM) تقسیم نمود. در این قسمت به دسته‌بندی کلی روش‌های حل مدل‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه می‌پردازیم. انواع روش‌های حل مدل‌های چند شاخصه عبارت‌اند از:

 روش‌های بدون وزن دهی، روش‌های وزن دهی روی معیارها و روش‌های وزن دهی روی گزینه‌ها (39).

روش‌های بدون وزن دهی مدل‌های MADM

 در این روش‌ها هیچ نوع ترجیحی از طرف تصمیم‌گیرنده مشخص نشده و فقط ماتریس تصمیم بیان می‌شود. به‌عبارت‌دیگر معیارها و عملکرد هر گزینه بر روی معیارها مشخص است، امّا از طرف تصمیم‌گیرنده ترجیحی روی معیارها و یا آلترناتیوها بیان نمی‌گردد.

روش‌های وزن دهی روی معیارهای MADM

 در این روش، ترجیحات معیارها نسبت به هم مشخص است و ممکن است به یکی از صورت‌های زیر بیان گردد:

ü                  سطح استاندارد بر روی معیار

ü                  ترجیح معیارها به‌صورت کیفی

ü                  ترجیح معیارها به‌صورت کمی

 در این روش، ترجیح بین آلترناتیوها (به‌صورت دوبه‌دو) توسط تصمیم‌گیرنده بیان می‌شود و هدف تعیین بهترین

آلترناتیو در کل هست.

مشخصه‌ها در مدل‌های چند شاخصه

 هر آلترناتیو در مدل‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه معمولاً با دو نوع مشخصه تعریف می‌گردند:

 1) مشخصه‌های کمی 2) مشخصه‌های کیفی

 در  انواع مقیاس‌های تبدیل و اندازه‌گیری مشخصه‌های کیفی و کمی ارائه‌شده است (39).

روش فرآیند تحلیل شبکه‌ای حالت کلی و تکامل‌یافته‌ای از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی است که به‌منظور اولویت‌بندی تصمیمات در فرآیند تصمیم‌گیری چندمعیاره استفاده می‌شود. روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در سال 1980 توسط ساعتی ارائه گردید. فرض روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی وجود استقلال زیرمعیارها و معیارهای تصمیم‌گیری هست درحالی‌که این فرض در عمل همیشه برقرار نیست (41).

همانند فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در فرآیند تحلیل شبکه‌ای وزن معیارها به‌طور مستقیم از طریق انجام قضاوت‌هایی با استفاده از مقایسات زوجی به دست می‌آید. فرآیند تحلیل شبکه‌ای در برخورد با ارتباطات موجود میان عناصر و مؤلفه‌های مدل، به تشکیل ماتریس مقایسه زوجی و محاسبه بردارهای ویژه متناظر با هر یک (ماتریس مقایسه زوجی) پرداخته و سپس آن‌ها را در جایگاه‌های مناسبی در سوپر ماتریس قرار می‌دهد و سپس به حل مدل می‌پردازد. این رویکرد تا حدودی مشابه با روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی هست.گام اول فرآیند تحلیل شبکه‌ای مقایسه عوامل در کل سیستم برای تشکیل سوپر ماتریس است. این مرحله به‌وسیله مقایسات زوجی و با پرسیدن این سؤال که " با توجّه به هدف یا علائقمان، یک عامل در مقایسه با عامل دیگر چه مقدار اهمیت یا اثر دارد؟" انجام می‌شود. فرم کلی سوپر ماتریس را می‌توان به‌صورت زیر نمایش داد.

شکل 1- فرم کلی سوپر ماتریس

Figure 1- General form of supermatrix

در اینجاC_n نماینده n امین خوشه، e_nm نشانگر m امین عنصر در خوشه n ام و بلوک w_ij دربرگیرنده بردارهای اولویت تأثیر عنصرها در دسته i با توجّه به دسته j است. اگر خوشه j ام هیچ تأثیری بر خوشه i ام نداشته باشد، .w_ij=[0]

سوپر ماتریس موزون، ماتریسی است تصادفی که مجموع عناصر واقع در هر ستون آن برابر یک هست. سوپر ماتریس موزون از نرمال‌سازی ستونی سوپر ماتریس اولیه به دست می‌آید و نهایتاً تا زمانی که سوپر ماتریس موزون همگرا شود آن را به توان‌های حدی 1می‌رسانیم تا بردارهای ارجحیت سرتاسری یا وزن‌ها به دست بیایند (39و42).

استفاده از ANP برای محاسبه امتیازات پایداری

برای ارزیابی پایداری در پژوهش‌‌ حاضر یک مدل ANP کلی در شکل 2 ساختاربندی گردیده است که روابط درونی و بیرونی میان فاکتورهای گوناگون پایداری را در نظر می‌گیرد همچون:

1- روابط درونی میان فاکتورهای عمومی پایداری یا ابعاد پایداری (وابستگی بیرونی). برای این روابط می‌توان عنوان کرد که فاکتورهای اقتصادی، هم به‌وسیله فاکتورهای اجتماعی و هم محیطی تحت تأثیر قرار می‌گیرند و فاکتورهای اجتماعی نیز به‌وسیله فاکتورهای اقتصادی و محیطی متأثر می‌گردند و غیره. این روابط در شکل زیر به‌وسیله پیکان‌های دوطرفه میان خوشه‌های اصلی نشان داده‌شده‌اند. در هر بعد پایداری یک وابستگی متقابل درونی بین شاخص‌ها وجود دارد. مثلاً در فاکتورهای محیطی، مصرف آب و برق و همچنین تولید زباله یکدیگر را تحت تأثیر قرار می‌دهند (شبیه به وابستگی‌های متقابل میان فاکتورهای عمومی پایداری). این روابط به‌وسیله پیکان‌های بازخوردی میان فاکتورهای عمومی پایداری در شکل نشان داده‌شده‌اند.

2- در ساختار سلسله مراتبی اهمیت نسبی سه خوشه عمومی، توسط هدف اصلی که ارزیابی عملکرد پایداری در زنجیره تأمین هست متأثر می‌گردد. این رابطه توسط پیکان هدف به سمت خوشه‌های عمومی در شکل نشان داده‌شده است. وزن‌های اهمیت نسبی برای این خوشه‌های عمومی نیز مشخص خواهد شد.

3- همچنین وزن‌های اهمیت نسبی برای هر یک از فاکتورهای پایداری درون ابعاد پایداری مربوطه وجود دارد. این رابطه در شکل نشان داده نشده است بلکه این رابطه در سوپر ماتریس اولیه در سطرهای 9 تا 17 و در ستون‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی آورده شده‌اند.

4- مراحل و گام‌های زنجیره تأمین نیز هر یک از ابعاد عمومی پایداری را متأثر می‌کند و همچنین از هر یک از فاکتورهای پایداری در هر یک از گام‌های زنجیره تأمین تأثیر می‌پذیرد. این روابط به‌وسیله پیکان‌های دوطرفه بین مراحل زنجیره تأمین و فاکتورهای پایداری بر روی شکل نشان داده ‌شده‌اند.

شکل 2- طرح‌ کلی فرایند تحلیل شبکه‌ای(ANP)

Figure 2- General design of ANP

تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها

در این بخش از تحقیق، 10 پرسشنامه مربوط به فرآیند تحلیل شبکه‌ای طراحی و در اختیار متخصصین زنجیره تأمین مرکبات قرار داده شد و از طریق مقایسات زوجی، ماتریس‌های موردنیاز برای رسیدن به وزن‌های نسبی عوامل به دست آمد. این ماتریس‌ها ورودی سوپرماتریس اولیه خواهند بود. به‌عنوان‌مثال مقایسه زوجی ابعاد اصلی پایداری طبق میانگین نظرات کارشناسان به‌صورت زیر استخراج گردید:

محاسبه همه وزن‌های نسبی به کمک نرم‌افزار  Super Decisionانجام‌شده است. با انجام سایر مقایسات زوجی طبق موارد 1 تا  5 که در بالا ذکر گردید و واردکردن آن‌ها در نرم‌افزار، سوپرماتریس حد دار به دست خواهد آمد که در جدول 2 نشان داده‌شده است. 

سوپر ماتریس حد دار را نشان داد که در توان 9 ام سوپر ماتریس موزون به همگرایی می‌رسد و وزن عوامل مدل با توجه به هدفمان که ارزیابی زنجیره تأمین پایدار مرکبات است، در جدول 2 داده‌شده است.

جدول1- ماتریس مقایسات زوجی ابعاد کلی

Table 1-Main dimensions pairwise comparison

جدول2- اولویت و وزن شاخص‌ها

Table 2- Criteria’ weight and priorities

بحث و نتیجه گیری

در عصر دانش، سازمان‌هایی موفق هستند که استراتژی‌های جدید مبتنی بر مزیت‌های رقابتی را به‌سرعت اجرا کنند و با یادگیری از بازار و مشتریان، هر جا لازم باشد فرایندها و عملیات خود را اصلاح‌کرده و بهبود بخشند. امروزه لحاظ کردن مفهوم پایداری در طراحی شبکه زنجیره تأمین، با توجه به اثرات روند رو به رشد جمعیت جهانی و درنتیجه آن افزایش فعالیت‌های انسانی و انتشارات کنترل نشده بر محیط‌زیست، به موضوع مهمی برای سازمان‌ها، دولت‌ها و مردم به‌ویژه دوستداران محیط‌زیست تبدیل‌شده است .در این پژوهش سعی شده گردید، ابتدا با استفاده از نظرات خبرگان شاخص‌های مؤثر در توسعه پایدار زنجیره تأمین مرکبات تعیین و در ادامه با استفاده از روش ANP وزن هر یک از این شاخص‌ها تعیین گردند و اولویت هر یک از شاخص‌ها در زنجیره تأمین موردبررسی مشخص شود. این روش تمام ارتباطات سیستمی بین معیارها (وابستگی خارجی مجموعه) و نیز ارتباطات بین زیرمعیارها (وابستگی داخلی مجموعه) را در نظر می‌گیرد و آن‌ها را نیز ارزیابی می‌کند؛ ازاین‌رو این روش یک روش غیرخطی است. مزیت اصلی این روش در حل مسائل تصمیم‌گیری با روابط پیچیده است و نه‌تنها قادر به انجام مقایسات زوجی بین زیرمعیارها است بلکه به تصمیم‌گیرنده این امکان را می‌دهد که تمام زیرمعیارها را به‌طور مستقل بررسی و اولویت‌بندی کند. بر طبق رتبه‌بندی انجام‌شده، دو معیار بهره‌وری و تنوع ساختار و تمرکز بازار که از ابعاد اقتصادی زنجیره تأمین می‌باشند دارای بالاترین وزن گردیده‌اند. شاخص اندازه‌گیری بهره‌وری ارزش‌افزوده ناخالص (GVA[16]) هر نیروی کاری هست و شاخص اندازه‌گیری تنوع ساختار و تمرکز بازار، سهم بازار از محصول موردنظر هست. بر طبق نظر خبرگان بعد اقتصادی که شامل زیر ابعاد بهره‌وری، تمرکز بازار هست، نسبت به دو بعد دیگر پایداری دارای وزن بیشتری هست (0.488) که نتایج به‌دست‌آمده نیز نظرات آنان را تأیید می‌نماید. به لحاظ رتبه‌بندی، مصرف آب و مصرف انرژی دارای اولویت بعدی هستند که این نتیجه نیز با توجه به وضعیت کشور و خشک‌سالی‌های شدید چند سال اخیر و محدودیت ظرفیت تولید انرژی کاملاً منطقی به نظر می‌رسد. از سوی دیگر بعد بازیافت زباله که رتبه بعدی را دارا هست نیز در راستای ارزیابی پایداری در زنجیره تأمین و به‌ویژه بعد محیطی پایداری باید مدنظر مسئولین درگیر در زنجیره تأمین مرکبات قرار گیرد.

تعادل در استخدام که حکایت از توازن استخدام بین زن و مرد هست رتبه آخر را کسب نموده است که این معیار را می‌توان کم‌اهمیت‌ترین معیار در ارزیابی پایداری زنجیره تأمین بر طبق این پژوهش‌ دانست. درمجموع تفاوت قابل‌توجهی بین زیر ابعاد بعد اقتصادی و زیست‌محیطی احساس نشد و البته زیر ابعاد بعد اجتماعی به‌طورکلی دارای اهمیت کمتری نسبت به زیر ابعاد دو بعد دیگر پایداری در ارزیابی زنجیره تأمین مرکبات در ایران هست.

پیشنهادهای اجرایی

1-   لزوم توجه به بهره‌وری در بخش کشاورزی با دیدی کلی و یکپارچه نه به‌صورت بخشی.

2-   توسعه روش‌های پیشرفته برای کاهش مصرف انرژی بخصوص در بخش‌های آب

3-   کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و توسعه استفاده از انرژی‌های پاک در طول زنجیره تأمین کشاورزی

4-   تمرکز دولت در بخش بازیافت به‌منظور کاهش اثرات زیست‌محیطی

5-   توسعه دسترسی به حمل‌ونقل دوستدار محیط‌زیست

پیشنهادهای پژوهش‌‌های آتی

1-    شناسایی معیارها و طراحی مدل، بنیان مطالعات و پژوهش‌‌های کاربردی است. هیچ مدلی را نمی‌توان بدون نقص و مبرّا از تغییر و تکامل دانست. بنابراین پیشنهاد می‌شود برای افزایش غنای کار، مطالعات بیشتری درزمینه تدوین مدل و عوامل آن انجام پذیرد.

2-    ازآنجاکه درک مفهوم پایداری برای گروه‌های مختلف می‌تواند متفاوت باشد، دخالت دادن سهام‌داران مختلف در توسعه اندازه‌های پایداری زنجیره تأمین مرکبات و مدنظر قرار دادن اهمیت، حدود و معیارهای موردتوجه آن‌ها حائز اهمیت بسیار خواهد بود.

3-       پژوهش‌‌ حاضر در حوزه صنعت غذایی انجام‌شده است. در آینده می‌توان پژوهش‌‌های مشابه را در صنایع دیگر به انجام رساند.

4-    ازآنجاکه مدل اصلی در این پژوهش‌ محقق محور و اختصاصی است، می‌توان برای تعیین اثرگذارترین عامل‌ها و روابط بین آن‌ها و همچنین تعیین عوامل مستقل از تحلیل عاملی، یا روش ساختار‌دهی تفسیری[17] نیز در پژوهش‌‌های آتی استفاده نمود.

5-    در این تحقیق از فن فرآیند تحلیل شبکه‌ای برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده‌شده است. پژوهش‌‌های دیگری می‌توانند سایر فن‌ها یا ترکیبی از آن‌ها را بدین منظور مورد بهره‌برداری قرار دهند.

6-    مقیاس مورد استفاده در این پژوهش با متغیر‌های کیفی طیف لیکرت انجام شده‌است، ازاین‌رو رویکرد فازی نیز می‌تواند پیشنهاد دیگری برای افزایش صحت یافته‌ها باشد.

تشکر و قدردانی

 از افرادی که در انجام این مطالعه بنده را همکاری نموده‌اند و نامشان به‌عنوان نویسنده در مقاله نیامده است، کمال قدردانی و تشکر را داریم.

منابع

1-      Geffen، Charlette A، & Rothenberg، Sandra.، 2000. Suppliers and environmental innovation: the automotive paint process. International Journal of Operations & Production Management، 20(2)، 166-186.

2-      Porter، Michael E، & Kramer، Mark R. 2002. The competitive advantage of corporate philanthropy. Harvard business review، 80(12)، 56-68.

3-      فرانسیس،چ. ا . ک. ب. فلورا و ل. د. کینگ.1377. کشاورزی معتدل در مناطق پایدار(ترجمه:ع. کوچکی و ج.خلقانی). چاپ اول. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد

4-      یانگ،تی. و ام .پی.برتون.1377. پایداری کشاورزی: تعریف و دلالت‌های آن در سیاست تجاری کشاورزی (ترجمه:م.شکری) معاونت پژوهش‌های اقتصادی و اجتماعی،وزارت کشاورزی، تهران

5-      مطیعی لنگرودی س.ح، رضوانی ع. فرجی سبک‌بار ح.و خواجه شاه کوهی ع.1389. "تحلیل پایداری نظام‌های بهره‌برداری زراعی خانوادگی و تعاونی‌های تولید روستایی". مجله پژوهش‌‌های اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران. شماره 3: صفحه 333-323

6-      Fine B، Heasman M and Wright J.1996.Consumption in the Age of Affluence: The World of Food. London، Routledge

7-      llbery، B. and Maye، D. 2007. Marketing sustainable food production in Europe: case study evident from two Dutch labelling schemes. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie، 98 (4)، 507–518.

8-      Matthews D H .2003. Environmental management systems for internal corporate environmental benchmarking. Journal، 10(2)، 95–106، doi: 10.1108/14635770310469635

9-      Craig R. Carter، P. Liane Easton،2011. Sustainable supply chain management: evolution and future directions. International Journal of Physical Distribution & Logistics Management Vol. 41 No. 1

10-  Carter Craig; Rogers Dale .2007. A framework of sustainable supply chain management: moving toward new theory. Volume 38، Issue 5،Pages 360 – 387

11-  Hagelaar G J L K، van der Vorst J G A J.2002. Environmental supply chain management: Using lifecycle assessment to structure supply chains. International Food and Agribusiness Management Review، 4، 399–412

12-  Heller M C and Keoleian G A. 2003. Assessing the sustainability of the US food system: A life cycle perspective. Agricultural Systems .76(3)، 1007–1041، doi: 10.1016/ S0308- 521X(02)00027

13-  Pretty J N، Ball A S، Lang T and Morison J I L. 2005.Farm costs and food miles: An assessment of the full cost of the UK weekly food basket. Food Policy، 30(6)، 1–19، doi: 10.1016/j.foodpol.2005.02.001

14-  AEA Technology Environment .2005. The Validity of Food Miles as an Indicator of Sustainable Development. http://statistics.defra.gov.uk/esg/reports/foodmiles/default. Asp (accessed 9 November 2006).

15-  Carlsson-Kanayama A، Ekstrom M P and Shanahan H .2003.Food and life cycle energy inputs: Consequences of diet and ways to increase efficiency. Ecological Economics، 44(2/3)، 293–307، doi: 10.1016/S0921-8009(02)00261-6.

16-  Faist M، Kytzia S، Baccini P .2001. The impact of household food consumption on resource and energy management. International Journal of Environment and Pollution، 15(2)، 183–99، doi: 10.1504/IJEP.000595

17-  Kytzia S، Faist M and Baccini P.2004. Economically extended—MFA: A material flow approach for a better understanding of food production chain. Journal of Cleaner Production، 12 (8–10)، 877–889، doi:10.1016/ j. jclepro.2004.02.004

18-  Gerbens-Leenes P W، Nonhebel S، and Ivens W P M F .2002.A method to determine land requirements relating to food consumption patterns. Agriculture، Ecosystems and Environment، 90(1)، 47–58، doi: 10.1016/S0167-8809(01)00169-4

19-  Linstead O and Ekins P. 2001. Mass Balance UK: Mapping UK Resource and Material Flows.

20-  http://www. massbalance.org

21-  Organisation of Economic Cooperation and Development (OECD) 2001. Environmental Indicators for Agriculture. Volume 3: Methods and Results، Paris، OECD، http://www. Oecd.org/dataoecd/0/9/1916629.

22-  McNeeley J A and Scherr S L. 2003. Ecoagriculture: Strategies to Feed the World and Save Biodiversity. London، Covelo Island Press.

23-  Green K and Foster C. 2005. Give peas a chance: Transformations in food consumption and production systems. Technological Forecasting and Social Change، 72(6)، 663–679، doi: 10.1016/j.techfore.2004.12.005

24-  Heller M C and Keoleian G A. 2003. Assessing the sustainability of the US food system: A life cycle perspective. Agricultural Systems، 76(3)، 1007–1041، doi: 10.1016/ S0308-521X(02)00027-6

25-  Wirsenius، S. 2003.The biomass metabolism of the food system: A model-based survey of the global and regional turnover of food biomass. Journal of Industrial Ecology، 7(1)، pp. 47–80.

26-  Marsden، T.، Banks، J. & Bristow، G. 2000. Food supply chain approaches: Exploring their role in rural development. Sociologia Ruralis، 40(4)، 424–438

27-  Wever R، Boks C، Marinelli T and Stevels A .2007. Increasing the benefits of productlevel benchmarking for strategic eco-efficient decision making. Benchmarking: An International Journal، 14(6)، 711–727، doi: 10.1108/14635770710834509

28-  Yakovleva N and Flynn A .2004.Innovation and Sustainability in the Food System: A Case of Chicken Production and Consumption in the UK. Journal of Environmental Policy and Planning، 6(3/4)، 227–250، doi: 10.1080/1523908042000344096

29-  Zailani، S.، Jeyaraman، K.، Vengadasan، G.، Premkumar، R. 2012. Sustainable supply chain management in Malaysia: a survey. Int. J. Prod. Econ.، Vol. 140، pp. 330-340.

30-  Jens H and Evelyn Meier. 2005. Controlling the sustainability of food supply chains. Supply Chain Management: An International Journal، Vol. 10 Iss 1 pp. 7 – 10

31-  Jack G.A.J. van der Vorst ، Seth-Oscar Tromp & Durk-Jouke van der Zee .2009.Simulation modelling for food supply chain redesign; integrated decision making on product quality. International Journal of Production Research، 47:23، 6611-6631

32-  AZAPAGIC and S. PERDAN.2000. INDICATORS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT FOR INDUSTRY:A General Framework. Institution of Chemical Engineers Trans IChemE، Vol 78، Part B.

33-  Natalia Y ، Joseph S & Thomas S .2012. Sustainable benchmarking of supply chains: the case of the food industry. International Journal of Production Research، 50:5، 1297-1317، DOI:10.1080/00207543.2011.571926

34-  J. Quariguasi Frota Neto، J.M. Bloemhof Ruwaard.2008.Designing and evaluating sustainable logistics networks. Int. J. Production Economics 111 (2008) 195–208

35-  Hutchins، John W. Sutherland. Margot J.2008. An exploration of measures of social sustainability and their application to supply chain decisions. Journal of Cleaner Production

36-  سرمد، زهره، بازرگان، عبّاس، و حجازی، الهه. (1387). "روش های تحقیق در علوم رفتاری". تهران: نشر آگاه.

37-  خاکی، غلام رضا. (1382). "روش تحقیق در مدیریت". تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی

38-  حافظ نیا، علی رضا. (1386). "مقدّمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی". تهران: انتشارات سمت

39-  Colson G، Bruyn CD. (1989). "Models and methods in multiple objectives decision making". Math. Comput. Modelling، 12،1201–1211.

40-  محمدمرادی، اصغر، و اخترکاوان، مهدی. (1388). " روش شناسی مدل های تحلیل تصمیم گیری چند معیاره ". نشریه معماری و شهرسازی آرمان شهر، 2، 125-113.

41-  Korhonen، P.، Moskowitz، H.، and Wallenius، J. (1992). "Multiple Criteria Decision Support – A Review" European Journal of Operational Research 63، 361-375.

42-  سلطانی صحّت، لیلی، یوسفی نژاد عطاری، مهدی، و نیشابوری جامی، انسیه. (1391). "انتخاب بهترین استراتژی از جدول SWOT با استفاده از الگوریتم تلفیقی ANP-DEMATEL در محیط فازی". هشتمین کنفرانس بین المللی مهندسی صنایع. تهران، انجمن مهندسی صنایع ایران، دانشگاه صنعتی امیر کبیر

43-  Yang، Jiann Liang، Tzeng، Gwo-Hshiung. 2011. An integrated MCDM technique combined with DEMATEL for a novel cluster-weighted with ANP method. Expert Systems with Applications، 38، 1417-1424.