خوانش مؤلفه‌های مکان در طراحی محیط شهری (نمونه موردی: میدان‌های تاریخی نقش‌جهان، گنجعلی خان، دل‌کمپو و گراند ِپلیس)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نوزدهم،ویژه نامه شماره 5 ، تابستان1396

خوانش مؤلفه­های مکان در طراحی محیط شهری (نمونه موردی: میدان­های تاریخی نقش­جهان، گنجعلی خان، دل­کمپو و گراند ِپلیس)

علی­رضا صادقی[1]*

arsadeghi@shirazu.ac.ir

فریال احمدی[2]

چکیده

زمینه و هدف: پ‍ژوهش حاضر با هدف بررسی الگو ها و ویژگی­های کالبدی، عملکردی، معنایی و زیست­محیطی میدان – مکان­های موفق گذشته موفق گذشته به منظور به­دست آوردن ایده­های طراحی و  ارتقا کیفیت محیطی میدان­های آشفته امروزی شکل گرفته­است چراکه در حال حاضر میدان­های شهری مفهوم گذشته خود را از دست داده و به فلکه هایی که عمدتا گره­های ترافیکی هستند تبدیل شده­اند.

روش بررسی: در این نوشتار با استفاده از روش­های تحقیق توصیفی – تحلیلی و تطبیقی، به خوانش ویژگی­های مؤلفه­های مکان در میدان­های تاریخی پرداخته شده­ و رهنمود­هایی بر اساس این ویژگی­ها و بر محور مؤلفه­های مکان برای طراحی میدان­های امروزی ارائه شده­است. به این منظور مفاهیمی چون مکان، مؤلفه­های مکان در طراحی محیط شهری، میدان به مثابه مکان عمومی موفق شهری، گونه­شناسی میدان­های شهری، قانونمندی­های حاکم بر طراحی میدان­ها مورد مداقه قرار گرفته و ویژگی­ها و خصوصیات میدان – مکان­های موفقی چون میدان نقش جهان اصفهان، میدان گنجعلی­خان کرمان، میدان دل­کمپو سینا و میدان گراند ِپلیس بلژیک در قالب مؤلفه­های مکان بررسی و تحلیل شده­است.

یافته‌ها: یافته­های پژوهش نشان می­دهد که میدان­ها به واسطه برخورداری از گونه­ها و اشکال مختلف و بهره­مندی از طیف وسیعی از کیفیت­های کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری برای تبدیل شدن به یک مکان عمومی موفق را دارند.

نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که ویژگی­هایی که در پس آثار ماندگار گذشته وجود دارند که می­توان  با بازخوانی، باز­آفرینی و کار­بست آنها در طراحی میدان­های جدید، به خلق مکان­های عمومی زنده، پویا و موفق همت ورزید. این ویژگی ها در قالب مؤلفه های مکان شامل فرم، معنا و تصورات، فعالیت و اکوسیستم خلاصه می گردند.

واژه­های کلیدی: مکان، مؤلفه­های مکان، میدان.

Recognition of Place Components in Urban Environment Design (Case study: Naghshe-Jahan Square, Ganj-Alikhan Square, Piazza Del Campo and Grand Place)

Alireza Sadeghi[3]*

arsadeghi@shirazu.ac.ir

Ferial Ahmadi[4]

Abstract

Background and Objective: The current study is performed to investigate patterns, physical, functional, environmental, and semantic features of past successful places to present design strategies for contemporary places.    

Method: In this study, a descriptive-analytic and comparative method has been used to recognize the place components features in historical squares through analysis of prominent case studies (Ganj-Alikhan square, Naghshe-Jahan square, Piazza del Campo and Grand Place) and to present effective strategies for designing the contemporary squares based on these features.

Findings: The results show that squares can be improved to successful places due to their functional, physical, and semantic quality. 

Conclusion: The results obtained in this study imply that the existing historical features beyond the old monuments can be applied for designing the modern squares to achieve alive, dynamic, and successful public places. These features are summarized in the form of place components including form, ecosystem, meaning, and activity.

Keywords: Place, Place component, Square.

مقدمه

شهر نماد آسمان بر زمین و عظیم­ترین دست ساخته­ انسان­هایی است که به دنبال ثبت خاطرات حیات جمعی خود، آن را خلق می­کنند (1). در این میان فضا­ها و عرصه­های عمومی به واسطه نقشی که در منظر شهری دارند، می­توانند تصویری مطلوب و سیمایی هویت­مند را در ذهن شهروندان به وجود آورند. در واقع این طراحان محیط­های شهری هستند که می­توانند با خلق فضا­ها و عرصه­های عمومی با کیفیت و مطلوب در میان تراکم ساخت و ساز­ها، پهنه­ای برای شکل­گیری رویداد های جمعی مهیا سازند. فضاهای عمومی تعریف شده، واضح و روشن، سرزنده، منعطف، پر رونق، دوست­دار محیط زیست و دارای بار معنایی ویژه که خلق آن­ها، جامعه را تعریف کنند و نه صرفاً تجمعی از انسان ها را. فضاهایی که این نوشتار از آن­ها با نام مکان یاد می­کند. مکان­هایی که نیاز به آنها در شهر­های آشفته امروزی، به واسطه برقراری تعاملی پویا با انسان، پاسخگویی نیاز­های اجتماعی و شکل­گیری بر اساس الگو­های رفتاری او، بیش از هر زمان دیگری احساس می­شود. فرهنگ فارسی معین در تعریف «مکان»^[5] آن را جای، محل و جایگاه معرفی کرده و مکان را به دو نوع طبیعی و هندسی تقسیم می­کند (2). همچنین در فرهنگ لغت "جغرافیای آکسفورد"(3) واژه­ مکان  نقطه­ای خاص در سطح زمین تعریف شده است که محلی قابل شناسایی برای موقعیتی است که "ارزشهای انسانی" در آن بستر  شکل گرفته و رشد یافته­است. در واقع مکان، جا یا قسمتی از فضا است که از طریق عواملی که در آن قرار دارند صاحب هویت خاصی شده است. نوربرگ شولتس در این مورد می­گوید: از همین رو خاصیت وجودی ساختمان است که یک جا را تبدیل به مکان می­کند و این یعنی به فعل درآوردن محتوای بالقوه محیط (4). مدنی پور در تعریف مکان می­گوید:  مکان وجهی از «فضا»^[6]است، که به وسیله­ شخص یا چیزی اشغال شده­است و دارای بار معنایی و ارزشی می­باشد (5). همچنین افشار نادری (6) آن را نتیجه­ برهم­کنش سه مؤلفه "رفتار انسانی" ، "مفاهیم" و "ویژگیهای فیزیکی"  تصور می­کند. "رلف" در کتاب "مکان و بی مکانی" مکانها را ترکیبی از نظم طبیعی و نظم انسانی می­داند و "هویت" و "کاشانه" و "اجتماع" را مفاهیمی اساسی در­این­باره می­داند. «کرمونا» به نقل از «پیتر بوکانن» بیان می­دارد که طراحی شهری در واقع خلق مکان است ولی مکان­ها تنها یک فضای خاص و صرفا فیزیکی نیستند بلکه همه فعالیتها و وقایع در مجموع و همراه با خصوصیات فیزیکی، خلق مکان را ممکن می کنند (7). در واقع رسالت معماری و طراحی شهری را می­توان در این امر دانست که فضا را تبدیل به مکان کنند که به معنای بالفعل سازی محتوای بالقوه محیط است (8). طراحی فضای شهری، به عنوان یک ماهیت زیبا و یک ساختار رفتاری، بر تنوع و فعالیت برای ایجاد مکان در شهر تاکید دارد؛ چگونگی پشتیبانی محیط فیزیکی از فعالیت­هایی که در آن اتفاق می افتد، در شکل­گیری مکان تاثیر شگرفی دارد (7). همچنین مکان، فضایی هویت­مند^[7] است: هرگاه میان عینیت و تصویر ذهنی آن انطباق حاصل شود، پدیده هویت­مند تلقی می‌شود. فضا نیز همانند هر پدیده­ی دیگری زمانی برای ما دارای هویت خواهد بود که از طرفی بتوانیم آن را موجودی مستقل و عینی تلقی کرده، از طرف دیگر خود نیز به عنوان موجودی عینی در آن فعالیت و رفتار نماییم و بالاخره بتوانیم ذهنیات ناشی از ادراک آن را با ذهنیات خود تطبیق دهیم (10). همچنین در زمینه مولفه­های مکان در طراحی شهری، «کمیسیون معماری و محیط انسان­ساخت بریتانیا» بیان می­دارد: طراحی شهری روشی را شامل می شود که طی آن، مکان­ها حیات می­یابند و ماهیت­هایی نظیر امنیت اجتماعی مطلوب، در سایه حیات مکان­ها تحقق می­یابند. در واقع طراحی شهری به ارتباطات مردم و مکان­ها، سرزندگی و جابجایی شهروندان و فرم شهری و مناظر طبیعی و انسان­ساخت توجه کرده و سعی در ارتقا کیفیت این انگاره­ها دارد. هفت هدف عینی طراحی شهری را که به مفهوم مکان مربوط هستند اینگونه بیان می­کند: 1- کاراکتر یا هویت محیطی: ایجاد مکانی که دارای خصوصیات و هویت مخصوص خود است؛ 2- تداوم و محصوریت: ایجاد مکانی با فضاهای عمومی و خصوصی که این فضاهای به طور واضح قابل تشخیص باشند؛ 3- کیفیت عرصه عمومی: ایجاد مکانی با پهنه­های بیرونی موفق و جذاب؛ 4- سهولت جابجایی: ایجاد مکانی که بتوان به راحتی به آن داخل شد و در آن به حرکت و جابجایی پرداخت؛ 5- خوانایی: ایجاد مکانی که تصویری روشن و قابل ادراک داشته­باشد؛ 6- سازگاری و تطابق: ایجاد مکانی که به راحتی قابلیت تغییر و واجد کیفیت انعطاف­پذیری باشد؛ و 7- تنوع و گوناگونی: ایجاد مکانی با تنوع گزینه­های قابل انتخاب برای شهروندان جهت انجام فعالیت­های گوناگون (9). همچنین «دیوید کانتر» از پیشگامان مطالعات ادراکی معماری و طراحی شهری، در چارچوب نظری خود، که به مدل مکان شهرت دارد، محیط شهری به مثابه یک مکان را متشکل از سه بعد در هم تنیده کالبد، فعالیت­ها و تصورات می­داند. اگر چه کانتر مدل خود را در سال 1977 ارائه داده است، ولی قبل از وی مولفه های مکان در اندیشه های  «رلف» در کتاب «مکان و بی مکانی» به صورت سه مولفه کالبد، فعالیت و معنی در 1976 ارائه شده همچنین این راهنما داشته باشد است. همچنین «پانتر» در 1991 و «مونتگمری» در 1998 اجزا تفکر طراحی شهری در آفرینش مکان را در قالب مدل حس مکان رلف – پانتر و مدل مکان کانتر - مونتگمری با محوریت کالبد، فعالیت و معنی یا تصورات ارائه کرده­اند. «گلکار» نیز در سال 1380 و در قالب مدل مکان پایدار، از کالبد، فعالیت، تصورات و اکوسیستم به عنوان مولفه­های مکان نام می­برد (7). شکل شماره 1، جمع بندی تمام مدل های نامبرده آورده شده­است.

شکل 1-دیاگرام مؤلفه­های مکان. مأخذ: نگارندگان با استفاده از مبانی نظری پژوهش

Figure1-Place component. Source: Authors based on theoretical basis

از سوی دیگر این چگونگی حضور و فعالیت مردم در مکان­های شهری است که زمینه مطلوبیت و موفقیت این عرصه­ها را فراهم می­سازد. در این زمینه سازمان غیر انتفاعی «پروژه برای فضای عمومی»^[8] که به منظور کمک به شهروندان برای آفرینش و پایدار کردن فضاهای عمومی شهری جهت استحکام بیشتر اجتماعات محلی شکل گرفته، چهار ویژگی کلیدی را برای مکان عمومی شهری موفق و کارا ارائه کرده­است. این ویژگی­های کلیدی همراه با ویژگی­های نا­محسوس و محسوس مرتبط با آن­ها در جدول شماره­ی یک معرفی شده­اند. ذکر این نکته حایز اهمیت است که در یک مکان عمومی پایدار و موفق، پاسخی مناسب به تمامی نیاز های جسمی، اجتماعی و معنوی انسان داده می شود. انسان در این پهنه­ها حضور می یابد تا علاوه بر برقراری ارتباط و تعامل با هم نوعان، تأمین معاش، بازی و تفریح و مانند آن ها، لحظه ای به تعمق و تفکر در جهان هستی بپردازند، تا از این رهگذر به کمال مطلوب خود دست یابد. بنابراین مکان عمومی دلپذیر و دلخواه شهری که با احترام به شاخصه های فرهنگی و هویت بومی در جهت خلق فضاهایی متنوع برای مردمان شکل می­گیرند، نه تنها باعث تداعی و تکرار خاطره­ی حضور در این مکان ها در ذهن بازدیدکنندگان می گردند، بلکه به جلب مشارکت های مردمی در حفظ، زیبایی،

بهداشت و ماندگاری این پهنه­ها کمک می کنند. در این میان فضاهای عمومی شهری، میدان­ها و بلاخص میدان­های تاریخی از پتانسیل و ظرفیت بالقوه مطلوبی جهت عملکرد به عنوان مکان­های عمومی موفق برخوردار هستند. چرا که میادین از اثرگذارترین فضاهای شهری در ذهنیت شهروندان هستند تا حدی که معمولاً ساکنان یک شهر مناطق مختلف شهرشان را توسط میادین آن از هم بازشناسی می‌کنند و از این جهت است که در تصویر ذهنی شهروندان انواع میادین در شهر، حکم گره‌های پررنگی را دارند.

جدول 1- مشخصه­های کلیدی مکان عمومی موفق. مأخذ: (Carmona,2003)

Table1-Key features of public places. Source: (Carmona, 2003)

ذکر این نکته لازم است که میادین در شکل­ها و اندازه­های متفاوتی ساخته می­شوند. میادین غالباً فضاهای ایستا­ی شهری هستند که می­توانند به صورت رسمی و غیر­رسمی فعالیت کنند. میدان­ها رسمی حس بالایی از محصوریت دارند و با بناهایی احاطه شده­اند که رسمی بودن آن را تشدید می کند. در مقابل میادین غیررسمی آرام تر هستند و طیف وسیعی از بناها با سبک­های معماری متنوع آنها را احاطه کرده است. بسیاری از میادین ممکن است برای به نمایش گذاردن یک بنا یا برای عملکردی شهری ساخته شوند (10). اما برای گونه­شناسی میدان­ها از رویکرد­های متنوعی استفاده شده­است. «پاول زوکر» در سال 1959 با رویکردی زیباشناسانه در کتاب « شهر و میدان» خود در مورد میدان های مختلف بحث می کند و رابطه میان فضای باز میدان، بناهای اطراف و آسمان میدان را بیان می­نماید. وی شکل میدان­ها را به پنج دسته تقسیم می­کند: 1- میدان­های محصور و بسته[9]، 2- میدان هایی با شاخص های بصری در یک ضلع[10]، 3- میدان هایی با هسته های مرکزی[11]، 4- تکثری از میدان ها[12] و 5- میدان­هایی بدون شکل معین[13] (11). «راب کریر» نیز در سال 1990 در کتاب فضای شهری خود با رویکردی مورفولوژیک و ریخت­شناسانه و با تاکید بر الگو­های

هندسی، میدان­ها را در سه دسته مربع، مثلث و دایره تقسیم کرده­است. این اشکال می تواند تغییر کنند یا تطبیق پیدا کنند همین طور می توانند با هم ترکیب شوند. می­توانند دارای شکل منظم و غیر منظم باشند (12). همچنین «مارکوس» در یک گونه شناسی عملکرد محور از میدان های شهری و بر اساس مقیاس تاثیر­گذاری، آن­ها را در شش دسته تقسیم­بندی می­کند: 1- پلازا خیابانی[14] ، 2- فضای عمومی مجتمع های ساختمانی [15]، 3-­ واحه شهری، 4-­ فضاهای عمومی گذرگاهی[16]، 5-­ پلازاهای خطی تجاری پیاده­­محور و پر درخت[17] و 6-­ مکان­های عمومی بزرگ[18] (13). همچنین در رویکرد عملکرد ­محور، میدان­ها بر اساس نوع کاربری و عملکرد غالب در پنج دسته­ی عمده تجاری، حکومتی- نظامی، فرهنگی-مذهبی، ورزشی و ارتباطی تقسیم بندی می­شوند.اما آنچه فضاهای شهری امروز را از تصویر، خاطره و مفاهیم اصیل انسانی تهی کرده است، همانا جایگزینی کمیت، اعداد و ارقام به جای کیفیت در طراحی اینگونه فضا­ها­ست. در شهر­های امروز بسیاری فضاهای بدون طرح و رها شده وجود دارند. از میان فضاهایی هم که طراحان شهری ایجاد کرده اند، تعداد بسیار کمی از آن ها با مخاطبان خود ارتباط عمیقی را ایجاد می کنند و منجر به شکل­گیری حس تعلق شهروندان به فضای عمومی و غنی شدن خاطره ی ذهنی آن ها از شهر می گردند. از سویی دیگر نیاز انسان به حضور در جمع و دوست داشتن هم­نوعان تنها با فراهم آوردن بستری اجتماعی در عرصه های عمومی میسر است. عرصه هایی همچون میدان­ها، مراکز اجتماع و گردهمایی، واحه های شهری[19]، ایستگاههای حمل و نقل و مانند آن­ها، هریک در ساختن بستری اجتماعی و فرهنگی حایز اهمیت­اند. در واقع از حیاط­های مرکزی خانه­های قدیمی گرفته تا میدان­ها و خیابان­های شهر­های تاریخی، تعاملی پویا و ارتباطی معنا­دار بین فضای پر و خالی یا توده و فضای عمومی به چشم می­خورد. در این میان، قریب به یقین، میدان­ها اولین و اصیل­ترین فضاهای عمومی شهری هستند. در واقع میدان­ها پهنه­هایی با تجمع بیشترین ارزش­های کالبدی، عملکردی و معنایی موجود در محله یا شهر بوده­اند. به واسطه همین امر میدان­ها به عنوان فضاهایی عمومی توان بالقوه مطلوبی برای تبدیل شدن به مکان­های عمومی موفق داشته­اند. توان و قابلیتی که به نظر می­رسد امروزه به سبب تبدیل شدن میدان­ها به گره­هایی صرفا ترافیکی و تغییر فرم و عملکرد میدان­ها به واسطه تغیرات سریع ناشی از ورود اتومبیل به زندگی انسان دچار تهدید جدی شده­است. این در حالی است که میدان­های تاریخی واجد کیفیت­­­­های والای فضایی، عملکردی، معنایی و زیست­محیطی بوده­اند و به عنوان عناصری به یاد ماندنی، از اجزا اصلی تصویر ذهنی شهروندان از شهر­ها به حساب می­آمده­اند. از اینرو این هدف این پژوهش بر آن است تا با باز­خوانی مفهوم مکان و مؤلفه­های دخیل در شکل­­گیری مکان­های موفق، به تحلیل و ارزیابی میدان­ – مکان­های موفق تاریخی بپردازد تا از این رهگذر زمینه ارتقا کیفیت محیطی و عملکرد مطلوب میدان­های امروزی به عنوان مکان­هایی خاطره­انگیز، سرزنده، منعطف و دوستدار محیط زیست فراهم آید.

مواد و روش

در پژوهش حال حاضر از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی در بستری از مطالعات کتابخانه­ای بهره گرفته شده است. در گام نخست جهت دست­یابی به مبانی نظری تحقیق و با بررسی و تحلیل اطلاعات، اسناد و منابع چاپی و تصویری کتابخانه­ای و اینترنتی، مفاهیمی چون مکان، مولفه­های مکان در طراحی محیط شهری، میدان به مثابه مکان عمومی موفق شهری، گونه­شناسی میدان­های موفق شهری و قانون­مندی­های حاکم بر طراحی میدان­ها تدقیق شده­اند. در ادامه با استفاده از روش تحقیق تطبیقی به بررسی و تحلیل میدان – مکان­های موفق شهری، چون میدان نقش­جهان اصفهان، میدان گنجعلی­خان کرمان، میدان دل­کمپو سینا و میدان گراند ِپلیس بلژیک، پرداخته شده و ویژگی­های مشترک آن­ها بر اساس مولفه­های مکان استخراج شده­است. در انتها نیز رهنمود­هایی جهانشمول، بر اساس این ویژگی­های مشترک و بر محور مولفه­های مکان، جهت طراحی میدان­ها ارائه شده­است.

یافته­ها

میدان نقش جهان، اصفهان، ایران

میدان نقش جهان، گونه­ای ارسن شهری است که از کلیات شکل­گیری تا جزییات تزیینات به کار رفته در بدنه ها از نوعی جهان بینی و فلسفه­ی خاص پیروی می کند. این میدان به عنوان هسته­ی مرکزی شهر اصفهان در دوره صفویه با الهام گرفتن از سه میدان دوره­ی گذشته خود ( میدان حسن پادشاه در تبریز، میدان عالی قاپو در قزوین و میدان عتیق در اصفهان ) و  با توجه به مسایل اقلیمی و جغرافیایی منطقه در جهت شمال غربی- جنوب شرقی شکل گرفته است. تأمل در نوع ارتباطات و دسترسی­ها،  گویای نفوذ و تعامل میان شهر و میدان است، گویی که میدان با بافت اطراف خود گره خورده­است. ذکر این نکته لازم است که سرزندگی میدان نتیجه­ی حضور عملکردهای متنوع در این فضاست. بازار به عنوان شریان زنده­ی شهری، همچنین مسجد امام در روبروی سردر بازار قیصریه در محور شمال- جنوب و مسجد شیخ لطف ا... و عمارت عالی قاپو در محور عرضی میدان، هر کدام شور و نشاطی خاص به میدان عرضه کرده­اند.

میدان گنجعلی خان،کرمان، ایران

ارسن گنجعلی خان در دوران صفویه بین سال های 1005 تا 1034 هجری قمری در کرمان شکل گرفته است. آنچه در یک نگاه این میدان را به عنوان یک فضای سرزنده معرفی می کند، تنوع و حضور کاربری­های متعدد در این میدان - مکان موفق شهری است. این ارسن دربرگیرنده ی مدرسه، کاروان سرا، حمام، آب انبار، ضرابخانه و مسجد است که همه گرداگرد فضایی روباز شکل گرفته اند و میدان را به فضایی سرشار از اتفاق و تحرک بدل کرده اند. شایان ذکر است که در سه سوی این میدان راسته های بازار قرار گرفته اند به گونه ای که دو چهار سوق زیبای بازار را می توان در شمال غرب و جنوب غرب میدان مشاهده کرد. حمام در پشت راسته­ی بازار قرار دارد. 

میدان دل کمپو، سینا، ایتالیا[20]

پلازای دل کمپو یک فضای عمومی عمده در شهر سینا و یکی از مهم ترین میدان های قرون وسطی در اروپا می باشد که تاریخ احداث آن به قرن سیزده میلادی می رسد. ساختمان های اطراف پلازا دارای طرحی ساده می باشد که بر اساس نیاز های اقتصادی شکل گرفته است. آنچه این میدان را به عنوان یک مکان سرزنده در خاطره ی بازدید کنندگانش ثبت کرده است، خلاقیت طراحان آن در شکل دادن به فضا می باشد. آن­ها برای خلق فضایی زنده از موقعیت طبیعی زمین استفاده کرده­اند و با بهره­گیری از بدنه قوی میدان، به تبلور مفهوم فضایی وسیع کمک کرده اند. از یک سو وجود لبه های فعال میدان (پیاده­رو­ها، کافه­ها، خرده­فروشی ها و مانند آن­ها ) و از دیگر سو افزایش فعالیت­های عمومی و غیر رسمی موجب تعاملات اجتماعی و حضور مکرر مردم در فضا شده است. اما شکست تدوام بدنه­ها توسط خیابان­ها و شکاف­های باریک در میدان از محصوریت آن کاسته است. نکته­ی حائز اهمیت این است که هر خیابانی که بدنه­ی این میدان متصل می شود، به گونه ای طراحی گشته که به نظر می رسد جزیی از فضای کلی آن را تشکیل می دهد.

گراند پلیس در بروکسل، بلژیک[21]

گراند پلیس نمونه­ی برجسته و موفقی از آمیزش سبک های مختلف هنر و معماری است. این مکان تاریخی پیاده­محور که با انبوهی از خانه ها با تزیینات فاخر مشخص شده است، تجلی­گاه فرهنگ و خصایص اجتماعی آن منطقه می­باشد. مورخین گراند پلیس را به عنوان یکی از بهترین مکان­ها برای درک اروپای قدیم معرفی می کنند. این مکان که ورود اتومبیل شخصی به آن ممنوع می­باشد، قرن­ها به عنوان نقطه­ی اجتماع مرکزی شهر بروکسل شناخته شده­است. کاربری­های متفاوتی چون گل­فروشی­ها رستوران­ها، مشهورترین مغازه های شکلات فروشی بلژیک، کافه­ها و مانند آن­ها این مکان را احاطه کرده است. همچنین برنامه­ریزی نمایشگاه­هایی چون کف­فرش گل، کنسرت­ها، فستیوال­ها و مراسم تشریفاتی در این مکان بر جذابیت آن افزوده است. در طول هر سال، هزاران نفر از این مکان شاد، پاک و امن دیدن می کنند تا علاوه بر بازدید از ساختمان های حیرت آور اطراف، در کافه­ها و صفه ها دمی بیاسایند و با دیگران دیدار کنند. باارزیابی، تحلیل و مقایسه تطبیقی میدان – مکان­های موفق معرفی شده، حضور و تعامل پویا و همزمان بین مؤلفه­های شناخته شده و اصلی مکان، یعنی فرم، فعالیت، معنا و اکوسیستم، در این میدان – مکان­ها به خوبی مشهود است. همچنین به نظر می­رسد این میدان – مکان­ها، علی­رغم تفاوت­های عمده کالبدی، فعالیتی، فرهنگی و اقلیمی، گاها از شیوه­ها و روش­های مشترک و جهانشمولی برای تثبیت هر کدام از مؤلفه­های مکان و برقراری رابطه متعامل و پیوسته میان آنها جهت دستیابی به یک میدان – مکان موفق بهره برده­اند. در جدول شماره دو، نمونه روش­های هر کدام از میدان – مکان­های معرفی شده جهت تثبیت مؤلفه­های مکان و ویژگی­های مشترک این روش­ها معرفی شده است (جدول2).  ویژگی­هایی چون روشنی و خوانایی فضای میدان، دسترسی آسان از بدنه­ها به درون میدان و نفوذ­پذیری کالبدی و بصری قوی عناصر بدنه از درون میدان در زمینه مؤلفه فرم و کالبد؛ تنوع و گوناگونی کاربری­ها و فعالیت­های بدنه، رویداد­پذیری اجتماعی فضای میدان و وجود فعالیت­های اقتصادی و جاذب جمعیت در بدنه میدان در زمینه مؤلفه فعالیت؛ توجه به زمینه و هویت بومی، تاریخی و جمعی و استفاده از عناصر خاطره­انگیز شاخص در زمینه مؤلفه معنا؛ و توجه به شرایط اقلیمی و بهره­گیری از آن در طراحی فضای میدان و مبلمان­های آن و استفاده از عناصر طبیعی چون آب، گیاهان و درختان جهت القا آرامش معنوی در زمینه مؤلفه اکوسیستم از جمله این ویژگی­های مشترک است.

بحث و نتیجه گیری

به نظر می­رسد، شهرها برای نجات از آشفتگی معنایی، سراسیمگی کالبدی و عصیان و غلبه توده نسبت به فضا، نیازمند فضاهایی هستند که توان ارائه تجارب حسی متنوع و متفاوت را به شهروندان داشته باشند؛ فضاهایی عمومی که در این نوشتار از آن­ها با عنوان مکان یاد شده­است. اما به اعتقاد نگارند­گان از میان فضاهای عمومی شهری، میدان­ها به واسطه برخورداری از گونه­ها و اشکال مختلف و بهره­مندی از طیف وسیعی از کیفیت­های کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری برای تبدیل شدن به یک مکان عمومی موفق را دارند. توان و قابلیتی که به اعتقاد نگارند­گان اگر با همنشینی آگاهانه، مطلوب، پویا و متعامل میان مؤلفه­های شناخته شده مکان همراه باشد، بی شک شکل­گیری میدان – مکان­های موفق را به دنبال خواهد داشت (شکل 2). 

امری که به نظر می­رسد در گذشته نه چندان دور در بسیاری از میدان­های تاریخی کشورهای مختلف جهان اتفاق افتاده و این فضاهای عمومی را به مکان­های عمومی سرزنده تبدیل کرده است. نگارند­گان این نوشتار بر اساس جدول شماره 2 و مؤلفه­های شناخته شده مکان، یعنی کالبد، فعالیت، معنا و تصورات و اکوسیستم، تلاش کرده­اند به باز­خوانی ویژگی­های حاکم بر این میدان - مکان­ها بپردازند. ویژگی­هایی که در پس این آثار ماندگار وجود دارند و می­توان  با بازخوانی، باز­آفرینی و کار­بست آنها در طراحی میدان­های جدید، به خلق مکان­های عمومی زنده، پویا و موفق همت ورزید. در ادامه به خوانش نمونه این ویژگی­ها در قالب مؤلفه­های مکان پرداخته شده­است.

جدول 2- مقایسه تطبیقی و خصوصیات مشترک نمونه­های معرفی شده بر اساس مؤلفه­های مکان. مأخذ: نگارند­گان

Table2-Comparative comparison between case studies. Source: Authors

فرم

یک میدان - مکان موفق باید از بافت شهری احاطه کننده­ خود قابل تشخیص باشد. نحوه­ی دسترسی به آن از طریق مشخص کردن ورودی ها، علایم، نشانه ها و حتی تغییر در کف سازی باید تعریف شود تا فضای آن دارای خوانایی کافی باشد. طراح باید هوشمندانه راهکارهایی ارایه دهد تا هم میدان به عنوان یک فضای مجزا قابل تشخیص، شناخته شود و هم ارتباط مؤثر آن با لبه های بافت شهری احاطه کننده­ خود قطع و کمرنگ نشود. در واقع در درون یک میدان - مکان موفق، مسیر های دسترسی و همچنین مسیرهای حرکت پیاده در میدان از درجه های پیچیدگی و سختی متفاوتی برخوردارند. این تفاوت بین نوع دسترسی­ها با هدف تأمین طیف وسیعی از فرصت و زمینه­ی کسب تجارب حسی و بصری متفاوت برای مردم طراحی می شود. طراح با به چالش کشیدن قابلیت های سایت و توانایی­های شهروندان، به طراحی سطوح صاف،  شیب دار و پله ها می پردازد و بدینوسیله انعطاف پذیری حرکتی مکان عمومی را بالاتر می برد. (شکل 3) علاوه بر این تثبیت میدان - مکان به عنوان یک فضای گرد­همایی عمومی با مقیاس حاکم بر میدان رابطه­ای تنگاتنگ دارد. در نمونه­های موفق مقیاس خرد و کلان به گونه ای با یکدیگر ترکیب می گردد تا فضای میدان را شایسته و درخور حضور انسان نماید. مبرهن است که محیط راحت با مقیاس انسانی، محیطی است که با مقیاس و گام های افراد پیاده طراحی شود. بنابرین طراح باید تمامی تلاش خود را به خلق فضایی انسانی معطوف نماید تا مردم بارها و بارها به آن مکان رجوع نمایند. وجود ساختمان­ها در بدنه­ی میدان - مکان علاوه بر ایجاد تعامل بین توده و فضای میدان، ساختار فیزیکی میدان را تعریف می کند. از آنجایی که میدان یک کل است که از عناصر و رابطه میان عناصر به وجود آورنده­­ خود شکل می­گیرد، علاوه بر بدنه های میدان باید رابطه­ی میان این بدنه­ها نیز برای مخاطب قابل درک باشد. تنها در این صورت است که میدان - مکان هدفمند بوده و بستری برای رویداد های جمعی فراهم می­آورد.

شکل 2- رویکرد­ها در گونه­بندی میدان­ها. ماخذ: نگارند­گان با استفاده مبانی نظری پژوهش

Figure 2- Square classification Approaches. Sources: Authors

 فعالیت

در یک میدان - مکان سرزنده شهری، همواره تراکم جمعیت و تنوع انتخاب به چشم می خورد. به واقع همین پیچیدگی­های بصری و وجود لایه های متفاوت برای کشف، درک و شهود است که از خسته کننده بودن میدان - مکان می­کاهد. یکی از عمده­ترین وظیفه­ی طراحان نیز، احیا و به وجود آوردن مکان­های عمومی واجد کیفیت تنوع و گوناگونی است. دقت نظر طراح به دایره­ی متفاوت توانایی و نیاز کاربران، نحوه ی تعامل و استفاده ی آن ها از یک میدان - مکان به انعطاف پذیری بیشتر فضا کمک خواهد کرد چرا که تبلور انگیزش برای حضور متعدد انسان ها در میدان – مکان­ها وابسته به یک طراحی جذاب و منعطف می باشد. (شکل 4) یک طراح باید به استفاده از فضای میدان - مکان در ساعات مختلف شبانه روز بیاندیشد تا اینکه فضای میدان در شب هنگام به فضایی خاموش و مرده بدل نشود. به نظر می­رسد نمایش های خیابانی، کنسرت های محلی، گروه های سرود کودکان و برنامه هایی از این قبیل برای تنوع و گردهمایی در ساعات مختلف شبانه روز بتواند شور و نشاط اجتماعی را عرضه کند. همچنین با طراحی کافه ها و رستوران ها، دست فروش ها با تعداد کنترل شده می توان هیجان خرید

را به داخل میدان آورد. بهترین میدان – مکان­ها، آن­هایی هستند که مردم بارها و بارها به آنجا باز می گردند و از آن خاطره­ی لذت­بخشی در ذهن دارند. تنها راه رسیدن به این مهم، برنامه ای مدیریتی است که راه های افزایش مراجعه به میدان و سرزنده بودن در آن را فراهم می کند .در دنیای امروز حمایت پشتیبانان مالی به منظور تأمین هزینه های اقتصادی امری مهم در حمایت از فعالیت­های همگانی در میدان­ها به عنوان یک مکان عمومی شهری موفق می باشد.

شکل 3- طرحواره­های مبین چگونگی فرم میدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارند­گان

Figure 3- Schema illustrated how square-place form work. Source: Authors

شکل 4- طرحواره­های مبین چگونگی فعالیت میدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارند­گان

Figure 4-Schema illustrated how square-place activity work. Source: Authors

معنا و تصورات

معنا یک میدان - مکان، ارزش، مفهوم و پیام عقلی و احساسی آن است. پر واضح است که قوی­تر شدن رابطه­ی انسان با میدان – مکان و ادراکی روشن­تر از آن به عنوان یک کل منسجم و ایجاد خاطره و تصویری ماندگارتر از مکان در ذهن ناظر، تنها در گرو پیوند ادراکی انسان با اجزای تشکیل دهنده میدان - مکان می­باشد. اینگونه میدان – مکان­های معنی دار و قابل درک بستر مناسبی برای شکل­گیری خاطرات شخصی، احساسی و در نهایت هویت جمعی می باشند. هویت جمعی که با هویت مکانی پیوندی عمیق می سازد، تنها در جایی حفظ می­شود که فرد احساس متفاوتی نسبت به فضایی که در آن مستقر است، داشته باشد. هرچند فرآیند ایجاد خاطره به صورت فردی است و هرکس کم و بیش خاطراتی از یک فضای جمعی دارد ولی آنچه دغدغه­ی طراح در ارزیابی کیفی فضای میدان - مکان می باشد، هویت و خاطره ی جمعی است. چرا که ایشان می دانند که انسان و حضور او در میدان مهم ترین عامل در شکل گیری میدان – مکان­های عمومی و هویت­ساز می باشد. اگر یک میدان عمومی هر آنچه از کمال و زیبایی است را در خود جمع کند ولی برای بازدید­کننده معنا و مفهومی قابل درک نداشته باشد، در طول زمان برای انسان بی معنا و دلگیر به نظر می­رسد. بنابراین خلق میدان – مکان­ها برای اجتماع همگانی، وجود عناصر شاخص با کاربری های عمومی (کتابخانه ها، موزه ها فرهنگسراها و مانند آن ها)، به کارگیری مفاهیم برآمده از فرهنگ بومی جامعه در قالب منومان­ها، مجسمه­ها، نقاشی­ها و مانند آن ها می­توانند در ایجاد تصویر و خاطره­ی ذهنی نقش مؤثری داشته و در نهایت تضمین کننده ی حضور مکرر افراد به یک میدان – مکان عمومی  باشند. از سوی دیگر تامین آسایش و راحتی شهروندان در میدان- مکان نیز در ثبت خاطره­ و تصویر ذهنی روشن و دلپذیر ایشان از مکان حائز اهمیت است.

اکوسیستم

مؤلفه اکوسیستم، در توجه به طبیعت و درک ارتباط بین انسان، میدان – مکان و پدیده های محیط طبیعی چون باد، باران، برف، خورشید و آب تحقق می یابد. به واقع در تأمین آسودگی کاربران که بستر شکل گیری احساس، عاطفه و بروز خلاقیت در انسان می باشد، از یک سو جهت گیری اقلیمی و از دیگر سو، سازگاری و راحتی محیط مصنوع با وجود عناوینی چون فضای سبز چند­منظوره، مبلمان های مناسب شهری و نورپردازی مؤثر

می باشد. در یک طراحی بیوکلماتیک هوشیارانه با به کارگیری سایه­بان­ها، استفاده از خاصیت گیاهان، به کارگیری باد شکن ها در صورت لزوم، طراحی فضاهایی گرم در زمستان تا حد زیادی می توان آسایش بدنی انسان در محیط را تأمین کرد. گیاهان نیز نقش بسیار مهمی در به وجود آوردن تنوع در رنگ، بافت و زیبایی میدان دارند و با یک طراحی صحیح می توانند به دل­انگیزی فضا کمک شایانی کنند. در انتخاب گونه­های مختلف

گیاهی برای فضاهای عمومی باید مضرات آن ها را در نظر داشت. به طور اخص، گیاهان با عطر بسیار تند علیرغم زیبایی می توانند برای قشری از مردم ایجاد حساسیت نمایند یا استفاده از درختان با ریشه های سطحی در مسیر عبور عابران و معلولین میتواند آن ها را با خطر جدی مواجه نماید. اهمیت
مبلمان ها به حدی است که می تواند شرایط متفاوت فصلی و آب و هوایی را تعدیل کند. با ایجاد سایبان ها، میز ها، چترهای قابل حرکت، امکانات پوشش بخشی از فضای باز در صورت لزوم و نورپردازی شبانه می­توان حضور بیشتر انسان ها در فضا را تضمین کرد. در انتها باید اذعان داشت اگرچه توجه به زمینه و شرایط خاص اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی هر اجتماع در طراحی میدان­ها به مثابه مکان­های عمومی شهری نقش اصلی را ایفا می­کند، اما امید است با استفاده از رهنمود­های جهانشمول مطرح شده در این نوشتار زمینه ارتقا کیفیت محیطی فضاهای عمومی به طور عام و میدان­های شهری به طور خاص فراهم آید.

شکل 5- طرحواره­های مبین چگونگی معنا میدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارند­گان

Figure 5- Schema illustrated how square-place meaning work. Source: Authors

منابع