شناسایی و تبیین عوامل مؤثر بر آگاهی معلمان مدارس متوسطه نسبت به حفظ محیط‌زیست

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره4، بهار1396

شناسایی و تبیین عوامل مؤثر بر آگاهی معلمان مدارس متوسطه نسبت به حفظ محیط­زیست

بهمن خسروی پور [1]

زهرا سالاروند [2]

فیض­الله منوری فرد*[3]

monavvarifard@ut.ac.ir

چکیده

زمینه و هدف: آموزش و پرورش در کنار سایر نظام­های آموزشی با آموزش­های مستمر و هد­ف­دار زیست محیطی، می­تواند اقشار مختلف جامعه  را با مفاهیم عمده زیست­­محیطی آشنا کند. در این بین معلمان به عنوان یکی از مؤلفه­های اصلی در فرایند آموزش، نقشی اساسی در جهت آموزش­های زیست محیطی ایفا می­نمایند. لذا، هدف کلی پژوهش حاضر شناسایی و تبیین عامل­های مؤثر بر آگاهی معلمان مدارس متوسطه نسبت به حفظ محیط­زیست است.

روش بررسی: جامعه آماری پژوهش را دبیران دوره متوسطه بخش مرکزی شهرستان دورود تشکیل می­دادند (150=N). برای گردآوری داده­ها از روش نمونه­گیری تصادفی ساده استفاده شد. حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان، 100 نفر تعیین شد. ابزار اصلی برای گرد­آوری داده­ها پرسشنامه محقق ساخته بود. روایی محتوایی ابزار اندازه­گیری توسط نظرسنجی از متخصصان و پایایی آن با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ تایید شد (80/0α ≥ ). تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از نرم­افزار SPSS_V20 آن‌جام یافت.

یافته‌ها: یافته­ها نشان داد که از نظرپاسخ‌گویان، تلویزیون، نشریه­ها و مجلات، کتاب­های درسی و روزنامه­ها دارای بیش‌ترین اهمیت در ایجاد آگاهی زیست محیطی در معلمان می­باشند. یافته­های به دست آمده از تحلیل عاملی نشان داد که سه عامل منابع آگاهی دهنده جمعی، بین فردی و آموزشگاهی در مجموع 94/54 %  از واریانس متغیرهای مورد استفاده در تحلیل عاملی را تبیین نمودند.

بحث و نتیجه‌گیری: منابع آگاهی دهنده جمعی، بین فردی و آموزشگاهی نقش بی بدیلی در آگاهی معلمان دوره متوسطه نسبت به محیط زیست دارند.  از آن‌جا که آگاهی­های زیست­محیطی، رفتار زیست­محیطی انسان را تحت تأثیر قرار می­دهد، ضرورت دارد که آگاهی‌های زیست محیطی معلمان در راستای حفاظت از محیط زیست به وسیله‌ی سازوکارهای ارتباطی بالا، به شکل موثری تقویت شود.

واژه­های کلیدی: آگاهی زیست­محیطی، منابع آگاهی دهنده، حفظ محیط زیست.

Identification of the Factors Influencing Awareness of High School Teachers about Environmental Protection

Bahman Khosravipour[4]

Zahra Salarvand[5]

Feyzollah Monavarifard*[6]

monavvarifard@ut.ac.ir

Abstract

Background and Objective: Education along with other educational systems can introduce the main environmental concepts to various social groups. In the meantime, teachers as one of the main components of training process, play a key role in environmental education. Therefore, the purpose of this study was to identify the factors influencing awareness of high school teachers about environmental protection.

Method: Statistical population of this research consisted of high school teacher of Dorud (N=150). A random sampling method was used to collect data. 100 persons were selected as sample using Morgan Table. The main tool to collect data was a researcher-made questionnaire. A panel of experts approved content validity of the questionnaire and its reliability were confirmed by calculating Cronbach's alpha coefficient (α ≥ 0/80). Descriptive analysis performed by using SPSS _V20.

Findings: Results showed that television, leaflet, magazines, book and newspaper have the highest importance in contributing to awareness of teachers about the environment. Results of factor analysis showed that three factors of mass, interpersonal and scholastic sources of notification explained 54.94% of variance in the variables used for factor analysis.

Conclusion: Mass, interpersonal and scholastic sources of notification have a unique role in awareness of high school teachers about environmental protection. Since human environmental behavior is influenced by environmental awareness, it is necessary to increase environmental awareness of teachers by these communication mechanisms in order to protect the environment.

Keywords: Environmental Awareness, Source Awareness, Environmental Protection

مقدمه

محیط­زیست در سطح جهانی و ملی در معرض تهدیدهای جدی است و این تهدیدها از گرم شدن زمین گرفته تا از دست رفتن تنوع زیستی و انواع آلودگی­ها را شامل می­شود. همزمانی ازدیاد بی رویه جمعیت، رشد صنعت و استفاده غیر اصولی از منابع طبیعی نتایج ناگواری به وجود آورده و اثرات نامطلوب آن روز به روز حادتر شده است که می­توان از جمله به تخریب محیط زیست، نابودی جنگل­ها و مراتع، تخریب اراضی کشاورزی، آلودگی آب و خاک و هوا، کاهش منابع تولید انرژی و بروز انواع بیماری­ها اشاره کرد (1).

 این تغییرات نه تنها آرامش و امنیت را از زندگی انسان می­رباید بلکه سلامتی و هستی را تهدید می­کند. از این­رو بحث­های زیست­محیطی، اکنون در محافل علمی و حتی سیاسی از پر سر و صداترین و جدی­ترین بحث­هایی است که مطرح می شود(2). چرا که  تعادل محیط­زیست به زیان انسان به هم خورده است و این روند اگر ادامه پیدا کند بدون تردید حیات بشر و سایر موجودات زنده را نابود خواهد کرد (3، 4). تغییرات جهانی در زمینه محیط زیست، ناشی از تاثیرات منفی فعالیت­های انسانی روی اکوسیستم­های زمین است (5). این فعالیت­ها ناشی از  عدم آگاهی و شناخت انسان‌ها در زمینه اهمیت و نقش محیط زیست در زندگی بشر بوده و نتیجه این امر، آسیب­های جدی به محیط زیست را به همراه داشته است (6،7). بر این اساس، می­توان امیدوار بود که با افزایش سطح دانش و آگاهی انسآن‌ها، گامی مفید و مؤثر در جهت حفاظت از محیط زیست برداشته شود. در این راستا آموزش­های زیست محیطی، نقش فعالی در یادگیری مسائل زیست محیطی داشته و به افراد کمک می­کند که توانایی تحلیل مسایل زیست محیطی پیرامون خود را پیدا کرده و نگرش آن‌ها نسبت به محیط زیست تغییر کند و در نتیجه، نسبت به بهبود آن احساس مسئولیت کنند (8، 9). دانش و آگاهی­های زیست­محیطی، رفتار زیست­محیطی انسان را تحت تأثیر قرار می­دهد.  هر چند داﻧﺶ ﻫﻤﯿﺸﻪ تاثیر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﻧﺪارد، اﻣﺎ  سازوکارهای دﯾﮕﺮی را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻓﺘﺎر را ﺗﺴﻬﯿﻞ می­نماید (10).

 آموزش با افزایش آگاهی در بشر می­تواند الگوی رفتاری آن‌ها را تغییر دهد (11).

 بنابراین آموزش باید شناخت افراد را نسبت به واکنش­های متقابل نسبت به جنبه های فیزیکی ، بیولوژیکی،  اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی محیط زیست و وابستگی و ارتباط­های ­پیچیده میان توسعه اجتماعی –اقتصادی و بهبود محیط­زیست افزایش دهد (12، 13). آموزش و پرورش در کنار سایر نظام­های آموزشی با آموزش­های مستمر و هد­ف­دار زیست محیطی، می­تواند اقشار مختلف جامعه  را با مفاهیم عمده زیست­­محیطی آشنا کند (14­). در این بین معلمان به عنوان یکی از مؤلفه­های اصلی در فرایند آموزش، نقشی اساسی در جهت آموزش­های زیست محیطی ایفا می­نمایند. آگاهی و دانش معلمان در خصوص محیط زیست می­تواند بر نگرش و رفتار دانش­آموزان برای حفظ محیط زیست موثر باشد (15). بنابراین، می­توان عنوان نمود که هر چه سطح دانش و آگاهی­های زیست محیطی معلمان بیش‌تر باشد، این آگاهی و دانش به دانش­آموزان و سایر افراد جامعه منتقل خواهد شد که این امر به نوبه خود می­تواند به حفظ محیط زیست کمک کند (16). اما آنچه در این بین حایز اهمیت است آن است که چه منابعی بر آگاهی و دانش زیست­محیطی معلمان اثرگذار است؟ پژوهش­های چندی در زمینه منابع آگاهی دهنده زیست محیطی صورت گرفته است و هر یک به نحوی در بهره جستن و غنا بخشیدن به این موضوع تلاش نموده­اند: در  پژوهشی با عنوان « بررسی میزان آگاهی دانش­آموزان دوره متوسطه شهر تهران از حفاظت محیط زیست» به وجود رابطه مثبت و معنی­دار بین متغیرهای استفاده از برنامه های رادیویی، برنامه­های تلویزیونی، دسترسی به جنگل و فضای سبز، مطالعه کتاب ها و مطالعه مقالات زیست محیطی با میزان آگاهی دانش آموزان نسبت به محیط­زیست اشاره دارد (17). پژوهشی تحت عنوان «ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ آﻣﻮزش زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ در ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ زﻧﺎن روﺳﺘﺎﯾﯽ» به این نتیجه دست یافتند که بین متغیرهای منابع اطلاعاتی جمعی ( تلویزیون ، رادیو ، روزنامه ) و کلاس­های آموزش زیست محیطی با آگاهی زنان روستایی در خصوص حفاظت از محیط زیست رابطه ی مثبت و معنی­داری وجود دارد(18). پژوهشی تحت عنوان «بررﺳﻲ ﻧﮕﺮش محیط زیستی ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﺎراداﻳﻢ محیط زیست ﻧﻮ» به این نتیجه دست یافتند که بین مطالعات شخصی، منابع آگاهی دهنده جمعی، سخن‌رانی  و کنفرانس در زمینه محیط زیست، عضویت در کتابخانه با نگرش و دانش زیست محیطی شهروندان رابطه مثبت و معنی­داری وجود دارد(19). پژوهشی با عنوان «اجرای برنامه­های آموزشی محیط­زیست : اهمیت و ضرورت  باورها و اعتقادات معلمان در مورد محیط زیست»  به این نتیجه دست یافت که بین میزان آگاهی معلمان از محیط زیست و آموزش های محیط زیستی رابطه­ مثبت و معنی­داری وجود دارد(20).

 Howe در پژوهش خود نشان داد که بین آگاهی مردم از محیط زیست با منابع آگاهی دهنده­ جمعی نظیر تلویزیون، رادیو، روزنامه، نشریه و مجلات و اینترنت رابطه­ مثبت و معنی­داری وجود دارد و از طریق رسانه­ها می­توان آگاهی و دانش مردم را افزایش داد (21). احمد و علی در پژوهش خود نشان دادند که بین متغیرهای منابع اطلاعات جمعی و منابع اطلاعات فردی، شرکت در سخنرانی­ها، کنفرانس­ها  و همایش­های محیط­زیستی با سطح دانش، آگاهی و نگرش افراد نسبت به حفظ محیط زیست رابطه­ی مثبت و معنی­داری وجود دارد(22).

 Hansmann و همکاران در پژوهش خود نشان دادند که بین متغیرهای منابع اطلاعات جمعی مثل تلویزیون، رادیو، روزنامه و مجلات با سطح آگاهی و دانش مردم از حفظ محیط­زیست رابطه مثبت و معنی­داری وجود دارد (23).

 با توجه به آنچه که تا کنون عنوان گردید ، مشخص می­شود که دانش و نگرش افرد نقشی اساسی در حفاظت از محیط زیست بازی می‌کند. این امر از آن‌جا ناشی می­شود که رفتار انسان تحت تأثیر دانش و نگرش وی قرار دارد و این دو عامل از طریق اثرگذاری بر رفتار، الگوهای رفتار فرد را شکل می­دهند. این الگوهای رفتاری نتیجه ارتباطات انسانی است و اگر منابع ارتباطی یا آگاهی دهنده در راستای حفاظت از محیط زیست عمل نمایند. برآیند آن ایجاد الگوی رفتاری حفاظت از محیط زیست خواهد بود. لذا، هدف پژوهش حاضر شناسایی و تبیین عوامل مؤثر بر آگاهی معلمان مدارس متوسطه به عنوان طیفی از جامعه که از ارتباطات گسترده­ای در محیط اجتماعی خود  بهره­مند هستند، نسبت به حفاظت از محیط­زیست می­باشد.

روش بررسی

این پژوهش از نظر ماهیت از نوع پژوهش­های کمی، از لحاظ هدف کاربردی، از لحاظ روش گردآوری داده­ها میدانی و از لحاظ آماری توصیفی است. جامعه آماری آن را دبیران دوره متوسطه بخش مرکزی شهرستان دورود تشکیل می­دادند (150=N). حجم نمونه پژوهش با استفاده از جدول مورگان 100 نفر تعیین و برای نمونه­گیری از روش تصادفی ساده استفاده شد. ابزار اصلی گردآوری داده­ها پرسشنامه‌ای محقق ساخته است (جدول 1) که روایی محتوایی و شکلی آن با استفاده از نظرسنجی از متخصصان و پس از آن‌جام اصلاحات لازم به دست آمد. پایایی پرسشنامه نیز با آن‌جام پیش­ آزمون و محاسبه ضریب آلفای کرونباخ (80/0 α ≥) تایید شد. تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از نرم افزار SPSS_V20آن‌جام شد. به منظور تجزیه و تحلیل داده­ها آماره­هایی مانند میانگین، انحراف معیار، ضریب تغییرات و تحلیل عاملی به کار گرفته شد.

یافته­ها

بر پایه نتایج آمار توصیفی، میانگین سن پاسخ‌گویان 18/36 سال با انحراف معیار 44/6­ سال بود. دامنه سنی پاسخ‌گویان 53-24 سال بود. از نظر میزان تحصیلات، 1% دارای مدرک دیپلم، 23% دارای مدرک فوق دیپلم، 61% دارای مدرک لیسانس و 15% دارای مدارک بالاتر از لیسانس بودند. 90% پاسخ‌گویان زن بودند و 92% پاسخ‌گویان ساکن شهر و 8 درصد ساکن روستا بودند.  به منظور اولویت­بندی منابع آگاهی دهنده­ی زیست محیطی از نظرپاسخ‌گویان، از آماره ضریب تغییرات بهره گرفته شد. یافته­ها حاکی از آن است که از نظرپاسخ‌گویان، به ترتیب تلویزیون، نشریه­ها و مجلات، کتاب­های درسی و روزنامه­ها دارای بیش‌ترین اهمیت و در مقابل شرکت در کلاس­های ضمن خدمت، برگزاری کارگاه­های آموزشی در زمینه حفظ محیط زیست، شرکت در کلاس­های آموزشی اداره محیط زیست و برگزاری تورهای علمی-ترویجی در زمینه حفاظت از محیط زیست، کمترین اهمیت را دارا می­باشند (جدول 1).

جدول 1- اولویت­بندی منابع آگاهی دهنده­ زیست­محیطی از نظر معلمان مدارس متوسطه شهرستان درود

Table 1-Ranking of resources that influencing on environmental protection awareness from High School Teachers perspectives 

خیلی کم =0        کم= 1         متوسط= 2         زیاد= 3        خیلی زیاد= 4

به منظور کاهش شمار گویه­های تحقیق به عامل­های کمتر و تعیین سهم گویه­ها در ایجاد عامل­ها، از تحلیل عاملی استفاده شد. محاسبات آن‌جام یافته نشان داد که انسجام درونی داده­ها برای تحلیل عاملی مناسب بوده است (856/0KMO=  ) و

آماره بارتلت نیز در سطح یک درصد خطا معنی­دار بود (522/2270= بارتلت). با توجه به ملاک کیسر، سه عامل دارای مقدار ویژه بالاتر از یک استخراج شدند. پس از چرخش عاملی به روش واریماکس، متغیرهای منابع آگاهی­دهنده در ارتباط با حفاظت از محیط زیست، در سه عامل دسته­بندی شدند (جدول2).

جدول2- تحلیل عاملی متغیرهای مؤثر در آگاهی دبیران نسبت به محیط زیست

Table 2- Factor analysis of variables that influence on teachers environmental awareness

بر پایه مقدار ویژه سه عامل با مقدار ویژه بزرگ‌تر از یک استخراج شدند که به ترتیب گزارش بیشینه واریانس مرتب شده­اند. با توجه به طبیعت هریک از عامل­ها و منابع آگاهی دهنده، این عامل­ها به نام: عامل منابع آگاهی دهنده جمعی، عامل منابع آگاهی دهنده فردی و عامل منابع آگاهی دهنده آموزشگاهی نام­گذاری شدند. با توجه به مقدار ویژه عامل­های استخراج شده، عامل منابع آگاهی دهنده جمعی با مقدار ویژه 21/21 بیش‌ترین سهم در تبیین واریانس کل متغیرهای حفاظت از محیط زیست را دارا می­باشد و پس از آن، عامل منابع آگاهی دهنده بین فردی با مقدار ویژه 35/17 و عامل منابع آگاهی دهنده آموزشگاهی با مقدار ویژه 37/16 قرار دارند. در مجموع سه عامل استخراج شده 94/54% از کل واریانس حفاظت از محیط زیست را دارا می­باشند (جدول 3).

جدول3- عامل­ها و متغیرهای مربوط به منابع آگاهی دهنده به دبیران پس از چرخش عاملی

Table 3: factors and variables related to teachers environmental awareness after varimax rotation

بحث و نتیجه گیری

بر پایه یافته­های تحقیق، از بین منابع آگاهی­دهنده­ زیست محیطی، به ترتیب تلویزیون، نشریه­ها و مجلات، کتاب­های درسی و روزنامه­ها دارای بیش‌ترین اهمیت در آگاهی­های زیست­محیطی معلمان بودند. این یافته­ها نتایج پژوهش­های میردامادی و همکاران مبنی بر نقش برنامه­های رادیویی و تلویزیونی، عبدالوهاب، و احمد و علی مبنی بر اهمیت روزنامه­ها و مجلات در افزایش آگاهی­های زیست محیطی، تأیید می­کند(17، 20، 22).

وسکویی اشکوری و لاهیجانیان، عبدالوهاب، و احمد و علی  در پژوهش خود نشان دادند که که بین منابع آگاهی دهنده­ای مانند تلویزیون، رادیو و روزنامه با حفاظت از محیط زیست، رابطه معنی­داری وجود دارد(18، 20، 22). در این تحقیق نیز متغیرهایی چون فیلم آموزشی، کتاب، نشریه و روزنامه جزو مهم‌ترین متغیرها در تبیین میزان آگاهی زیست محیطی معلمان در قالب عوامل آگاهی دهنده جمعی بودند. بنی فاطمه و همکاران، کتون)، هاو، و اوزتاس و کالیپ در پژوهش­های خود به این نتیجه دست یافتند که بین متغیرهای آموزشی، عضویت در کتابخانه­ها، منابع اطلاعات جمعی، منابع اطلاعات فردی، شرکت در سخن‌رانی‌ها، کنفرانس­ها  و همایش­های محیط­زیستی با سطح دانش، آگاهی و نگرش افراد نسبت به حفظ محیط زیست رابطه­ مثبت و معنی­داری وجود دارد(19، 15، 21، 16). در این تحقیق نیز متغیرهایی مانند برگزاری کنفرانس­ها و سخنرانی­های مرتبط با حفظ محیط زیست، برگزاری گارگاه­های آموزشی مرتبط با حفظ محیط زیست، کسب  اطلاعات زیست­محیطی از طریق معلمان، مدیران، و دانش­­آموزان در قالب عامل­های آگاهی دهنده بین­فردی و آموزشگاهی، جزو مهم‌ترین متغیرها در آگاهی زیست محیطی معلمان بودند.

با توجه به یافته­های به دست آمده از پژوهش پیشنهاد می­شود:

1. از آن‌جا که عامل آگاهی دهنده جمعی، بیش‌ترین واریانس متغیر آگاهی زیست محیطی معلمان را تبیین می­کند، پیشنهاد می­شود که نظام آموزش و پرورش به متغیرهای تشکیل دهنده این عامل توجه نموده و با ملزم نمودن مدارس به نصب نشریه، انتشار بروشور، مجله و پوستر با محتوای محیط زیستی به صورت ماهانه در مدارس اقدام نماید. همچنین، با استفاده از سامانه پیامک به صورت روزانه اطلاعات مفیدی در زمینه حفاظت از محیط زیست به معلمان انتقال داده شود. علاوه بر این، ضرورت دارد که نظام آموزش و پرورش با گنجاندن کتاب­هایی در ارتباط با منابع طبیعی و محیط زیست در محتوای برنامه درسی خود به افزایش آگاهی و دانش معلمان و دانش­آموزان در زمینه مدیریت منابع طبعی کمک نماید.

2. از آن‌جایی که عامل منابع آگاهی دهنده فردی در افزایش اطلاعات زیست محیطی معلمان دارای اهمیت بالایی است؛ پیشنهاد می­شود که نظام آموزش و پرورش برای خانواده معلمان (همسر و فرزندان) کلاس­های آموزشی و اردوهای علمی-تفریحی در مورد حفاظت از محیط زیست برگزار نماید.

 منابع

1-   شبیری؛ سیدمحمد، سرمدی؛ محمدرضاو شریفیان؛ شیوا، «نیازسنجی و تعیین اولویت های آموزشی دانش آموزان و دبیران مقطع راهنمایی در زمینه محیط زیست»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1389، دوره دوازدهم، شماره4. صص 150-143.

2-      Astalin, P. K. 2011. A study of Environmental Awareness among Higher Secondary Students and some educational factors affecting it. International Journal of Multidisciplinary Research, Vol. 1(7), pp. 90-101.

3-      محمد شفیعی؛ محمد، «نگاهی به محیط زیست از دیدگاه قرآن کریم»،کنگره بین المللی فرهنگ و آندیشه دینی، 1392.

4-   شاهنوشی؛ محمود و عبداللهی؛ عظیمه سادات، «تحلیلی بر فرهنگ زیست محیطی مردم اصفهان و برخی از عوامل موثر بر آن» ، مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 1386،  پیایی 23 ، صص 34-15.

5-      Kilbourne, W. E., Beckmann, S. C., & Thelen, E.2002. The role of the dominant social paradigm in environmental attitudes: A multinational examination. Journal of business Research, Vol. 55(3), pp. 193-204.

6-      Waktola, D. K. 2009. Challenges and opportunities in mainstreaming environmental education into the curricula of teachers' colleges in Ethiopia. Environmental Education Research, Vol. 15(5), pp. 589-605.

7-      Barlas, m., & karademir, r. A. Ç. A. 2013. Biology department and science education students’ environmental sensitivity, attitude and behaviors. International journal on new trends in education and their implications.

8-   عظیمی؛ محمد، کرمی؛ علیرضا و غلامی؛ مهدی، «افزایش دانش زیست محیطی همگانی با تاکید بر آموزش محیط زیست»، چهارمین همایش ملی آموزش. 1391.

9-      Lafferty, W. M., & Eckerberg, K. 2013. From the Earth Summit to Local Agenda 21: working towards sustainable development (Vol. 12): Routledge.

10-  قیاسوند، جواد، «معماری ، محیط زیست ؛ توسعه پایدار»، مجله راه و عمران، 1392، شماره 45، ص 53-56 .

11-  Zsóka, Á, Szerényi, Z. M., Széchy, A., & Kocsis, T. 2013. Greening due to education Environmental knowledge, attitudes, consumer behavior and everyday pro-environmental activities of Hungarian high school and university students. Journal of Cleaner Production, Vol. 48, pp. 126-138.

12- محرم نژاد؛ ناصر و حیدری؛ عمران، «تدوین الگوی مدیریتی توسعه پایدار آموزش محیط زیست برای نسل جوان کشور»، علوم و تکنولوژی محیط زیست،  1385، شماره 28. صص 77-68.

13- دیبایی؛ شادی و لاهیجانیان؛ اکرم الملوک، « بررسی برنامه های درسی مقطع راهنمایی با تأکید بر محورهای آموزش محیط زیست»، علوم محیطی، 1388، سال ششم ، شماره3. صص 184-177.

14- حمیدیان؛ علی،« لزوم توجه به فرهنگ زیست محیطی دانشجویان مطالعه موردی:دانشگاه تهران»، مقالات کامل نخستین همایش باغ گیاهشناسی ملی ایران موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، باغ گیاهشناسی ملی ایران. 1390.

15-  Cotton, D. 2006. Implementing curriculum guidance on environmental education: The importance of teachers' beliefs. Journal of Curriculum Studies,Vol.38(1), pp. 67-83

16-  Oztas, F., & Kalıpçı, E. 2009. Teacher Candidates' Perception Level of Environmental Pollutant and Their Risk Factors. International Journal of Environmental & Science Education, Vol. 4(2).

17- میردامادی ؛مهدی ، باقری ورکانه؛ عباسعلی و اسمعیلی؛ سمیه، «بررسی میزان آگاهی دانش آموزان دوره متوسطه شهر تهران از حفاظت محیط زیست»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1389، دوره دوازدهم، شماره 1، صص 216-201.

18-  وسکویی اشکوری ؛ نرجس و لاهیجانیان ؛ اکرم الملوک ، « بررسی نقش آموزش زیست محیطی در مدیریت زیست محیطی زنان روستایی (مطالعه موردی: منطقه غرب استان مازندران)»، فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی، 1389 ، سال پنجم، شماره4. صص 88-75.

19- بنیﻓﺎﻃﻤﻪ؛ فاطمه ، حسین نژاد ؛ﻓﻬﻴﻤﻪ وﻋﻠﻴﺰاده اقدم ؛ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ، « ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﮕﺮش محیط زیستی ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﺎراداﻳﻢ محیط زیستی ﻧﻮ»، ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ،1392، ﺳﺎل چهارم، ﺷﻤﺎره 7، ﺻص 173 ﺗﺎ 186.

20-  Abdul-Wahab, S. A. 2008. A Preliminary Investigation into the Environmental Awareness of the Omani Public and their Willingness to Protect the Environment. American Journal of Environmental Sciences, Vol. 4(1).

21-  Howe, C. 2009. The role of education as a tool for environmental conservation and sustainable development. Imperial College London.

22-  Ahmad, J., & Ali, I. 2012. An Investigation of Environmental Knowledge and Environmental Practices among Malaysians. Far East Journal of Marketing and Management, Vol. 2(3), pp. 27-38.

23-  Hansmann, R., Scholz, R. W., Francke, C.-J. A., & Weymann, M. 2005. Enhancing environmental awareness: Ecological and economic effects of food consumption. Simulation & Gaming, Vol. 36(3), pp. 364-382.