ارزیابی اثرات زیست‌محیطی طرح‌های تغذیه مصنوعی دشت لاور در استان بوشهر

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره4، بهار1396

ارزیابی اثرات زیست­محیطی طرح­های تغذیه مصنوعی دشت لاور در استان بوشهر

پوریا عطایی [1]*

ataeip@yahoo.com

سوده کریم­قاسمی [2]

چکیده

زمینه و هدف: نگرانی در مورد استفاده غیر منطقی انسان­ها از منابع و دشت­ها افزایش پیدا کرده است که خود نتیجه مدیریت نادرست ادارات محلی و روش­های بهره­برداری می­باشد که برای رسیدن به یک توسعه پایدار باید این مشکلات حل شود. در این رابطه لازم است هر نوع بهره­برداری از منابع پس از ارزیابی ظرفیت محیط زیست انجام شود. فرآیند ارزیابی اثرات زیست­محیطی به عنوان تضمین معیارها و آیین­نامه­های زیست­محیطی در طرح­های مختلف است که اهداف اصلی آن شامل پیش­بینی، شناخت و تجزیه و تحلیل جزییات تمام اثرات مثبت و منفی طرح­های محیط زیست طبیعی و انسانی می­باشد. هدف پژوهش حاضر ارزیابی اثرات زیست­محیطی طرح­های تغذیه مصنوعی دشت لاور در استان بوشهر بوده است.

روش بررسی: در این تحقیق از روش ماتریس ICOLD استفاده گردید. در این روش اثر هر یک از فعالیت­های طرح بر عوامل زیست­محیطی  در دو مرحله احداث و بهره­برداری سنجیده شد.

یافته‌ها: یافته­ها نشان داد که پیامدهای وارد شده طرح بر کل محیط زیست مثبت بوده است (94+ امتیاز).

بحث و نتیجه‌گیری: با توجه به یافته­های به­دست آمده، اجرای طرح­های تغذیه مصنوعی در دشت لاور با رعایت استانداردها بلامانع
می­باشد. در پایان با توجه به نتایج به­دست آمده از این مطالعه پیشنهادهایی ارایه گردید.

واژه­های کلیدی: ارزیابی اثرات زیست­محیطی، تغذیه مصنوعی، محیط زیست، دشت لاور.

Environmental impact assessment of Lavar plain artificial recharge plans in Bousher province

Pouria Ataei[3]*

ataeip@yahoo.com

Soodeh Karimghasemi [4]

Abstract

Background and Objective: Concern about the illogical utilization of territory by humans have been increased. This can be due incorrect management in territorial administration and exploitation methods, which must be resolved in order to reach a sustainable development. In this regard, it is nessary that any kind of exploitation from nature is performed after assessment of environmental capacity. Environmental Impact Assessment (EIA) procedure is considered as an assurance for environmental criteria and regulations in various plans and its main aim is to predict, recognize, an analyze in detail all the positive and negative impacts of a plan for natural and human environment. The aim this study was to cover the environmental impact assessment of Lavar plain artificial recharge plans in Bousher province.

Method: In this study, ICOLD matrix method has been used. In this method, the environmental impact of each project activity in the construction and operation phases was measured.

Findings: Findings revealed that the impacts of the plan on the whole environment were positive (+94 score).

Conclusion: According to the results, implementation of artificial recharge plans based on the standards is permissible. Finally based on the results, some recommendations were presented.

Keywords: Environmental Impact Assessment, Artificial Recharge, Environment, Lavar Plain.

مقدمه

پروژه‌های آبیاری، زهکشی، تغذیه مصنوعی و سدهای مربوطه برای منافع و رفاه جوامع انسانی طراحی و اجرا می‌شوند و امروزه تأمین غذا در سطح جهان بدون اجرای این پروژه‌ها غیرقابل تصور است. اخیراً به این امر توجه شده است که یک محیط زیست متعادل تضمین‌کننده رفاه پایدار جوامع بشری و پایداری پروژه‌ها به‌شمار می‌رود و بر همین مبنا در برنامه‌ریزی پروژه‌ها نگرش همه‌جانبه‌ای به‌عمل می‌آید تا ضمن توجه به جنبه‌های تولید، بهبود مجموعه محیط زیست و به حداقل رساندن اثرات منفی غیرقابل اجتناب زیست‌محیطی این‌گونه پروژه‌ها نیز مدنظر قرار گیرد. نمونه‌های متعددی از خسارت‌های ناشی از نادیده گرفتن اثرات زیست‌محیطی طرح‌های آبیاری، زهکشی و تغذیه مصنوعی در محیط‌های مختلف با دامنه وسیعی از شرایط مختلف جغرافیایی، اقلیمی و اجتماعی از گوشه و کنار جهان گزارش گردیده که نه­تنها نشان‌دهنده تخریب وسیع محیط زیست ناشی از اجرای چنین پروژه‌هایی می‌باشد، بلکه در برخی موارد اجرای پروژه‌هایی جهت اصلاح اثرات نامطلوب این فعالیت‌ها خود باعث گردیده که مساله و مشکل دیگری در طول زمان در نقطه دیگری بروز نماید. به‌عنوان مثال می‌توان به اثرات بالا آمدن سطح آب زیرزمینی و ایجاد اراضی ماندابی اشاره نمود که در اثر آبیاری بی‌رویه و نشت از کانال‌ها به‌وجود می‌آید. در بعضی از مناطق این اثرات با استفاده از روش آبیاری زیرزمینی برطرف شده است. ولی در طول زمان به‌دلیل افت شدید سطح سفره آب زیرزمینی و افزایش آلودگی آن به‌علت نفوذ زه‌آب‌ها و آب­های شور، تولیدات کشاورزی کاهش یافته است (1). چنین مثال‌هایی نشانگر پیچیدگی محیط زیست و تغییر ماهیت آن می‌باشد. پیچیدگی فرآیندها و سیستم‌های زیست‌محیطی چنان است که پیش‌بینی صحیح تمامی طیف تغییرات حاصل از یک فعالیت خاص توسط انسان، به‌طور کامل امکان‌پذیر نمی‌باشد. با وجود این، سطح دانش و اطلاعات درحال افزایش است، به‌طوری که بیشتر اشتباهاتی که در گذشته انجام گرفته یا می‌گرفت، امروزه قابل پیشگیری و اجتناب است. بنابراین باید نسبت به مسایل و اثرات زیست‌محیطی حساسیت بیشتری اعمال گردد تا ضمن جواب­گویی به افزایش نیازهای جمعیت درحال رشد جهان، فعالیت‌های کشت ‌آبی، اصلاح خاک و کنترل سیلاب منجر به توسعه پایدار گردد (2). ارزیابی اثرات زیست­محیطی به عنوان یک چارچوب حقوقی است که بر طرح­ریزی فیزیکی تمرکز دارد و دارای قابلیت شناخت، پیش­بینی، کاهش و یا جبران اثرات مثبت و منفی طرح­های مختلف می­باشد (3). ارزیابی اثرات زیست­محیطی یک دیدگاه تلفیقی عملیاتی­شده و اجرایی در جهت توسعه پایدار می­باشد؛ دیدگاهی که نظامی به­هم پیوسته را دایر بر این که همه چیز در محیط زیست و با محیط زیست به پایداری می­رسد، مدنظر قرار می­دهد (4).

در حال حاضر، هدف نهایی از حفاظت محیط زیست رسیدن به مقوله بسیار مهم توسعه پایدار در قالب برنامه­های اقتصادی و اجتماعی هماهنگ با اصول حفاظت از محیط زیست و ممانعت از تخریب و تهی­سازی منابع تجدید شونده و غیرقابل تجدید می­باشد (5). بررسی پیامدهای زیست­محیطی طرح­های توسعه فرصتی را برای تصمیم­گیرندگان فراهم می­نماید که ضمن رسیدن به اهداف توسعه مورد انتظار، بتوانند آثار و پیامدهای زیست­محیطی طرح­های توسعه اعم از مثبت و منفی را به­موقع پیش­بینی و با ارایه یک برنامه مدیریتی مناسب نسبت به رفع جنبه­های تخریبی و تقویت آثار مثبت اقدام نمایند (6). ارزیابی اثرات زیست­محیطی یکی از راه­های قابل قبول برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است و می­تواند به عنوان یک ابزار برنامه­ریزی، اثرات بالقوه زیست­محیطی را که در نتیجه اجرای پروژه­های عمرانی و توسعه، پدیدار می­شوند، شناسایی و گزینه­های منطقی جهت حل آن­ها انتخاب کند (7). در این رابطه نهادهای رسمی و غیررسمی (مردم­نهاد) از اهمیت زیادی برخوردارند، به­طوری که نهادهای رسمی می­توانند طرح­ریزی و چارچوب کلی فرآیندها را مشخص نمایند و نهادهای غیررسمی بر چگونگی انجام فعالیت­ها نظارت کنند (8). رن دلایل اصلی ضعف در انجام و به­کارگیری ارزیابی اثرات زیست­محیطی را در قوانین سیاسی، مکانیسم تشویقی، نظم و انضباط سازمان­ها و کمبود روش­شناسی مناسب می­داند (9). کشور ایران در منطقه­ای خشک و نیمه­خشک قرار گرفته و توزیع نامتناسب جریان­های سطحی محدودیت­های عمده­ای را به وجود آورده است. به­علاوه قسمت اعظم این جریان­ها قبل از این که مورد استفاده قرار گیرند، از دسترس خارج می­گردند. از آن­جا که تأمین آب همواره نیاز اساسی بشر برای استفاده­های کشاورزی، صنعت و شرب جوامع انسانی بوده است، لذا مهار سیلاب­ها و آب­های جاری از طریق احداث طرح­های تغذیه مصنوعی، از کارهای اساسی و زیربنایی کشور محسوب می­شود که برای نیل به خودکفایی اقتصادی و بهبود وضعیت اجتماعی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است (5). از آن­جا که محدوده مطالعاتی (دشت لاور) دارای اقلیم خشک و بیابانی و فاقد پوشش گیاهی منسجم است، لذا جهت رفع این مشکل و جلوگیری از افت سریع کمیت و کیفیت آب­خوان­، طرح­های تغذیه مصنوعی در حال اجرا می­باشد. هدف از احداث این طرح­ها، نفوذ و ذخیره سیلاب با استفاده از حوضچه‌های تغذیه مصنوعی است. از طرفی، با اجرای این طرح برخی اثرات مثبت و منفی کوتاه­مدت و بلندمدت زیست­محیطی بروز پیدا خواهد کرد که بررسی این اثرات و ارایه راه­کارهای مناسب، لازم و ضروری به نظر می­رسد. لذا، این پژوهش با هدف بررسی اثرات زیست­محیطی طرح­های تغذیه مصنوعی دشت لاور در استان بوشهر انجام گردیده است. تحقیقات فراوانی اثرات زیست­محیطی طرح­های مختلف را بررسی کردند که به عنوان نمونه، موسوی و همکاران با استفاده از ماتریس LEOPOLD و ICOLD به ارزیابی اثرات زیست­محیطی سد مخزنی کور پرداختند و نتیجه گرفتند که بیشترین پیامدهای منفی مربوط به محیط فیزیکی در مرحله ساختمانی و بیشترین پیامدهای مثبت در محیط اقتصادی- اجتماعی در مرحله بهره­برداری مشاهده می­شود (10). فلاحت­کار و همکاران با بهره­گیری از روش ماتریس ICOLD و چک­لیست، به ارزیابی اثرات زیست­محیطی احداث آزاد راه پرداختند که نتایج تحقیق آن­ها نشان داد محیط بیولوژیکی بیشترین تأثیر منفی و محیط اجتماعی کمترین تأثیر منفی را از اجرای طرح متحمل می­شود (7). منوری و همکاران نیز با بررسی اثرات زیست­محیطی طرح­های تغذیه مصنوعی استان یزد نتیجه گرفتند که بیشترین پیامدهای منفی مربوط به محیط فیزیکی در مرحله ساختمانی و بیشترین پیامدهای مثبت در محیط اقتصادی- اجتماعی در مرحله بهره­برداری رخ می­دهد (5). هم­چنین، محمدی و همکاران در پژوهش خود نشان دادند که اثرات مثبت اجرای سد گابریک در استان هرمزگان بیشتر از اثرات منفی در مرحله ساخت و بهره­برداری بوده است (11). در پژوهشی دیگر پناهنده و همکاران در ارزیابی اثرات زیست­محیطی کارخانه کمپوست با استفاده از ماتریس لئوپولد و چک­لیست نتیجه گرفتند که محیط بیولوژیک در هر دو مرحله ساخت و بهره­برداری، به دلیل دارا نبودن جنبه­های حساس، تأثیر منفی نمی­پذیرد (12). فتایی و شیخ جباری با استفاده از ماتریس لئوپولد به ارزیابی اثرات زیست­محیطی شهرک صنعتی پرداختند که در نهایت، احداث طرح موردنظر تأیید گردید (13). پیری نیز در پژوهش خود به ارزیابی اثرات زیست­محیطی طرح احداث سد چاه نیمه چهارم در زابل با استفاده از ماتریس لئوپولد پرداخته و نتیجه گرفت که احداث این سد با وجود اثرات منفی، تأثیرات مثبت بیشتری بر محیط اقتصادی- اجتماعی و زیست­محیطی منطقه دارد (14). نیکبخت و شامحمدی حیدری با بررسی اثرات زیست‌محیطی سد سردشت در مرحله بهره‌برداری با استفاده از روش چک­لیست، نتیجه گرفتند که با احداث سد، آثار زیست­محیطی آن به ویژه در مرحله بهره‌برداری، بسیار مثبت بوده است (15). یعقوبی و همکاران در بررسی تأثیرات اجتماعی- اکولوژیکی احداث سد فدامی نشان داده است که پیامدهای وارد شده طرح بر کل محیط زیست مثبت بوده است (16).

محدوده مطالعه

دشت لاور از شمال به شهرهای اهرم و برازجان، از جنوب به شنبه و کاکی، از شمال غرب به خورموج، از شمال­شرق به محدوده دشت پلنگ و از جنوب‌شرق به محدوده­های باغان و ریز محدود می­گردد و تا بوشهر حدود 90 کیلومتر فاصله دارد. مساحت این دشت حدود 6397 هکتار است. دسترسی به محدوده غربی دشت لاور از طریق جاده آسفالته خورموج- قیرکارزین امکان‌پذیر است و جهت دسترسی به محدوده شرقی دشت می‌توان از بزرگراه سیراف، محدوده خورموج- کنگان و جاده آسفالته شنبه استفاده نمود. محدوده مطالعاتی دارای اقلیم خشک و بیابانی و فاقد پوشش گیاهی منسجم است. متوسط بارندگی منطقه 250 میلی­متر و حداقل و حداکثر دمای منطقه به ترتیب برابر 7 و 50 درجه سانتی­گراد می­باشد. در محدوده مورد مطالعه احداث چهار حوضچه تغذیه مصنوعی به عنوان یک گزینه قابل اجرا تشخیص داده شده است. حجم آب­گیری این چهار حوضچه 4/0 میلیون متر مکعب می­باشد. حجم آبگیری حوضچه­های پیشنهادی 4/0 میلیون مترمکعب بوده و با فرض سه بار آب­گیری در سال به 2/1 میلیون مترمکعب می­رسد. کل حجم آب کنترل شده در طول سال 95/1 مترمکعب می­باشد. درصد کنترل رواناب زیرحوضه نیز 90 درصد است.

روش بررسی

در این تحقیق ارزیابی زیست محیطی طرح­های تغذیه مصنوعی با استفاده از روش ماتریس ICOLD انجام شده است. ماتریس ICOLD یکی از روش­هایی است که با استفاده از آن می­توان نتایج کیفی ارزیابی زیست­محیطی پروژه را به صورت کمی بیان کرد. در این روش اثر هر یک از فعالیت­های طرح بر عوامل زیست­محیطی منطقه مطالعاتی در دو مرحله احداث و بهره­برداری پروژه به تفکیک محیط­های فیزیکی، بیولوژیک، اجتماعی و فرهنگی سنجیده و برای بزرگی دامنه اثر، امتیازی بین صفر تا 5+ و صفر تا 5- داده شد. در ستون­های این ماتریس عوامل زیست­محیطی آورده شده و در سطرهای آن ریزفعالیت­های پروژه نوشته شده است (17). از محاسن این ماتریس بیان ویژگی­های هر اثر بر محیط زیست می­باشد، به طوری که علامت­ها و اعداد مورد استفاده در این ماتریس، وضعیت و خصوصیات اثر را شرح می­دهند (10). در محل تلاقی اجزای فعالیت و پارامترهای محیط زیست در صورتی که اثری وجود داشته باشد، نوع ویژگی اثر با استفاده از توصیف­های زیر بیان می­شود.

الف) نوع اثر: علامت­های + و – به ترتیب بیان کننده مطلوب و نامطلوب بودن اثر می­باشد. ب) شدت اثر: شدت اثرات، توصیف کننده میزان تغییرات نسبت به وضع موجود می­باشد که در این پژوهش این تغییرات به صورت بسیار زیاد، زیاد، متوسط، کم و بسیار کم در نظر گرفته شده است که به ترتیب با نمادهای عددی 5، 4، 3، 2 و 1 نشان داده می­شوند. ج) تداوم اثر: اثراتی که در مقطع خاص به وقوع می­پیوندند و تداوم ندارند، اثرات مقطعی می­باشند و با نماد T نشان داده می­شوند. اثراتی که در درازمدت به صورت دوره­ای یا مداوم وجود خواهند داشت، اثر دایم هستند و با نماد P نمایش داده می­شوند. د) زمان وقوع: در ماتریس ICOLD سه نماد L، M، I به ترتیب بیان­کننده وقوع فوری، میان­مدت و درازمدت اثر می­باشند.

یافته­ها

همان‌گونه که پیش­تر توضیح داده شد، برای جمع‌بندی و تجزیه و تحلیل اثرات زیست­محیطی از ماتریس ICOLD استفاده گردید. بدین منظور ابتدا جمع جبری ارزش‏های موجود برای هر ستون محاسبه و سپس بر تعداد ارزش‏های موجود تقسیم و میانگین رده‌بندی برای هر یک از فعالیت­ها محاسبه گردید. برای برآورد میانگین رده­بندی هر یک از محیط‏های سه­گانه نیز جمع جبری ارزش‏های موجود برای همه ستون­ها بر تعداد اثرات تقسیم گردید. در نهایت، میانگین رده­بندی کلی برای هر یک از مراحل ساخت و بهره­برداری نیز از جمع جبری میانگین رده­بندی تمام محیط­ها تقسیم بر تعداد محیط­ها به دست آمد.

یافته­ها نشان می­دهد که در مرحله ساختمانی، اقدامات خاک­برداری و خاک­ریزی، بتون­ریزی، استفاده از ماشین­آلات و تأمین منابع قرضه بیشترین تأثیر منفی را بر محیط فیزیکی تحمیل می­کنند (جدول 1). در محیط بیولوژیکی نیز به ترتیب فعالیت­های خاک­برداری و خاک­ریزی، تولید فاضلاب جامد و تأسیسات بهداشتی بیشترین اثرات منفی را به بار می­آوردند (جدول 2). در مرحله ساخت حوضچه­های تغذیه مصنوعی اکثر اقدامات بر محیط اجتماعی- فرهنگی تأثیر مثبتی دارند، به­طوری که به ترتیب فعالیت­های تأمین برق، راه­های دسترسی و استخدام کارگر بیشترین تأثیر مثبت را داشته و تنها تولید فاضلاب جامد اثر منفی خواهد داشت (جدول 3).

جدول 1- ماتریس شناسایی اثرات فیزیکی حوضچه­های تغذیه مصنوعی در مرحله ساختمانی

Table 1- The matrix of physical effects of artificial recharge ponds in the construction phase

منبع: یافته­های پژوهش

جدول 2- ماتریس شناسایی اثرات بیولوژیکی حوضچه­های تغذیه مصنوعی در مرحله ساختمانی

Table 2- The matrix of biological effects of artificial recharge ponds in the construction phase

منبع: یافته­های پژوهش

جدول 3- ماتریس شناسایی اثرات اجتماعی- فرهنگی حوضچه­های تغذیه مصنوعی در مرحله ساختمانی

Table 3- The matrix of socio-cultural effects of artificial recharge ponds in the construction phase

منبع: یافته­های پژوهش

در مرحله بهره­برداری، دو فعالیت تأمین آب و کنترل سیلاب بیشترین تأثیر مثبت و دو اقدام مصرف کودها و سموم بیشترین اثر منفی را بر محیط فیزیکی دارند (جدول 4). این در حالی است که دو فعالیت تأمین آب و کنترل سیلاب نیز بر محیط بیولوژیکی بیشترین تأثیر مثبت را به بار می­آورند و علاوه بر مصرف کودها و سموم، توسعه فعالیت­های تفریحی نیز بر این محیط پیامد منفی خواهد داشت (جدول 5). در مرحله بهره­برداری از حوضچه­های تغذیه مصنوعی به غیر از دو اقدام مصرف سموم و کودها با سایر اقدامات پیامد مثبتی بر محیط اجتماعی- فرهنگی دارند، به­طوری که، به ترتیب فعالیت­های تأمین آب و توسعه فعالیت­های تفریحی بیشترین تأثیر مثبت را به همراه خواهند داشت (جدول 6).

جدول 4- ماتریس شناسایی اثرات فیزیکی حوضچه­های تغذیه مصنوعی در مرحله بهره­برداری

Table 4- The matrix of physical effects of artificial recharge ponds in the operation phase

منبع: یافته­های پژوهش

جدول 5- ماتریس شناسایی اثرات بیولوژیکی حوضچه­های تغذیه مصنوعی در مرحله بهره­برداری

Table 5- The matrix of biological effects of artificial recharge ponds in the operation phase

منبع: یافته­های پژوهش

جدول 6- ماتریس شناسایی اثرات اجتماعی- فرهنگی حوضچه­های تغذیه مصنوعی در مرحله بهره­برداری

Table 6- The matrix of socio-cultural effects of artificial recharge ponds in the operation phase

منبع: یافته­های پژوهش

جمع­بندی اثرات مثبت و منفی در محیط فیزیکی نشان داد که پیامدهای مقطعی منفی بیش از پیامدهای مثبت، پیامدهای دایمی منفی بیشتر از پیامدهای مثبت دایمی و به­طور کلی، اثرات مقطعی منفی بیشتر از پیامدهای دایم منفی بوده است و اثرات مقطعی مثبت نیز بیشتر از اثرات دایم برآورد شده است. اما، با مقایسه مجموع پیامدهای مثبت و منفی در محیط فیزیکی مشخص شد که با احداث و بهره­برداری از حوضچه­های تغذیه مصنوعی اثرات منفی که بر محیط فیزیکی تحمیل می­شود بیش از اثرات مثبت است.

جدول 7- جمع­بندی اثرات فیزیکی حوضچه­های تغذیه مصنوعی دشت لاور

Table 7- Total physical effects of Lavar plain artificial recharge ponds

منبع: یافته­های پژوهش

یافته­های حاصل از جمع­بندی اثرات در محیط بیولوژیکی نشان داد که پیامدهای دایمی مثبت از پیامدهای دایمی منفی بیشتر بوده است. اما، اثرات مقطعی مثبت کمتر از اثرات مقطعی منفی بوده است. به­طور کلی، با مقایسه مجموع پیامدهای مثبت و منفی در محیط بیولوژیکی مشخص شد که پیامدهای منفی حاصل از احداث و بهره­برداری از حوضچه­های تغذیه مصنوعی بیشتر از پیامدهای مثبت خواهد بود.

جدول 8- جمع­بندی اثرات بیولوژیکی حوضچه­های تغذیه مصنوعی دشت لاور

Table 8- Total biological effects of Lavar plain artificial recharge ponds

منبع: یافته­های پژوهش

با جمع­بندی اثرات در محیط اجتماعی- فرهنگی مشخص شد که پیامدهای دایمی مثبت از پیامدهای دایمی منفی بیشتر بوده، هم­چنین، اثرات مقطعی مثبت بیشتر از اثرات مقطعی منفی بوده است. به­طور کلی، با مقایسه مجموع پیامدهای مثبت و منفی در محیط اجتماعی- فرهنگی مشخص شد که پیامدهای منفی حاصل از احداث و بهره­برداری از حوضچه­های تغذیه مصنوعی کمتر از پیامدهای مثبت خواهد بود.

جدول 9- جمع­بندی اثرات اجتماعی- فرهنگی حوضچه­های تغذیه مصنوعی دشت لاور

Table 9-Total socio-cultural effects of Lavar plain artificial recharge ponds

منبع: یافته­های پژوهش

بحث و نتیجه گیری

عدم توجه به ملاحظات زیست‌محیطی در برنامه‌ریزی‌های توسعه و اجرای بدون مطالعه طرح‌‌‌‌ها، باعث ایجاد اثرات سوء زیست‌محیطی در بسیاری از کشور‌‌‌های جهان شده است. درنتیجه این بی‌توجهی‌ها، کیفیت محیط زیست طبیعی و انسانی به شدت کاهش یافته و تخریب منابع طبیعی و نارضایتی‌های همگانی را به همراه داشته است. این امر در ایران نیز عمدتاً به دلیل نادیده گرفتن قوانین زیست‌محیطی جاری، روز به روز ابعاد وسیع‌تری به خود می‌‌‌گیرد. ازاین‌رو، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی طرح‌‌‌ها باعث افزایش کیفیت محیط زیست، ارتقاء سطح رفاه، کاهش نارضایتی همگانی و پیشگیری از تخریب منابع طبیعی می‌‌‌گردد. این مطالعه با هدف بررسی اثرات زیست­محیطی طرح­های تغذیه مصنوعی دشت لاور در استان بوشهر انجام گردید. یافته­ها حاکی از آن است که تعداد کل اثرات مثبت طرح­های تغذیه مصنوعی در محیط­های فیزیکی، بیولوژیکی و اجتماعی- فرهنگی 119 مورد است که از این میان محیط اجتماعی- فرهنگی با 79 مورد بیشترین سهم را دارد و پس از آن محیط بیولوژیک با 23 مورد و محیط فیزیکی با 17 مورد در مراحل بعدی اهمیت قرار می­گیرند. در خصوص تعداد اثرات منفی (108 مورد) بیشترین تعداد در محیط بیولوژیکی (49 مورد) و پس از آن در محیط فیزیکی (46 مورد) مشاهده می­شود. محیط اجتماعی- فرهنگی نیز با 13 مورد کمترین میزان اثرات منفی را به خود اختصاص داده است. مجموع ارزش­های طرح تغذیه مصنوعی دشت لاور 265 امتیاز مثبت و 171 امتیاز منفی را شامل می­شود. محیط اجتماعی- فرهنگی بیشترین اثر مثبت (172 امتیاز) را دارد و پس از آن محیط بیولوژیک (47 امتیاز) و محیط فیزیکی (46 امتیاز) قرار می­گیرد. البته امتیازهای مثبت محیط بیولوژیکی و فیزیکی در منطقه مورد مطالعه محسوس نمی­باشد. از طرفی، محیط فیزیکی با دریافت بیشترین امتیاز منفی (86 امتیاز) بیشترین تأثیر منفی اجرای طرح مذکور را می­پذیرد، در حالی که محیط اجتماعی- فرهنگی با امتیاز 17، کمترین اثرات منفی را دریافت می­کند. در نهایت، جمع جبری ارزش­ها نشان می­دهد که محیط فیزیکی و بیولوژیکی پیامدهای منفی و محیط اجتماعی- فرهنگی پیامدهای مثبتی بر محیط زیست وارد می­آورد. اما جمع جبری اثرات در هر سه محیط نشان می­دهد که پیامدهای وارد شده بر کل محیط زیست مثبت بوده است (94+ امتیاز). لذا، اجرای طرح­های تغذیه مصنوعی در دشت لاور با رعایت استانداردها بلامانع می­باشد.

جدول 10- وضعیت کلی اثرات زیست­محیطی طرح تغذیه مصنوعی دشت لاور

Table 10- Overall status of environmental impact assessment of Lavar plain artificial recharge plan

منبع: یافته­های پژوهش

پیشنهادات

در راستای کاهش اثرات منفی وارد بر محیط­های سه­گانه، ارایه پیشنهادها و اقدام­های اصلاحی لازم و ضروری می­باشد. در نتیجه برای کاهش پیامدهای منفی زیست­محیطی طرح مورد نظر اقدام­های زیر پیشنهاد می­گردد:

ـ استفاده از ماشین­آلات، به خصوص ماشین­آلات سنگین علاوه بر ایجاد آلودگی هوا و آلودگی صوتی، تا حدودی فرسایش خاک را نیز به دنبال خواهد داشت. لذا، پیشنهاد می­شود از ماشین­آلات فرسوده حتی­الامکان استفاده نشود و یا از ماشین­آلاتی استفاده گردد که کمتر آلودگی هوا و صوتی را ایجاد می­کنند.

ـ با شروع عملیات خاک­برداری و خاک­ریزی، کیفیت هوا و آب سطحی تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. هم­چنین، فرسایش خاک نیز به­وجود خواهد آمد. در کنار آن اکوسیستم­های خشکی و آبی، گونه­های گیاهی و جانوری و زیستگاه­های آن­ها نیز دستخوش تغییر می­شوند. لذا، باید با برنامه­ریزی مناسب در صورت امکان حداقل  عملیات خاک­برداری و خاک­ریزی، به خصوص در ماه­های پربارش، انجام گیرد.

ـ برنامه­ریزی آغاز عملیات ساخت طوری باشد که حتی‌الامکان از فعالیت در مناطق حفاظت شده یا زمان­های حساس (زمان تولید مثل) اجتناب شود.

ـ توسعه فعالیت­های تفریحی نیز بر اکوسیستم آبی و خشکی و زیستگاه­های گیاهان تأثیر منفی خواهد داشت. با توجه به این­که در منطقه مورد مطالعاتی مناطق حفاظت شده توسط سازمان منابع طبیعی و محیط زیست وجود دارد، این نکته از اهمیت زیادی برخوردار است که با ورود عوامل انسانی به محیط­های طبیعی، طبیعت دستخوش تغییر خواهد شد. لذا برای کاهش اثرات منفی توسعه فعالیت­های تفریحی می­توان از نصب تابلوهای هشداردهنده و آموزش مردم توسط محیط­بانان استفاده کرد.

ـ با مسدود نمودن آن دسته از جاده­های دسترسی که پس از پایان فعالیت­های ساختمانی مورد استفاده مجدد قرار نخواهد گرفت، از تخریب خاک در اثر عبور و مرورهای متفرقه در این مسیرها جلوگیری شود.

ـ با هماهنگی سازمان منابع طبیعی و محیط زیست مناطقی که دستخوش تخریب شده­اند، می­توان با انجام اقدام­هایی نظیر به حال اول برگرداندن محیط متأثر شده از طریق اصلاح کردن و بذرپاشی در مراتع تخریب شده به بازسازی محیط پرداخت.

ـ با بهره­برداری از سازه­ها احتمال استفاده بیشتر سموم و کودها توسط کشاورزان وجود دارد که این امر اثرات منفی بر کیفیت آب­های سطحی و زیرزمینی و اکوسیستم آبی خواهد داشت. در نتیجه، با هماهنگی سازمان جهاد کشاورزی می­توان کشاورزان را برای کاهش استفاده از سموم و کودهای شیمیایی و ترغیب آن­ها جهت استفاده از بقایای گیاهی و فضولات جانوری و مبارزه بیولوژیک با آفات به جای استفاده بیش از اندازه از سموم، آموزش داد.

منابع

1-      Bushnell, J., Francis, C. and King, J, 1991, Design of resources efficient, environmentally sound cropping system, Journal of Sustainable Agriculture, 1(2): 49-56.

2-      Mondal, M. K., Rashmi, B., and Dasgupta, V, 2010, EIA of municipal solid waste disposal site in Varanasi using RIAM analysis, Resources, Conservation and Recycling, 54(9): 541-546.

3-      Karlson, M., Mörtberg, U., and Balfors, B, 2014, Road ecology in environmental impact assessment, Environmental Impact Assessment Review, 48: 10-19.

4-   دبیری. ف و کیانی. م، 1386، بررسی قوانین و مقررات پیشگیرانه از جمله ارزیابی اثرات زیست­محیطی در کشور ایران و چند کشور صنعتی، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 9(4): صص 109-95.

5-   منوری. م، مروتی. م، حسنی. ا. ح، فرشچی پ و روستا. ز، 1391، بررسی اثرات زیست­محیطی طرح­های تغذیه مصنوعی آبخوان­ها در استان یزد (مطالعه موردی: زیرحوضه آبخیز دشت یزد- اردکان)، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 14(2): صص 36-27.

6-      شریعت. م و منوری. س. م، 1375، مقدمه­ای بر ارزیابی اثرات زیست­محیطی، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.

7-   فلاحت­کار. س، صادقی. آ و سفیانیان ع، 1389، ارزیابی اثرات زیست­محیطی احداث آزادراه قمیشلو با استفاده از روش ماتریس ICOLD و چک­لیست، آمایش سرزمین، 2(2): صص 132-111.

8-      Macintosh, A., and Waugh, L, 2014, Compensatory mitigation and screening rules in environmental impact assessment, Environmental Impact Assessment Review, 49: 1-12.

9-      Ren, X, 2013, Implementation of environmental impact assessment in China, Journal of Environmental Assessment Policy and Management, 15(3): 34-47.

10- موسوی. س. ح، شیخ گودرزی. م و کاویانی. ع، 1391، مقایسه دو روش ماتریس اصلاح شده LEOPOLD و ماتریس ICOLD در ارزیابی اثرات محیط زیستی سد مخزنی کور (نهنگ) در استان سیستان و بلوچستان، فصل­نامه مدیریت و برنامه­ریزی محیط زیست، 2(4): صص 25-15.

11-  Mohamadi, E., Khalighi Sigaroudh, Sh. And Ebrahimi, Sh, 2009, Environmental assessment of Gabric dam on regional sustainable development, The 13^th World Lake Conference, Wuhan, China.

12- پناهنده. م، عابدین­زاده. ن و روانبخش. م، 1389، ارزیابی اثرات زیست­محیطی کارخانه کمپوست شهر یزد، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 12(3): صص 99-87.

13-  فتایی. ا و شیخ جباری. ح، 1384، مطالعه ارزیابی اثرات زیست­محیطی شهرک صنعتی (2) اردبیل، علوم محیطی، 7: صص 44-29.

14-  پیری. ح، 1390، ارزیابی اثرات زیست­محیطی احداث سد چاه نیمه چهارم در زابل، آمایش سرزمین، 3(5): صص 163-145.

15- نیکبخت. م و شامحمدی حیدری. ز، 1383، ارزیابی اثرات زیست­محیطی مرحله بهره­برداری سد سردشت در استان خوزستان، آب و فاضلاب، 15(52): صص 70-67.

16- یعقوبی. ا، ایزدی. ن و عطائی. پ، 1395، ارزیابی تأثیرات اجتماعی ـ اکولوژیکی احداث سد فدامی بر توسعه کشاورزی منطقه، جغرافیا و توسعه، 14(43): 112-91.

17- کریمی. س، صالحی مؤید. م و جعفری. ح. ر، 1387، روشی جدید در بهره­برداری از منابع آب حوزه­های آبریز مناطق خشک (مطالعه موردی سد مروست)، مجله محیط شناسی، 34(47): صص 98-87.