بررسی و اولویت‌بندی روش‌های آموزشی محیط‌زیست در تفکیک و جمع‌آوری مدیریت پسماند

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره4، بهار1396

بررسی واولویت­بندی روش­های آموزشی محیط­زیست در تفکیک و جمع­آوری مدیریت پسماند

مجیدرضا گنجی [1]

لعبت تقوی [2]*

taghavi_lobat@yahoo.com

قاسمعلی عمرانی [3]

چکیده

زمینه و هدف: نظر به این که شناسایی شیوه هایی آموزشی مختلف شهروندان و بهره گیری از روش های موثر می تواند راه رسیدن به مدیریت جامع پسماند و در نهایت توسعه پایدار را هموار سازد ، زمینه ساز این پژوهش شده است.

روش بررسی: چهار ابزاری که برای جمع آوری داده ها استفاده شده شامل مصاحبه با اساتید و کارشناسان، مطالعات کتاب خانه ای، اسناد و مدارک و پرسش نامه(اصلی و ویژه تحلیل سلسله مراتبی)می باشد. داده های جمع آوری شده توسط نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل و با استفاده از روشAHP  اولویت بندی شدند. برای به دست آوردن پایایی در این پژوهش، ضریب آلفای کرونباخ 81/0 محاسبه گردید. به منظور سنجش و تایید روایی، پرسش نامه توسط اساتید و متخصصین مربوطه مورد بررسی قرار گرفت.

بحث و نتیجه‌گیری: نتایج روش AHP نشان داد که روش تلفیقی ، بهترین شیوه برای آموزش تفکیک و جمع آوری پسماند می باشد.  نهایتا می توان عنوان نمود که  از چهار روش آموزشی موجود در منطقه، روش تلفیقی بهترین شیوه، مناسبترین زمان آموزش، عصر روزهای هفته و مناسب ترین مکان نیز مدارس و بوستان ها شناخته شدند. شایان ذکر است که ارتقای آگاهی های تخصصی  مدرسین، آموزش گران و دیگر افراد مرتبط با پسماند در شهرداری نیز برای اثر بخشی روش های آموزشی بسیار موثر میباشد.

واژه­های کلیدی: پسماند شهری ، جمع آوری، تفکیک ،رتبه بندی، آموزش.

Investigation and prioritization of environmental training methods for separation, collection and management of waste

MajidReza Ganji[4]

Lobat Taghavi[5]^*

taghavi_lobat@yahoo.com

Ghasemali Omrani[6]

Abstract

Background and Objective: Since identifying different methods of training for citizens and employing effective ways can pave the way for comprehensive management of residues and solid waste and ultimately sustainable development, they are used to provide a background for this study.

Method: Four instruments were used to collect data including interviews with professors and experts, library studies, documents and questionnaire (main questionnaire specific for Analytic Hierarchy Process (AHP)). Collected data were analyzed using SPSS and prioritized using AHP technique. In this study, α-Cronbach's value of 0.81 was calculated to obtain reliability. To measure and approve validity, questionnaire was checked out by professors and related experts.

Conclusion: Results of AHP technique showed that integration method is the best way to train separation and collection of residues or wastes. Finally, it was concluded thatamong four training methods available in this District 17, integration method is the best one; the best training time is on weekday afternoons; and the best places are schools and parks. It is noteworthy that promoting specialized knowledge of teachers, educators and other individuals related to waste management in municipalities could be effective on efficiency of training methods.

Keywords: Waste, Separation, Collection, Educatin, Training.

مقدمه

حرکت در مسیر رویکرد تفکیک و جمع آوری اصولی پسماندها از مبدا، کم حجم سازی،کاهش حجم و مقدار پسماند و به طور کلی دیگر عناصر موظف مدیریت پسماند جز از طریق جلب اعتماد و مشارکت شهروندان، آگاه کردن و مسؤولیت پذیر کردن آنان در قبال نتیجه رفتار و عمل کرد خود میسر نخواهد شد (1).

آموزش ابزار تحول و توسعه اجتماعی و مؤثرترین عامل در تغییر رفتار، بینش و نگرش منابع انسانی تلقی می شود. هدف از آموزش محیط زیست، ایجاد حساسیت، تعهد و مسؤولیت در افراد در رابطه با حوادث و تغییرات فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیط زیستی و تأثیر آن ها بر زیست کره است. آموزش، ارتقای انسجام اجتماعی و تقویت حس شهروندی را به دنبال دارد (2).

توسعه پایدار هدف اجتماعی است و همه اعضای جامعه باید در دست یابی به آن تلاش کنند و از آن جا که انسان محور توسعه می باشد، با آموزش و توان مندسازی افراد می توان به این هدف نایل شد (3).

توجه به مواردی از جمله

1- صیانت از سرمایه ها و منابع ملی از طریق بازیافت پسماندهای ارزش مند

2-هزینه های سنگین فرآیند جمع آوری ،حمل و نقل و دفع پسماند

3-فقدان زمین مناسب و کافی برای دفن پسماند به عنوان روش غالب دفع زباله در ایران به ویژه شهرهای ساحلی و شهرهای واقع در مناطق  جنگلی

4-جمعیت رو به رشد شهرها

5- تبعات محیط زیستی و بهداشتی ناشی از دفن زباله  به ویژه در صورت عدم رعایت اصول مربوطه

6-پتانسیل استحصال انرژی از زباله و قابلیت کاربرد دوباره و  بازچرخانی  مواد اولیه بسیاری از  اجزاء زباله

7- توسعه جوامع صنعتی وگسترش فرهنگ مصرف گرایی به ویژه در شهرها

دولت مردان، متخصصین و مسؤولین شهری را ناگزیر به رعایت اصول و ضوابط مدیریت بهینه پسماند با اتکای به آموزش، جلب اعتماد و مشارکت شهروندان کرده است (3)و(6).

نظر به اینکه، در خصوص نوع و تأثیرگذاری برنامه های آموزشی محیط زیستی ویژه ی شهرداری در زمینه ی مدیریت پسماند و به منظور صیانت از سرمایه های ملی، بررسی خاصی صورت نگرفته است، ضرورت تحقیق و در صورت لزوم بازنگری در این برنامه های آموزشی احساس می شود. در کشور ایران روزانه حدود 50 هزار تن زباله تولید  می شود که فقط حدود 4 درصد از آن بازیافت می شود. در این میان تهران با تولید حدود 8  هزار تن در روز رکوردار است که به طور میانگین حدود ده درصد آن بازیافت می شود . حدود 20 تن از این 10 درصد سهم منطقه 17 است. آموزش و جلب مشارکت فعال شهروندان، استفاده از ابزار تشویق و بازدارنده یا اجباری، معافیت مالیاتی در صنعت تفکیک و بازیافت، ایجاد دیدگاه متمایز از صنایع دیگر به صنعت بازیافت، معافیت شهروندان فعال در زمینه تفکیک و جمع آوری پسماندها در مبدا از عوارض پسماند و سیاست های کلی مشابه می تواند به بهبود روند فعلی کمک شایانی نماید.در خصوص اهمیت مقوله تفکیک و بازیافت به عنوان عناصر اساسی مدیریت پسماند همین بس که متوسط جهانی بازیافت کاغذ به عنوان کالای استراتژیک و سلطان زائدات ارزشمند 6/50 و در ایران حدود 2 درصد است (7).

فرضیه های این پژوهش به طور اجمالی مشتمل بر اعتماد مردم به برنامه های آموزشی شهرداری در زمینه تفکیک و جمع آوری پسماند، تاثیر برنامه های آموزشی در بالابردن سطح آگاهی شهروندان، تاثیر ابزار تشویقی و انگیزشی در اثر بخشی دوره های آموزشی، تاثیر تجربه، توانمندی وتخصص کافی آموزشگران در کیفیت برنامه های آموزشی و نهایتا مشارکت شهروندان در خصوص تفکیک اجزای پسماند، کاهش تولید، کم حجم سازی،ذخیره سازی موقت و انتقال به موقع پسماند به مبادی حمل،بوده است. هدف کلی پژوهش حاضر بررسی و انتخاب بهترین روش جهت آموزش مدیریت پسماند در سطح منطقه 17 شهرداری تهران می باشد.

مواد و روش ها

 این پژوهش، کاربردی و روشی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته از نوع توصیفی و آزمون فرضیات است. هم چنین در این پژوهش از نرم افزارهای SPSS ، Expert  Choice و روش AHP استفاده شده است. برای آزمودن فرضیه ها از آزمون های کولموگروف اسمینوف که نرمال بودن جامعه را می سنجد، آزمون میانگین یک جامعه برای بررسی مناسب بودن تک تک متغیرهای مستقل و وابسته،و از آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته، استفاده شده است. از جامعه آماری 259857 نفری منطقه 17 تهران، تعداد 384 نفر از اهالی به عنوان نمونه انتخاب شده اند. روش نمونه گیری در این تحقیق تصادفی و برای نمونه گیری از فرمول «کوکران» به شرح ذیل استفاده شده است:

 n=

قلمرو زمانی تحقیق نیز از تیر ماه سال 92 تا شهریور 93 بوده و جمع آوری اطلاعات در مورد جامعه آماری (نواحی 1، 2 و 3 منطقه 17 تهران- شکل 1 و2) از طریق پرسشنامه (ابزار اصلی)، مصاحبه،مشاهده و مطالعه میدانی صورت گرفته است.

شکل2-محدوده نواحی و محلات منطقه 17 مقیاس1:6000  (منبع: واحد GIS شهرداری منطقه 17)

Figure2- Regions and localities of District 17- Scale, 1:6000 (Source: The GIS unit of municipality, District17)

شکل1- موقعیت مکانی منطقه 17 در کلان‌ شهر تهران مقیاس1:250000 (منبع: واحد GIS شهرداری منطقه 17)

 Figure1- Location of District 17 in Tehran metropolis- Scale, 1:250000 (Source: The GIS unit of municipality, District 17)

نتایج

علارغم اثر گذاری بی بدیل آموزش به کمک رسانه های همگانی، 61% درصد از شهروندان منطقه از طریق برنامه های آموزشی ارایه شده توسط شهرداری با مقوله تفکیک و جمع آوری پسماند آشنا شده اند،که البته به نظر می رسد یکی از علل آن را می توان ناچیز بودن ارایه مطالب آموزشی مرتبط از طریق رسانه های همگانی به ویژه تلویزیون دانست (شکل 3).  شایان ذکر است بر پایه تحقیقات گذشته آموزش به کمک رسانه های همگانی بسیار فراگیر و موثر می باشد ( 8) .

شکل 3- فراوانی نسبی پاسخ گویان بر حسب نحوه آشنایی با تفکیک پسماند

Figure3-Relative frequency of respondents in terms of their familiarity with waste separation

مدارس و بوستان­ها به عنوان بهترین مکان‌های مورد علاقه برای
آموزش و فراگیری مباحث تفکیک و بازیافت، می­باشند(شکل4).

شکل4- فراوانی نسبی پاسخ گویان بر حسب مکان‌های آموزش و فراگیری مباحث تفکیک

Figure4- Relative frequency of respondents in terms of sites for training and learning waste separation topics

مناسب­ترین زمان آموزش، عصر روزهای هفته و به شیوه تلفیقی شناخته شد. آموزش به شکل چهره به چهره در ساعات 9 تا 13
روش غالب مورد استفاده در منطقه 17  می باشد (شکل 5 و6).

شکل5-فراوانی نسبی پاسخ گویان بر حسب زمان مناسب برای اجرای دوره های آموزشی در زمینه تفکیک پسماند

Figure5-Relative frequency of respondents in terms of proper time to implement training courses on waste separation

شکل6- فراوانی نسبی پاسخ گویان برحسب نوع روش آموزش تفکیک پسماند مورد استفاده

Figure 6- Relative frequency of respondents in terms of training techniques used to teach waste separation

تحلیل سلسله مراتبی

میزان اهمیت هر یک از روش های آموزشی توسط نرم افزار« اکسپرت چویس[7] » سنجیده شد

در شکل(7) یک نمونه از پرسش نامه که در آن مقایسه زوجی بین روش های آموزشی محیط زیست در تفکیک و
جمع آوری مدیریت پسماند انجام شده است، مشاهده می شود و پاسخ دهندگان می توانند با انتخاب عدد مورد نظر، میزان اهمیت هر روش آموزشی را نسبت به دیگری درک کنند .

  شکل 7- نمونه ای از پرسش نامه مقایسه زوجی شاخص ها

Figure7- A sample questionnaire of paired comparison of indices

نمونه خروجی نهایی رتبه بندی معیارها و گزینه ها

میزان مشارکت شهروندان در کاهش تولید پسماند: با توجه به این معیار، روش آموزشی تلفیقی با ضریب وزنی518/0، روش آموزشی چهره به چهره با ضریب وزنی 278/0 ، روش آموزشی گروهی با ضریب وزنی113/0 و روش آموزشی بروشور و کتاب با ضریب وزنی091/0 ، با میزان ناسازگاری 06/0 در الویت های 1 تا 4  قرار دارند.

شکل 8- اولویت بندی روش های آموزشی در مدیریت پسماند- مشارکت شهروندان درکاهش تولید پسماند

Figure8- Prioritizing training methods in waste management- participation of citizens in reducing waste

رتبه­بندی نهایی روش های آموزشی در مدیریت پسماند

در شکل (9) که خروجی نرم افزار اکسل است، تمامی روش­های آموزش با توجه به موارد مختلف مدیریت پسماند الویت­بندی شده اند .

شکل 9-رتبه بندی نهایی روش های آموزشی در مدیریت پسماند

 Figure9- Final ranking of training methods in waste management

بحث و نتیجه گیری

با بهره گیری از روش AHP به مقایسه و اولویت بندی روش های آموزش با توجه به نظر کارشناسان پرداخته شد. در نتیجه کاربرد روش تلفیقی به عنوان بهترین گزینه از شیوه های آموزشی در زمینه تفکیک و جمع آوری (انتقال به مبادی حمل ، نگه داری موقت وکاهش تولید پسماند به عنوان عوامل موثر در فرآیند جمع آوری) پسماند شناخته شد. در حالی که روش غالب مورد استفاده در منطقه 17 آموزش شهروندان به صورت چهره به چهره است و به طور کلی تا پایان انجام این پژوهش در مورد رتبه بندی روش های آموزش محیط زیست در پیشینه تحقیق موردی یافت نشد .

در یک تحقیق با عنوان «بررسی تأثیر برنامه های آموزشی ویژه شهرداری بر میزان تفکیک پسماندهای خشک در منطقه 17 » ، همانند یافته های این تحقیق مشخص شده است که حدود نیمی از شهروندان از زمان و مکان دوره های آموزشی شهرداری در زمینه پسماند بی اطلاعند و لزوم اطلاع رسانی مناسب مشهود است. هم چنین ارتقای آگاهی- های تخصصی مدرسین ، آموزش گران و دیگر افراد مرتبط با مدیریت پسماند در شهرداری تهران را برای اثر بخشی روش های آموزشی بسیار موثر می داند. بیش از 60 درصد از شهروندان منطقه از طریق برنامه های آموزشی ارایه شده توسط شهرداری با مقوله تفکیک و جمع آوری پسماند آشنا شده اند. لذا مشخص گردید که مردم به شهرداری اعتماد داشته و از برنامه های آموزشی در زمینه تفکیک و جمع آوری پسماند استقبال می کنند (9) .

نتایج این تحقیق نیز علاوه بر تایید مطالب فوق حاکی از آن است که دوره زمانی مناسب برای جمع آوری پسماندهای تر از نظر82% از پرسش شوندگان هر روز یا یک روز در میان می باشد. این در حالیست که دوره زمانی مناسب برای جمع آوری پسماند های خشک ارزش مند از نظر حدود 55 درصد از پرسش شوندگان دو یا سه  بار در هفته عنوان شد. این مهم نشان گر آن است که شهروندان در نگه داری موقت پسماند خشک هم کاری بیش تری می نمایند. با این وجود از منظر اقتصادی ضروریست موضوع جلب مشارکت شهروندان در

خصوص افزایش دوره زمانی انتقال پسماند به مبادی حمل و یا به عبارتی نگه داری موقت پسماندها در برنامه های آموزشی گنجانده شود. شایان ذکر است در برخی معابر منطقه 17 پسماندهای تر بیش از دو بار در شبانه روز جمع آوری می گردد و ناوگان ملودی دار ویژه جمع آوری پسماندهای خشک نیز هفته ای یک بار تمام کوچه ها و معابر محلات را تحت پوشش قرار می دهند.

 طی تحقیقی با عنوان « بررسی تأثیر آموزش شهروندی بر افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت شهری منطقه 17»  و هم چنین تحقیقی دیگر(11) با عنوان " بررسی نقش مشارکت مردمی در بهبود مدیریت پسماند شهر تهران " مشخص شده است که آموزش های ارایه شده توسط شهرداری منجر به افزایش مشارکت شهروندی در راستای تحقق مدیریت پسماند و بهبود مناسبات اجتماعی شهروندان می گردد. یافته های این تحقیق نیز حکایت از افزایش مشارکت شهروندان در موضوعات تفکیک ،کاهش تولید ، نگه داری موقت و انتقال به موقع پسماند به مبادی حمل در اثر آموزش دارد (10) و (11).

 مطابق یافته های تحقیقات گذشته آموزش شهروندی در تحقق و دست یابی به توسعه پایدار شهری نقش موثری دارد در این تحقیق نیز مشخص شد که  بهره گیری از روش های موثر آموزش به ویژه شیوه تلفیقی می تواند راه رسیدن به مدیریت جامع پسماند و در نهایت توسعه پایدار را هموار سازد (12) .

استفاده از کلیپ های آموزشی به ویژه از طریق تلویزیون به منظور فرهنگ سازی گسترده در زمینه تفکیک و جمع آوری اصولی پسماند بسیار موثر و مورد استقبال شهروندان است.در حالی که سهم این شیوه آموزشی بسیار ناچیز است.

با توجه به این که از نظر 97% شهروندان ، نقش ابزار تشویق یا ایجاد انگیزه مشارکت برای شهروندان در اثر بخشی دوره های آموزشی و میزان تفکیک پسماند ، زیاد و خیلی زیاد است، لذا عملیاتی نمودن پیشنهاد دوم نگارنده اثر بخشی آموزش ها را افزایش خواهد داد. تاثیر عامل انگیزشی در بهبود فرایند آموزش در تحقیقات گذشته نیز اثبات شده است (11).

در این تحقیق نتایج به دست آمده در مورد نقش بانوان در تفکیک پسماندها از مبدا و مکان های مورد علاقه برای فراگیری و آموزش مباحث مربوط به تفکیک و جمع آوری اصولی پسماندها نشان می دهد که اولویت دادن به بانوان و دانش آموزان (به ویژه درمدارس و بوستان ها) به عنوان مخاطبین برنامه های آموزشی بسیار مثمر ثمر می باشد. ارتباط کیفیت و اثربخشی آموزش با تحصیلات ، جنسیت و سن شهروندان از یافته های تحقیقات پیشین نیز بوده است(13) و(14).

ارایه پیشنهادات

 پیشنهادات مبتنی بر نتایج این تحقیق که منجر به بهبود کارایی و اثر بخشی آموزش های ارایه شده در زمینه تفکیک و جمع آوری صحیح پسماند می گردد:

1. تهیه و توزیع کلیپ های آموزشی توسط شهرداری در زمینه آموزش تفکیک وجمع آوری پسماند
2. استفاده از رسانه های عمومی به ویژه تلویزیون به منظور فرهنگ سازی گسترده در راستای اجرای مفاد ماده 6 قانون مدیریت پسماند (این موضوع مهم می تواند با همت و رایزنی مسوولین فرادست شهرداری با سازمان صداوسیما محقق گردد).
3. اولویت دادن به بانوان با توجه به نقش ایشان در تفکیک پسماند از مبدا و هم چنین کودکان و نوجوانان به منظور آموزش بنیادین در جامعه به عنوان مخاطبین دوره های آموزشی
4. اطلاع رسانی درخصوص نوع، زمان و مکان دوره های آموزشی از طریق پرتال شهرداری ، تبلیغات محیطی و...
5. استفاده بیش تر از روش آموزش تلفیقی
6. ارتقای آگاهی های تخصصی مدیران، کارکنان و آموزش گران مرتبط با پسماند
7. گسترش آموزش های شهروندی در مراکزی مانند مهدهای کودک ، مدارس و بوستان ها
8. درج بیشتر مطالب آموزشی با موضوع تفکیک و بازیافت در جراید عمومی و منطقه ای
9. انتخاب آموزش گران و مربیان متخصص و توان مندتر

10. کاربرد ابزار تشویق مانند اهدای جوایز یا اعمال تخفیف در عوارض پسماند ملک در صورت مشارکت فعال شهروندان در تفکیک پسماند و ابزار بازدارنده مانند آگاهی رسانی در خصوص اعمال مفاد ماده 16 قانون مدیریت پسماند و جرایم مربوطه برای شهروندان خاطی . البته با در نظر گرفتن این که عوامل انگیزشی اقتصادی برای اقشار ضعیف تر جامعه و عوامل انگیزشی فرهنگی برای اقشار با درآمد بالاتر پر رنگ تر می باشد.

منابع

1-      عمرانی.قاسمعلی،1389، مواد زاید جامد، جلد اول و دوم، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد.

2-      لاهیجانیان.اکرم الملوک،1390،آموزش محیط زیست، دانشگاه آزاد واحدعلوم وتحقیقات.

3-      Saurabh. G.Ram. B. Antil .K .2012, Environmental Education for Healthcare Profetionals with Refrence to Biomedical waste Management, International Research Journal of Environment Sciences ,Vol.1 (5),69-75

4-      خراسانی. اباصلت و عبدی. اکبر، 1380، روش های کاربردی نیاز سنجی آموزشی، انتشارات مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران.

5-      شریعت پناهی. محمود، 1376، مبانی بهداشت محیط، انتشارات دانشگاه تهران .

6-      عبدلی. محمد علی، 1384، بازیافت مواد زاید شهری، دانشگاه تهران.

7-      دانشیار.حدیث، 1392 مجموعه مقالات در وبسایت www.hadisdaneshyar.blagfa.com

8-   نوروزیان. علیرضا ،1391 ، تاثیر آموزش همگانی در بهبود مدیریت پسماند در سطح استان خراسان شمالی ، پایان نامه کارشناسی ارشد آموزش محیط زیست ، دانش گاه پیام نور ، واحد شهر ری.

9-   فاضل. فریدون،1391، بررسی تأثیر برنامه های آموزشی ویژه شهرداری بر میزان تفکیک پسماندهای خشک در شهرداری منطقه 17، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست.دانشکده محیط زیست.

10-  دانش گاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.

11- فلاح زاده. سلیمه،1392، بررسی تأثیر آموزش شهروندی بر افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت شهری منطقه 17، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی،دانش گاه آزاد اسلامی، واحد رودهن.

12- پورعزیزی. فاطمه، 1388، بررسی نقش مشارکت مردمی در بهبود مدیریت پسماند،پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست. دانش کده محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.

13- رفیعی.محمد،1389،آموزش شهروندی و نقش آن در دست یابی به توسعه پایدار.پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست.دانشکده محیط زیست.دانشگاه آزاد اسلامی،واحد علوم و تحقیقات.

14- اسماعیلی.محمد،1388،نقش آموزش شهروندی در به بود مناسبات اجتماعی و ارایه شیوه های مطلوب، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست، دانش کده محیط زیست،دانشگاه آزاد اسلامی،واحدعلوم وتحقیقات.

15- نظامی.الهه،1390، بررسی میزان اثر بخشی آموزش های ارایه شده توسط سازمان مدیریت پسماند خراسان شمالی به زنان خانه دار، پایان نامه کارشناسی ارشد آموزش محیط زیست، دانشگاه پیام نور،واحد شهر ری.