تدوین راهبردهای مدیریتی به‌کمک روش نوین ارزیابی آسیب‌پذیری اکوسیستم-های تالابی(مطالعه نمونه: تالاب چغاخور)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره 5، تابستان1396

تدوین راهبردهای مدیریتی به­کمک روش نوین ارزیابی آسیب­پذیری اکوسیستم­های تالابی(مطالعه نمونه: تالاب چغاخور)

فاطمه جهانی شکیب ^[1]*

f.jahani.sh@ut.ac.ir

بهرام ملک محمدی[2]

الهام یوسفی روبیات[3]

مهدی عالی­پور[4]

چکیده

زمینه و هدف: ارزیابی تهدیدها و اختلالات موثر بر اکوسیستم­ها، به­منظور درک وضعیت اکوسیستم­ها، توسعه راهبردهای مناسب مدیریت محیط­زیستی، پایش و ارزیابی آن­ها امری ضروری است.به­خصوص مدیریت پایدار تالاب­ها باتوجه به ترکیب ویژگی­های اکوسیستم­های آبی و خشکی در آن­ها به رویکردهای چندبخشی و علمی نیاز دارد. اثرات ناشی از این تهدیدها ویژگی­های اکوسیستم­ را آسیب­پذیر کرده است.

روش بررسی: هدف این تحقیق ارایه روشی نوین برای ارزیابی آسیب­پذیری تالاب چغاخور در مقیاس خرد به­منظور تدوین راهبردهای مدیریتی است. در این روش ابتدا با استفاده از مدل نیرو محرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ (DPSIR^[5]) تهدیدها و ارزش­های محیط­زیست تالاب ازجمله اکولوژیکی، هیدرولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی بررسی شدند. سپس تهدیدها، ارزش­ها و ارتباط بین تهدیدها و ارزش­ها ارزیابی گردیدند. از طریق ترکیب امتیازهای آن­ها ارزیابی آسیب­پذیری انجام شد.

بحث و نتیجه‌گیری: بیشترین اثرات تهدیدها بر ارزش­های اکولوژیکی شامل از بین رفتن پرندگان و زیستگاه حیات­وحش هستند و افزایش ارتفاع سد ساخته شده بر روی تالاب و خشک­سالی اثر نامطلوب و زیادی بر تأمین حق­آبه تالاب گندمان در پایین­دست می­­گذارد. درنهایت، راهبردهایی در قالب پاسخ­های احتمالی به هر یک از مولفه­های مدل تحلیلی DPSIR ارایه شده است.

واژه­های کلیدی: مدل DPSIR ، تهدیدها، ارزش­ها، ارزیابی آسیب­پذیری، تالاب چغاخور­.

Developing management strategies using a new method for vulnerability assessment of wetland ecosystems

(Case study: Choghakhor wetland)

Fatemeh Jahanishakib[6]*

f.jahani.sh@ut.ac.ir

Bahram Malekmohamadi [7]

Elham Yusefi [8]

Mehdi Alipour [9]

Abstract

Background and Objective: In order to understand the condition of ecosystems it is essential to asses the threats and disturbances affecting the ecosystems and to develope suitable strategies for environmental management, monitoring and assessment. Especially, sustainable management of wetlands, in terms of their terrestrial and aquatic ecosystems composition and characteristics, requires scientific and multidisciplinary approaches. Due to the impacts of these threats, characteristics of ecosystems have become vulnerable.

Method: This study has been done to provide a new method for vulnerability assessment of Choghakhorwetland at fine scale in order to develop management strategies. At first, by using the Driver, Pressure, State, Impact and response (DPSIR) model the threatening factors and values including ecological, hydrological, economic and social factors were investigated. Then the threats, values and links between threats and values were assessed. Vulnerability assessment is done through combination of their scores.

Conclusion: Results of this research indicated that main threats impact on ecological values included loss of birds and wildlife habitat. Increase of the height of constructed dam and drought have undesirable and severe impact on water supply for Gandoman wetland located in downstream lands. Finally, the strategies were presented as response to each factor of the analytical DPSIR model.

Keywords: DPSIR Model, Threats, Values, Vulnerability Assessment, Choghakhor Wetland.

مقدمه

ارزیابی تهدیدها و اختلالات موثر بر اکوسیستم­ها به­منظور درک وضعیت اکوسیستم­ها، توسعه راهبردهای مناسب مدیریت محیط­زیستی، پایش و ارزیابی آن­ها امری ضروری است. در این میان مدیریت پایدار تالاب­ها با توجه به ترکیب ویژگی­های اکوسیستم­های آبی و خشکی در آن­ها به رویکردهای چندبخشی و علمی نیاز دارد (1). تمایل به یافتن تعادل صحیحی بین بهره­برداری خدمات و حفاظت آن­ها، افراد را به سمت مفهوم استفاده خردمندانه از تالاب­ها هدایت می­کند که رویکردی محتاطانه و پایدار برای زندگی همراه با زیستگاههای تالابی است (3، 2).

از بین رفتن ثبات در اکوسیستم­های طبیعی زمین به­دلیل تخریب تالاب­ها، توسعه پایدار جوامع انسانی را به طرز اجتناب­ناپذیری مورد تهدید قرار می­دهد (4). تخریب تالاب­ها و کاهش تنوع زیستی آن­ها از زمان­های دور توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است (5). اما با وجود افزایش علاقه به حفظ زیستگاه فشار زیادی بر تالاب­های باقی مانده وارد شده است (6). امروزه، مفهوم خدمات اکوسیستمی به منظور نشان دادن ارزش تالاب­ها و دیگر اکوسیستم­ها به مردم استفاده می­شود، به طوری که این مفهوم توانسته به­طور موثری جای خود را در
تصمیم­گیری­های توسعه باز کند (7). بنابراین روش­هایی که به ارزیابی ساختار و اولویت­بندی مدیریت تالاب کمک می­کنند، برای حفظ خدمات اکوسیستمی تالاب ضروری هستند (8).

اخیراً یک هم­گرایی میان تحقیقات آسیب­پذیری در مطالعات سیستم های اجتماعی و اکولوژیکی رخ داده است (9). طبق تعریف ویلیام و کاپستوکا آسیب­پذیری، برآوردی از ناتوانی یک اکوسیستم برای تحمل استرس­های بیش از توان ظرفیت زمان و مکان است (10) که به­وسیله­ی ویژگی­های اکوسیستمی تعیین می­شود و شامل بسیاری از سطوح سازمان­دهی است (11). بنابراین ارزیابی آسیب­پذیری تالاب، به تعیین ارتباط میان درمعرض قرارگرفتن خطری خاص و اثر آن بر تالاب و توانایی مواجه با این اثرات یا اقدامات مورد نیاز جهت کاهش این اثرات، اشاره دارد (12). روش­های مختلفی برای ارزیابی
آسیب­پذیری توسط پژوهش­گران در سراسر جهان انجام شده است که هر کدام به­نوعی به این مقوله پرداخته­اند (11) ، اما بیشتر بر آسیب­پذیری تالاب­ها از طریق تغییرات اقلیمی تمرکز دارند (14، 13). نکته قابل توجه این است که در ایران موضوع آسیب­پذیری اکولوژیکی کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است.

سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا در سال 1999 روشی را برای ارزیابی آسیب­پذیری منطقه­ای ایجاد کرد (16). Detenbeck و همکاران (2000) سیستم­های طبقه­بندی حوضه آبخیز را برای ارزیابی خطر اکولوژیکی مورد آزمایش قرار دادند. پژوهش دیگری برای 25 گونه در زیستگاه­های مصبی در امتداد ساحل اقیانوس اطلس انجام شد که حاصل آن تهیه شاخص سودمندی و آسیب­پذیری بود (17). آسیب­­پذیری بوم­شناسی در سطوح گونه، جمعیت، جامعه، اکوسیستم و سیمای سرزمین به کار می­رود (11). مطالعه ارزیابی آسیب­پذیری پنگوا و همکاران در سطح سیمای سرزمین شده است. آسیب­پذیری انواع سیماهای سرزمین با استفاده از مدل­های آماری تخمین زده شده است (18). نوع دیگری از آسیب­پذیری در سیستم­های اجتماعی- اکولوژیکی انجام شده است (19).

Stratford و همکاران (2011) با کمک روش ساده­ای به ارزیابی آسیب­پذیری خدمات اکوسیستمی تالاب­ها پرداختند که از این طریق توانستند طرح مدیریت توسعه منطقه را تدوین کنند. در پژوهشی دیگر ارزیابی خطر محیط­زیستی تالاب شادگان با استفاده از روش ارزیابی نیمه کمی خطر به کمک فنون تصمیم­گیری چندمعیاره و سامانه اطلاعات جغرافیایی انجام شده است (20). از تحقیقات داخل کشور، می­توان به ارزیابی آسیب­پذیری اکوسیستم­های تالابی بر اساس ارزش­های بوم­شناختی و هیدرولوژیکی توسط رحیمی و ملک­محمدی (1392) اشاره کرد (21). مهم­ترین عامل در میزان آسیب­پذیری اکولوژیکی منطقه حفاظت شده­ی توران، فرسایش­پذیری سنگ مادر بوده که روی عوامل دیگر مانند عمق خاک، فرسایش بادی و آبی تاثیر به­سزایی دارد (22). رفیعی و همکاران (1390) در تالاب نیریز، زبردست و جعفری (1390) در تالاب انزلی با استفاده از تصاویر چندزمانه، تغییرات شرایط محیط­زیستی را تنها با توجه به تغییرات کاربری و پوشش تالاب بررسی کرده­اند (24 ،23).

با مرور پژوهش­هایی که درباره­ی ارزیابی آسیب­پذیری انجام شد، ملاحظه می­شود که در برخی روش­ها تمرکز بر ویژگی­های خود اکوسیستم بوده و در برخی بیشتر بر تهدیدهای خارجی تمرکز بوده است و البته در بعضی موارد به هر دو مورد توجه کافی شده است. در میان مطالعات صورت گرفته کمتر به نمونه ارزیابی جامعی برخورد می­کنیم که آسیب­پذیری اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی را با هم بررسی کند. بنابراین هدف از این تحقیق، ارایه روشی برای آسیب­پذیری اکوسیستم­های تالابی است، به­طوری که بتوان تهدیدها را به روش اصولی­تری استخراج کرد. سپس تمامی ارزش­های موجود در اکوسیستم تالابی و پیرامون آن اعم از اکولوژیکی، هیدرولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی را بررسی نمود. در نهایت آسیب­پذیری این ارزش­ها را در مقابل تهدیدها سنجید و سپس راهکارهایی جهت برون­رفت از وضعیت پیش­آمده مطابق با مدل تحلیلی ارایه شده بیان کرد.

مواد و روش­ها

منطقه مورد مطالعه (تالاب چغاخور) در منطقه زاگرس مرکزی، حوضه آبخیز رودخانه کارون واقع شده است. این تالاب که از اجزای ساختاری مهم در سیمای سرزمین طبیعی منطقه محسوب می­شود، در استان چهارمحال و بختیاری، شهرستان بروجن و بخش بلداجی قرار دارد (شکل 1). این تالاب بین عرض­های ˝17 ́ 54 °31 و ˝31 ́ 56 °31 عرض شمالی و ˝40 ́ 52 °50 تا ˝14 ́ 56 °50 طول شرقی و با ارتفاع حدود 2270 متر از سطح دریا قرار گرفته است. تالاب چغاخور با مساحت 1600 هکتار در منطقه شمالی کوه­های زاگرس با منابع آب شیرین قرار گرفته است. این تالاب در منطقه آزاد (حفاظت نشده) و شکار ممنوع قرار دارد که مساحت منطقه پیشنهادی جهت پناهگاه 2500 هکتار است (25). تالاب چغاخور در سال 2010 به لیست تالاب­های کنوانسیون رامسر پیوسته است. مطالعات طرح انتقال آب از حوضه رودخانه سبزکوه به دریاچه سد چغاخور با هدف تأمین آب مجتمع صنایع پتروشیمی، افزایش سطح زیرکشت و تولیدات کشاورزی، تأمین آب شرب شهر بروجن، اشتغال­زایی و پیشگیری از مهاجرت بی­رویه از سال 1376 شروع شده است و اجرای آن هم اکنون در مراحل پایانی است (26). به­منظور ذخیره آب پیشنهاد شده است که ارتفاع سد چغاخور افزایش یابد، درحالی که ارتفاع سد فعلی 13متر است، رقوم نرمال مخزن 20/2275 متر از سطح دریاست و ارتفاع آب در مخزن 2/5 متر می­باشد. با اجرای این طرح و افزایش یک متر به سد، رقوم نرمال مخزن 50/2276 متر از سطح دریا و ارتفاع آب در مخزن 5/6 متر می­شود.

شکل 1-موقعیت تالاب چغاخور و محدوده مطالعه

 Figure 1-Location of Choghakhor wetland and study area

روش ارزیابی آسیب­پذیری استفاده شده در این تحقیق با اقتباس از مدل ارایه شده توسط استراتفورد و همکارانش (2011) به کمک اطلاعات در دسترس انجام شده است. اطلاعات مورد نیاز تحقیق از طریق مطالعه کتابخانه­ای، بازدید میدانی، بکارگیری فنون سنجش از دور و شاخص­های پایش­ها جمع­آوری شده و مبنای امتیازدهی در ماتریس­ها قرار گرفته است. بعد از تعیین محدوده مطالعه در مقیاس خرد، مراحل تحقیق در شش بخش اصلی زیر معرفی شده است:

1- تدوین مدل مفهومی DPSIR: در این چارچوب نیرومحرکه­ها، فشارها، وضعیت، اثرات و پاسخ­های احتمالی تجزیه ­و ­تحلیل می­شوند. مهم­ترین عوامل تهدید در سطح منطقه در قالب نیرومحرکه­ها همراه با فشارها و وضعیت­هایی که در محیط به­وجود می­آورند، شناسایی می­شوند. سپس مولفه اثرات با اقتباس از مدل مفهومی مولر و بورکهارد (2012) شاخص خدمات اکوسیستمی به عنوان اثر 1 و ارزش­های محیط­زیست تالابی به­عنوان اثر 2 در نظر گرفته می­شوند. در نهایت بعد از ارزیابی آسیب­پذیری پاسخ­های محتمل در این مدل از سوی جوامع انسانی در قالب راهبردهای مدیریتی ارایه خواهند شد.

2- ماتریس تهدیدهای تالاب: در این ماتریس تهدیدهای حاصل از مدل DPSIR وارد می­شوند. مطابق رابطه (1)، دو نمره داده می­شود که اولی مربوط به شدت^[10] تهدید و دیگری مربوط به احتمال وقوع^[11] تهدید است. میزان شدت و میزان احتمال وقوع در سه سطح امتیاز زیاد (H)، متوسط (M) و کم (L) بر اساس قضاوت کارشناسی و نتایج پایش تصاویر ماهواره­ای داده شده است. در نهایت با ترکیب نمرات این ماتریس امتیاز منفردی کسب می­شود.

رابطه(1): ارزیابی تهدیدهای تالاب

احتمال وقوع تهدید × اهمیت تهدید = امتیاز تهدید

3- ماتریس ارزش­های تالاب: مطابق با مدل DPSIR، ارزش­ها به چهار دسته اکولوژیکی، اقتصادی، هیدرولوژیکی و اجتماعی دسته­بندی می­شوند. به هر ارزش دو نمره در بازه زیاد (H)، متوسط (M) و کم (L) داده می­شود که طبق رابطه (2) نمره­ی اول مربوط به بزرگی ارزش^[12] و نمره­ی دوم به اعتبار^[13] ارزش مربوط می­باشد. نمرات این ماتریس ترکیب می­شوند تا یک امتیاز منفرد که بیان­گر بزرگی و اعتبار ارزش است، حاصل شود.

رابطه (2): ارزیابی ارزش­های تالاب

            اعتبار ارزش × بزرگی ارزش = امتیاز ارزش

4- ماتریس ارتباط بین تهدیدها و ارزش­ها: این ماتریس چگونگی تاثیر احتمالی هر تهدید را بر ارزش­های تالاب با توجه به دانش کاربر از سایت مشخص می­کند. امتیازات زیاد (H)، متوسط (M)، کم (L) و ناشناخته^[14] (U) در این ماتریس بیان­گر میزان اثر هر تهدید بر ارزش­های تالاب است.

5- ماتریس ارزیابی آسیب­پذیری: هنگامی­که همه مقادیر وارد شدند، ارزیابی آسیب­پذیری می­تواند با استفاده از رابطه (3) انجام شود. زمانی­که امتیازات L, M, H و U به ترتیب ارزش 1،2،3 و صفر را داشته باشند، امتیاز نهایی ارزیابی نمره­ای بین صفر تا 27 می­شود که ارزش صفر تا 9 به رنگ سفید، ارزشهای بین 10 و 18 به رنگ خاکستری و ارزش­های 19 تا 27 به رنگ سیاه کدگذاری می­شوند. این مرحله مهم­ترین ارزش­ها و مهم­ترین تهدیدهای تالاب را بر هر یک از ارزش­ها ارایه می­نماید.

رابطه (3): ارزیابی آسیب­پذیری= ارزش نهایی

 امتیاز ارزش × امتیاز ارتباط بین ارزش و تهدید × امتیاز تهدید

6- ارایه راهبردهای مدیریتی: در نهایت پس از ارزیابی آسیب­پذیری ارزش­های تالاب نسبت به تهدیدهای منطقه، مطابق با مدل تحلیلی DPSIR راهبردهایی در قالب پاسخ­های احتمالی به هر یک از مولفه­های مدل ارایه شده است.

نتایج

به­منظور ارزیابی آسیب­پذیری، مرز محدوده در سطح خرد به­کمک عوامل ژئومورفولوژی، منبع تأمین آب تالاب و عوامل تهدیدکننده و طرح­های در حال اجرا در منطقه شناسایی شد (شکل 1). سپس بر اساس مدل تحلیلی DPSIR، نیرو محرکه­ها، فشارها، وضعیت، اثرات و پاسخ­های احتمالی تشریح شدند (جدول 1). شناسایی تهدیدهای تالاب با در نظر گرفتن مجموع نیرومحرکه­، فشار و وضعیت صورت گرفت. بدین ترتیب تهدیدها در پنج گروه تولید آلودگی، تغییر رژیم هیدرولوژیکی، تغییر کاربری، تغییر محیط بیولوژیک و خشک­سالی شناسایی شدند. سپس اثرات حاصل بر خدمات و ارزش­های اکوسیستمی مطابق با دسته­بندی ارایه شده، مشخص گردید. بعد از این­که تهدیدها و ارزش­های تالاب شناسایی شدند، هرکدام در ماتریس مربوطه وارد و برای ترکیب امتیازهای داده شده از ماتریس ترکیب عمومی امتیاز (شکل 2) استفاده شد. بنابراین تهدیدهای شناسایی شده، در ماتریس ارزیابی تهدیدها لیست، و امتیازدهی شدند (جدول 2). تولید آلودگی به­عنوان یکی از تهدیدها در جدول (2)، ناشی از استفاده سموم و کودهای شیمیایی حاوی فسفات و هیدروکربن­هایی است که منجر به کاهش اکسیژن محلول و پدیده یوتریفیکاسیون در تالاب می­شوند. فاضلاب تولیده شده توسط روستاهای حاشیه و گردش­گران، حاوی دترجنت­ها و مواد کلردار هستند.

جدول 1- بررسی محیط­زیست تالاب چغاخور به کمک مدل تحلیلی DPSIR

 Table 1- Assessment of environment’ Choghakhor wetland using analytic DPSIR model

شکل 2- ماتریس عمومی ترکیب امتیاز (13)

 Figure 2- Matrix for combining scores

جدول 2- ماتریس ارزیابی تهدیدهای محیط­زیست تالاب چغاخور

 Table 2- The matrix of assessment threats of environment’ Choghakhor wetland

تغییر رژیم هیدرولوژیکی به­­دلیل احداث چاه عمیق در حریم تالاب چغاخور باعث خشکاندن منابع تغذیه تالاب شده است. برداشت بی­رویه آب برای کشاورزی از تالاب، باعث زهکش بیشتر آب و برهم خوردن تعادل هیدرولوژیک آب می‌شود. افزایش ارتفاع سد از حالت کنونی (13متر) به 14متر مطابق با منحنی سطح، حجم و ارتفاع مخزن تالاب منجر به افزایش عمق آب می­شود، بنابراین تالاب به نوع فروافتی گرایش یافته و یک سری عملکردهای رده حاشیه دریاچه­ای را که در کناره­های آن دیده می­شد، از دست خواهد داد. از آن­جا که منابع آب این تالاب کف جوش است، با افزایش بار رسوب توسط آب منتقل شده احتمال بسته شدن منافذ تغذیه در کف وجود دارد. ویلاسازی و طرح­های توریستی تحت عنوان تغییر کاربری بدون رعایت ملاحظات محیط­زیستی دارای عواقب خطرناکی برای تالاب محسوب می­شوند که به دلیل اشراف کامل این طرح­ها در بالادست تالاب اهمیت وجود سیستم تصفیه فاضلاب را دوچندان می­کند. ورود ماهیان غیربومی (فیتوفاگ، بیگ­هد، آمور و کپور) توسط سازمان شیلات به تالاب منجر به برهم­خوردن تعادل بیولوژیک می­شود. با توجه به داده­های ایستگاه هواشناسی آورگان که حاکی از وضعیت خشک­سالی با شاخص [15]SPI و احتمال 7/41 درصد در محدوده چغاخور است (27)، باعث کاهش کیفیت و کمیت تالاب و زیستگاه­های اطراف تالاب و کاهش بهره­وری و بقای تالاب می­شود.

ارزش­های اکولوژیکی تالاب چغاخور: در گروه­های گیاهان و جانوران مطابق با جدول 3 مورد ارزیابی قرار گرفته­اند. معیار اهمیت زیستگاه و گونه بر اساس طیف تعریف شده لیست قرمز IUCN ورژن 3.1 مربوط به سال 2001 و جای­گیری در سه سطح زیاد، متوسط و کم امتیازدهی شده است. بیشتر گونه­ها در رده حداقل نگرانی لیست قرمز IUCN قرار ­گرفتند. عامل حضور در منطقه بر اساس میزان حضور اختصاصی در تالاب، اکوسیستم­های اطراف و حوضه در سطح زیاد، متوسط و کم با بازدید میدانی و مطالعات کتابخانه­ای امتیازدهی شده است. امتیاز نهایی ارزش اکولوژیکی مطابق ماتریس عمومی ترکیب امتیاز برآورد گردیده است.

ارزش­های هیدرولوژیکی: در چهار گروه مطابق با جدول 5 در نظر گرفته شده­اند. عامل ارزیابی در این بخش جمعیت بهره­مند از ارزش در سه سطح زیاد، متوسط و کم است که مقادیر آستانه­ی تعریف شده بر اساس محاسبات جمعیتی محدوده کلان تعریف شده است. امکان ارایه ارزش جایگزین در سه سطح زیاد، متوسط و کم است که متناسب با درجه مشکل بودن جایگزینی این ارزش در نظر گرفته شده است (جدول 4).

جدول 3- ماتریس ارزیابی ارزش­های اکولوژیکی محیط زیست تالاب چغاخور

 Table 3- The matrix of assessment ecological values of environment’ Choghakhor wetland

جدول4-ماتریس ارزیابی ارزش­های هیدرولوژیکی محیط­زیست تالاب چغاخور

 Table 4- The matrix of assessment Hydrological values of environment’ Choghakhor wetland

ارزش­های اقتصادی: با دو عامل درصد درآمد حاصل از هر ارزش و سهم شاغلین در هر بخش اقتصادی به­منظور ارزیابی ارزش­های اقتصادی به­کار گرفته شد. نتایج حاصل از شرایط منطقه و روند بررسی کاربری­ها نشان داد که شرایط خشک­سالی باعث افول منطقه شده است، به­طوری که مهاجرت­های فراوانی در نسل جوان­تر به مناطق دیگر مانند اصفهان و عسلویه صورت گرفته است. بنابراین مشاغل فعال در منطقه کم­توسعه و کوچک بوده است (جدول 5).

ارزش­های اجتماعی: در بخش ارزش­های مذهبی، امام­زاده حمزه­علی در فاصله 10کیلومتری تالاب، جاذب جمعیت توریستی و بازدیدکننده­گان تالاب می­باشد. تعیین منطقه شکار ممنوع در محدوده تالاب چغاخور از سال 1378 و عضویت تالاب در کنوانسیون رامسر از سال 1389 از جمله ارزش­های آن محسوب می­شوند. در مجاورت تالاب یک سایت تحقیقاتی با امکانات کم وجود دارد که وابسته به اداره حفاظت محیط زیست بروجن است و دارای پتانسیل خوبی می­باشد (جدول 6).

جدول 5- ماتریس ارزیابی ارزش­های اقتصادی محیط زیست تالاب چغاخور

 Table 5- The matrix of assessment economical values of environment’ Choghakhor wetland

جدول6 ماتریس ارزیابی ارزش­های اجتماعی محیط زیست تالاب چغاخور

 Table 6- The matrix of assessment social values of environment’ Choghakhor wetland

ارزیابی ارتباط بین ارزش­ها و عوامل تهدید کننده: تعامل میان این دو مؤلفه عوامل تهدیدکننده و ارزش­های تالاب از طریق طیف امتیازدهی تعریف شده مطابق با جدول (7) ارزیابی شد. امتیازهادر این تحقیق، از طریق بازدید میدانی، مصاحبه با کارشناسان محلی و قضاوت کارشناسی حاصل شده است. نتایج نشان داد که بیشترین تاثیرگذاری تهدیدها بر روی ارزش­های اکولوژیکی تالاب صورت می­گیرد.

ارزیابی آسیب­پذیری تالاب چغاخور: در این مرحله به­منظور ارزیابی تالاب چغاخور با توجه به امتیاز ارزش­ها، عوامل تهدیدکننده و ماتریس حاصل از تعامل میان ارزش­ها و تهدیدها به­صورت امتیاز زیاد (H)، امتیاز متوسط (M)، امتیاز کم (L) و ناشناخته (U) تعیین شد. سپس مطابق با روش­شناسی ارایه شده امتیاز نهایی محاسبه شد و به آن کد رنگی تعلق گرفت (جدول 8). نتایج نشان داد بیشترین آسیب­پذیری در ارزش­های اکولوژیکی ناشی از ورود ماهیان غیر بومی است. در ارزش­های فرهنگی به­دلیل عضویت در کنوانسیون رامسر و افزایش ارتفاع سد و سطح آب در موضع خطر قرار می­گیرد، که مطابق با تعریف تالاب توسط کنواسیون رامسر دیگر تالاب چغاخور حداکثر ارتفاع 6 متر را ندارد و تبدیل به دریاچه شده است.

ارایه راهبردهای مدیریتی: بنابر ارزیابی آسیب­پذیری ارزش­های محیط­زیست تالاب چغاخور و پیرامون آن، راهبردهایی جهت رفع و کاهش اثرات ایجاد شده مطابق با مؤلفه پاسخ­های احتمالی مدل DPSIR به مؤلفه­های نیرومحرکه (1)، فشار (2)، وضعیت (3) و اثر (4) تدوین شده است (شکل 3).

شکل 3- بازخور پاسخ­ها به مولفه­های مدل مفهومی DPSIR

Figure 3- Response Feedback to Factors of conceptual DPSIR model

راهبردهای بخش (1) در پاسخ به نیرومحرکه­ها عبارتند از: جلوگیری از ورود گونه­های غیربومی، جایگزینی راه­حلی دیگر بجای افزایش ارتفاع سد چغاخور، جلوگیری از زمین­خواری، به­کارگیری راهبردهای پیش­بینی و کاهش خسارت خشک­سالی، احداث شبکه دفع فاضلاب و جلوگیری از ورود آن به تالاب، عدم صدور مجوز حفر چاه در حریم تالاب.

راهبردهای بخش (2) در پاسخ به فشارها: پرورش مصنوعی و ازدیاد تخم­های ماهیان بومی و کاهش تخم­ریزی ماهیان غیربومی از فشارهای تغییر محیط بیولوژیک خواهد کاست. حفظ حداکثر تراز آبی در رقوم 2276 متر و ارتفاع آب 6 متر مطابق با کنوانسیون رامسر جهت حفظ عملکردهای تالاب ضروری است. پذیریش خطر ساختمان­سازی و ویلاها به­صورت مجاز، مشروط به تجهیز تأسیسات دفع بهداشتی فاضلاب و پسماند از فشارها می­کاهد. کاهش فشار در دوره خشک­سالی و جلوگیری از بی­رونق شدن منطقه با اصلاح سیستم تناوب کشت، انتخاب منطقی واریته­های گیاهی، تغییر تکنولوژی زراعی و احیاء اراضی، کنترل سطح آب­های زیرزمینی.

راهبردهای بخش (3) در پاسخ به وضعیت­ها: حفظ تنوع­زیستی، تأمین حق­آبه­بران چشمه­های خشکیده در مسیر تونل، تخمین حجم رسوب ته­نشین­شده و معلق و بررسی اثرات آن بر فون، فلور و زیستگاه حیات­وحش، شناسایی مسیرهای طبیعی زهکش و باز گذاشتن نقاط نفوذپذیر در پروژه­های جامع گردش­گری جهت کاهش احتمال وقوع سیلاب و حفظ تعادل هیدرولوژیک در حوضه می­تواند از ادامه روند تغییرات مخرب جلوگیری کند.

راهبردهای بخش (4) در پاسخ به اثرات: اقدامات جدی در حفظ گونه­های آبزی بومی و ویژگی­های شاخص زیستگاهی که دلیل عضویت در کنوانسیون رامسر بوده است. افزایش ارتفاع سد وضعیت بکر تالاب را به نابودی کشانده و در نهایت با کاهش ویژگی­های شاخص حساسیت­های سازمانی و قانونی کمتری بر روی حفظ و حراست منطقه شکار ممنوع در پی خواهد داشت.

بحث و نتیجه­گیری

در این مقاله، ابزاری ساده برای ارزیابی آسیب­پذیری تالاب­هایی که با ارزش­های گوناگون هستند و با تهدیدهایی مواجه هستند، ایجاد شد. این ابزار، خدماتی را که دارای آسیب­پذیری بیشتری هستند مشخص می­کند. همچنین مکان­هایی را که در آن­ها کمبود و یا محدودیت داده وجود دارد که با درج U در کنار ارزش یا تهدید، کمبود داده­ها را به­صورت برجسته نمایش می­دهد. این روش فعالیت­های حفاظتی اولویت­دار را مشخص می­کند و تالاب­هایی را که به توجه بیشتر و ارزیابی اثرات مفصل­تر نیاز دارند شناسایی می­کند. هدف این روش ارایه ساختاری برای جمع­آوری داده­ها و تجزیه و تحلیل آن­هاست و به کاربران کمک می­کند تا  نتایج خود را به­شکل قابل تفسیری ارایه کنند.

نتایج نشان داد تغییر رژیم هیدرولوژیکی، تغییر کاربری و تغییر محیط بیولوژیک از مهم­ترین تهدیدها در محیط­زیست تالاب چغاخور و پیرامون آن بودند. در ارزش­های اکولوژیکی، آبزیان و پرندگان، در بخش ارزش­های هیدرولوژیکی، حفظ آب در دوره کم­آبی، در بخش ارزش­های اجتماعی و عضویت تالاب در کنوانسیون رامسر از امتیاز بالایی برخوردار بودند. در بخش ارزش­های اقتصادی تنها کشاورزی دارای امتیاز متوسطی بود و
بقیه مشاغل از امتیاز کمی برخوردار بودند. بیشترین اثرات تهدیدها در بخش ارزش­های اکولوژیکی از بین رفتن پرندگان و زیستگاه حیات وحش است و تهدید افزایش ارتفاع سد و خشک­سالی اثر نامطلوب و بالایی بر تأمین حق­آبه تالاب گندمان در پایین­دست می­­گذارد. تهدید کاربری اراضی و خشک­سالی بر ارزش­های اقتصادی نظیر ماهی­گیری، کشاورزی، گردش­گری و دامپروری تاثیر زیادی می­گذارد. در میان ارزش­های اجتماعی اثر ناشی از تهدیدهای افزایش ارتفاع سد، ورود ماهیان غیربومی و خشک­سالی بیشترین تاثیر را بر کاهش کارکردهای فرهنگی سایت به­خصوص عضویت تالاب در کنوانسیون رامسر می­گذارد. بیشترین آسیب­پذیری در ارزش­های اکولوژیکی و فرهنگی ناشی از ورود ماهیان غیر بومی است. ارزش­های فرهنگی و عضویت در کنوانسیون رامسر به دلیل افزایش ارتفاع سد در موضع خطر قرار می­گیرد. به­کارگیری مدل تحلیلی DPSIR در مراحل این پژوهش ساختار نظام­مندی برای ارزیابی پارامترهای اقتصادی- اجتماعی و محیط­زیستی فراهم کرد. با تعیین تهدیدها و ارزش­ها تالاب در این چارچوب، ابزار مناسبی برای تشریح میزان آسیب­های محیطی و بازخور به هر یک از تهدید­ها از طریق راهبردهای مدیریتی فراهم شد. بنابراین با توجه به اولویت حاصل شده، در تدوین برنامه حفاظتی از تالاب، جلوگیری از ورود گونه­های غیربومی و جایگزینی راه­حلی دیگر بجای افزایش ارتفاع سد چغاخور در طرح انتقال آب از مهم­ترین ابعادی است که باید به آن پرداخته شود. در نهایت این روش به­همراه نتایج حاصل از آن می­تواند مبنای تصمیمات مدیریتی و برنامه­های حفاظتی قرار گیرد.

جدول 7- ماتریس ارتباط بین ارزش­ها و تهدیدهای تالاب چغاخور

Table 7- The matrix of relation between values and threats

جدول 8- جدول آسیب­پذیری ارزش­های محیط زیست تالاب چغاخور

Table 8- Vulnerability of values environment’ Choghakhor wetland

تشکر و قدردانی

نویسندگان مقاله لازم می­دانند از مهندسان مشاور شرکت مهاب قدس به­خصوص جناب آقاب مهندس میرزایی و کارکنان اداره محیط­زیست استان چهارمحال و بختیاری به­ویژه جناب آقای قدرت­اله داودی و محیط­بان منطقه شکار ممنوع چغاخور، جناب آقای مهندس مصطفی انصاری­نیا به دلیل مساعدت­ و همکاری در جمع­آوری داده و همراهی در بازدیدهای میدانی این پژوهش مراتب سپاس­گزاری و قدردانی را به­جا آورند.

منابع

1-      Loiselle S, Rossi C, Sabio G, Canziani G (2001). "The use of systems analysis methods in the sustainable management of wetlands", Hydrobiologia, 458:191–200

2-      Maltby, E., (1992). "Towards practical policies of wetland conservation and wise use", Proceedings of the Wetland Forum, Hokkaido, Japan, 205–217.

3-      Ramsar convention on wetland, 2013. www.ramsar.org

4-      Zhou, D., Gong, H., Wang, Y., Khan, S., & Zhao, K. (2009). "Driving forces for the marsh wetland degradation in the Honghe National Nature Reserve in Sanjiang Plain, Northeast China". Environmental modeling & assessment, 14(1), 101-111.

5-      Mitsch, W. J., & Gosselink, J. M. (1986).Wetlands. New York: Van Nostrand.

6-      MEA (Millennium Ecosystem Assessment), (2005). "Ecosystems and human well-being", Washington, DC: Island Press.

7-      Barbier E B. (2011). "Wetlands as natural assets", Hydrological Sciences Journal, 56(8): 1360-1373.

8-      Acreman M C, Fisher  J, Stratfo rd C  J, Mould D  J, Mountfo rd  J  O.  (2007). "Hydrological science and wetland restoration: some case studies from Europe", Hydrology and Earth System Sciences, 11(1) 158-169.

9-      Adger WN. (2006). "Vulnerability", Glob Environ Change; 16: 268-81.

10-  Williams LRR, Kapustka LA. (2000). "Ecosystem vulnerability: a complex interface with technical components", Environ Toxicol Chem; 19:1055-8.

11-  De Lange, H. J., Sala, S., Vighi, M., & Faber, J. H. (2010). "Ecological vulnerability in risk assessment- a review and perspectives", Science of the Total Environment, 408(18), 3871-3879.

12-  Gitay, H., Finlayson, C.M. & Davidson, N.C. (2011). "A Framework for assessing the vulnerability of wetlands to climate change". Ramsar Technical Report No. 5/CBD Technical Series No. 57.

13-  Stratford, C.J., Acreman, M.C. and Rees, H.G., (2011). "A simple method for assessing the vulnerability of wetland ecosystem services", Hydrological Sciences Journal, 56 (8), 1485-1500.

14-  Johnson W C, Millett B, Gilmanov T, Voldseth R,  Guntenspergen G, Naugle D. (2005). "Vulnerability of Northern Prairie wetlands to climate change, Bioscience, 55(10): 863-872.

15-  Boughton DA, Smith ER, O'Neill RV. (1999). "Regional vulnerability: a conceptual framework", Ecosystem. Health; 5:312–22.

16-  Detenbeck, N. E., Batterman, S. L., Brady, V. J., Brazner, J. C., Snarski, V. M., Taylor, D. L., ... & Arthur, J. W. (2000). "A test of watershed classification systems for ecological risk assessment", Environmental Toxicology and Chemistry, 19(4), 1174-1181.

17-  Golden NH, Rattner BA. (2003). "Ranking terrestrial vertebrate species for utility in bio monitoring and vulnerability to environmental contaminants", Rev Environ Contam Toxicol; 176: 67-136.

18-  Penghua Q, Songjun X, Genzong X, Benan T, Hua B, Longshi Y. (2007). "Analysis of the ecological vulnerability of the western Hainan Island based on its landscape pattern and ecosystem sensitivity", Acta Ecol Sin; 27:1257–64.

19-  De Chazal J, Quétier F, Lavorel S, Van Doorn A. (2008). "Including multiple differing stakeholder values into vulnerability assessments of socio-ecological systems", Glob Environ Change, 18: 508–20.

20-  Malekmohammadi, B., & Rahimi Blouchi, L. (2014). Ecological risk assessment of wetland ecosystems using Multi Criteria Decision Making and Geographic Information System. Ecological indicators, 41, 133-144.

21- رحیمی بلوچی. لیلا و ملک­محمدی. بهرام، 1392، ارزیابی آسیب­پذیری اکوسیستم­های تالابی بر اساس ارزش­های بوم­شناختی و هیدرولوژیکی آن­ها، مطالعات محیطی، دوره یازدهم، شماره 2، صص 66-55.

22- فریادی. شهرزاد، سپهر. حسین و رمضانی. مجید، 1392، تعیین آسیب­پذیری بوم­شناختی با ترکیب روش­های ماتریس آثار متقابل، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و فرآیند تحلیل توسعه­ای، محیط­شناسی، دوره 39، شماره 4، صص 54-45.

23- رفیعی. یوسف، ملک­محمدی. بهرام، آبکار. علی، یاوری. احمدرضا، رمضانی مهریان. مجید و ظهرابی. حمید، 1390، بررسی تغییرات زیست محیطی تالاب­ها و مناطق حفاظت شده با استفاده از تصاویر چندزمانه سنجنده TM (مطالعه موردی: تالاب نیریز)، محیط شناسی، شماره 57، صص 65-76.

24- زبردست. لعبت و جعفری. حمیدرضا، 1390، ارزیابی روند تغییرات تالاب انزلی با استفاده از سنجش از دور و ارایه راه­حل مدیریتی، محیط شناسی، شماره 57، صص57-64.

25-  بهروزی راد. ب، 1387، تالاب­های ایران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران.

26- مهندسین مشاور مهاب قدس، 1386، گزارشات ارزیابی اثرات محیط زیستی انتقال آب سبزکوه و افزایش ارتفاع سد، کارفرما: شرکت آب منطقه­ای استان چهارمحال و بختیاری، وزارت نیرو.

27- جهانی شکیب. فاطمه، ملک­محمدی. بهرام، یاوری. احمدرضا، شریفی. یونس و عادلی. فاطمه، 1393، ارزیابی روند تغییرات کاربری زمین و تغییر اقلیم در سیمای سرزمین تالاب چغاخور با تأکید بر اثرات محیط زیستی، محیط شناسی، دوره 40، شماره 3.

28-  Roggeri, H., (2009). "Wetland evaluation in developing countries". In: E. Maltby and T. Barker, eds., the wetland handbook. Oxford: Wiley-Blackwell.

29-  OECD, (2006). "Applying strategic environmental assessment". Good practice guidance for development cooperation, Paris: OECD.