علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره سه، خرداد ماه 99

بهره‏وری زیست‏محیطی و رابطه آن با درآمد در گروه کشورهای اسلامی (D8)

مهسا عیوض صحرا^[1]

سامان ضیائی^2*

samanziaee@uoz.ac.ir

محمود احمدپور برازجانی²

علیرضا سرگزی³

چکیده

زمینه و هدف: رشد اقتصادی هدف اصلی بسیاری از سیاست‏های اقتصادی دولت‌هاست. بااین‌حال، رشد اقتصادی سریع معمولاً باعث ایجاد زیآن های جدی به محیط‌زیست (به دلیل استفاده فزاینده از منابع طبیعی) می‌شود. از این رو، یک تضاد بالقوه بین سیاست‏های  رشد اقتصادی و وضعیت محیط‌زیست وجود دارد، بنابراین به تدریج موضوع تعارض میان رشد اقتصادی و کیفیت محیط‌زیست به یکی از موضوعات مورد بحث در حوزه اقتصاد محیط‌زیست تبدیل شد.

روش بررسی: در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیل پوششی داده‏ها (DEA) کارایی محیط‏زیست برای کشورهای اسلامی در حال­توسعه (D8) طی دوره 2014-1980 محاسبه شد. آنگاه، با استفاده از روش داده‌های تابلویی به بررسی ارتباط بین کارایی محیط زیست و درآمد سرانه پرداخته شد. اطلاعات مربوط به این کشورها از سایت‌های مختلف اقتصادی مانند (Data world bank, Economy watch and …) جمع‌آوری گردید.

یافته ها: نتایج نشان می‏دهد میانگین کارایی محیط‌زیست کشورهای D8 با نرخ 02/1 افزایش یافته است. این افزایش کارایی ناشی از افزایش کارایی تکنولوژی با نرخ 021/1 و نرخ 998/0 در کارایی فنی می‏باشد. کارایی فنی هم به خاطر افزایش در کارایی مدیریت (1) و کارایی مقیاس (998/0) است.

 بحث و نتیجه گیری: رشد کارایی محیط زیست در ایران 016/1 است که بعد از مالزی(053/1)، اندونزی(042/1)، نیجریه(036/1) و ترکیه(025/1) در درجه پنجم قرار دارد. براساس نتایج بدست آمده رابطه مستقیمی بین درآمد سرانه و آلودگی زیست‏محیطی وجود دارد در نتیجه قانون کوزنتس در این کشورها برقرار نیست.

واژه ها کلیدی: کارایی محیط زیست، تحلیل پوششی داده، شاخص مالم کوئیست، کشورهای اسلامی، داده‌های تابلویی.

Environmental Efficiency and Its Relationship with Income in Islamic Countries (D8)

Mahsa Evaz Sahra[2]

Saman Ziaee [3]^*

samanziaee@uoz.ac.ir

Mahmood Ahmadpour Borazjani²

Alireza Sargazi[4]

Abstract

Background and Objective: Economic growth is the main goal of many economic policies of governments. However, rapid economic growth often causes serious damage to the environment (due to the increasing use of natural resources). Hence, there is a potential contradiction between economic growth policies and the state of the environment, so gradually the issue of conflict between economic growth and environmental quality became one of the topics of discussion in the field of environmental economics.

Method: In the field of environmental economics in this study, using data envelopment analysis method (DEA) the environmental efficiency was calculated for developing Islamic countries (D8) during the period of 1980-2014. Then, using the panel data method, the relationship between environmental efficiency and per capita income was investigated. Information about these countries was collected from various economic sites such as the Data world bank, Economy watch and ….

 Findings: The results show that the average of environmental efficiency of the D8 countries increased at a rate of 1.02. This increases the efficiency of technology to increase efficiency at the rate of 1.021 and 0.998 of technical efficiency. Technical efficiency is because of the increase in management efficiency (1) and scale efficiency (0.998). 

Discussion and Conclusion The growth of environmental efficiency in Iran is 1.016, which is in the fifth place after Malaysia (1.053), Indonesia (1.042), Nigeria (1.036) and Turkey (1.025). According to the results, there is a direct relationship between per capita income and environmental pollution, so Kuznets law is not established in these countries.

Key words:  Environmental Productivity, DEA, Malmquist Index, Islamic Countries Panel D.

مقدمه

گرچه مدت‌هاست بشر متوجه اهمیت محیط‏زیست در زندگی خود شده است، اما دهه‌های آخر قرن 20 را می‏بایست زمان اوج طرح مسایل زیست­محیطی دانست. امروزه خطر بزرگی که بشر از ناحیه تخریب‏های زیست‏محیطی احساس می‏کند نه تنها آرامش و امنیت زندگی او را بر هم زده است، بلکه موجودیت او را هم در معرض تهدید و خطر قرار داده است. بنابراین، در کنار مشکلاتی که بشر امروز دارد فاجعه بر هم خوردن تعادل زیست‌محیطی یکی از مهم‌ترین مسایل و دغدغه­های اوست. هرچند تأثیر انسان بر منابع زیست‏محیطی پیرامون خود عمری به قدمت حیات او دارد، اما تخریب و نابودی آن به دنبال انقلاب صنعتی به گونه­ای خطرناک شدت یافت و پیشرفت علم و فناوری انسان را قادر ساخت تا طبیعت را مقهور خویش سازد و موجب انهدام تدریجی اما مستمر محیط‏زیست گردد(1).

چنان چه در بستر توسعه پایدار، فعالیت‌های اقتصادی و محیط‏زیست به صورت توأم لحاظ شود، محیط‏زیست و توسعه اقتصادی دو عامل مکمل یکدیگرند که موجب تعادل و توازن اکولوژیکی می‏شوند و فعالیت‌های اقتصادی عامل برهم زننده این تعادل و توازن نخواهد بود (2). از آنجا که انجام هر فعالیت اقتصادی مستلزم مصرف انرژی است، لذا از یک طرف انرژی به منزله عامل محرک توسعه اقتصادی، اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی انسانی تلقی می‌شود و از سوی دیگر، موجب تولید آلاینده­های زیست­محیطی می‏گردد به‏ویژه اگر   مصرف انرژی با ناکارآمدی نیز مقارن باشد فرآیند تولید آلاینده­ها تشدید می‌شود. با توجه به رشد روزافزون جمعیت و برخورداری از منابع  غنی و گسترده انرژی و فشار بر منابع طبیعی، لذا بررسی اثرات زیست‏محیطی مصرف انرژی و رشد اقتصادی با توجه به اتخاذ رویکرد رشد­ اقتصادی بالا با حفظ محیط­زیست، مهم است(2).

از زمانی که آلودگی‏های زیست­محیطی، به عنوان مسأله اقتصادی و اجتماعی مطرح گردید، مطالعه در مورد عوامل مؤثر بر آلودگی محیط‏زیست نیز آغاز شده است. در این زمینه، اکثر صاحب‏نظران بر این عقیده­اند که عواملی هم چون مصرف انرژی، رشد اقتصادی و رشد جمعیت در ایجاد و گسترش آلودگی نقش اساسی دارند.

عده‏ای معتقدند برای دست یابی به محیط‌زیست سالم‏تر و ریشه­کن کردن فقر، رشد اقتصادی لازم است. لذا رفته رفته موضوع تعارض میان رشد اقتصادی و کیفیت محیط‌زیست به یکی از موضوعات مورد بحث در حوزه اقتصاد محیط‌زیست تبدیل شده است؛ به­طوری که امروزه کشورها به اهمیت مسایل زیست‌محیطی پی برده و حسب احساس نیاز و متقابلاً خطر نسبت به این مسأله، به وضع برخی قوانین در سطح ملی و یا تنظیم توافقنامه­های بین­ا­لمللی پرداخته­اند. به نظر می­رسد کشورها در این راستا به دنبال کاهش ضایعات زیست­محیطی و همزمان، طی نمودن مراحل توسعه می­باشند و به تعبیری ویرایش‌های مختلفی از توسعه پایدار را دنبال می‌کنند(1). رشد اقتصادی، هدف اصلی بسیاری از سیاست‌های اقتصادی دولت‌هاست. با این حال، رشد اقتصادی سـریع، معمـولاً باعـث ایجاد زیآن های جدی بر محیط‌زیست (بـه علـت اسـتفاده فزاینـده از منـابع طبیعـی و انتشار حجم بیشتری از آلاینده­ها) می‌شود. از این رو، یک تضاد بالقوه بین سیاست‌های اقتصادی و وضعیت محیط­زیست وجود دارد.

امروزه ارتباط میان رشد اقتصادی و کیفیت زیست‌محیطی به صورتU  وارونه، به منحنی زیست‏محیطی کوزنتس[5] معروف است. به این شکل که در سال‌های اولیه رشد اقتصادی، مقدار تخریـب زیست­محیطی افزایش می­یابد اما به مرور زمان و پس از رسیدن به سطح معینی از رشد، کیفیت زیست­محیطی بهبود می­یابد. به‌عبارت‌دیگر در مراحل بالای رشد، مقدار تخریب زیست‌محیطی کاهش پیدا می‌کند. در جوامعی که به سطح بالایی از رشد رسیده­اند، بحث اندازه‏گیری و کنترل آلودگی جدی است و میزان آلودگی پیوسته در نمابرها و رسانه­ها منعکس می‌شود و افکار عمومی به آن حساسیت نشان می­دهد. به همین جهت در برابر آلودگی و به‌طور کلی منابع تولید آلودگی از جانب تشکل‌های مردمی، اعتراضاتی به عمل می­آید. در این جوامع، قوانین زیست‌محیطی متعدد و فراگیری وضع شده و شدیداً اجرا می‌شود. برخی از دولت‌ها بر فعالیت‌های آلاینده، جریمه‌های زیست­محیطی وضع، یا اینکه فعالیت‌های آلاینده را متوقف نموده و یا تولیدکننده را مجبور به استفاده از فیلترها و دستگاه‌های کاهش دهنده آلودگی می­کنند. به‌عبارت‌دیگر، بنگاه‌ها را مجبور بـه درونی نمودن آلودگی می­کنند(3).

در حال حاضر مساله محیط‌زیست، به عنوان میراث مشترک تمدن‏ها، موضوعی جهانی به شمار می‏آید و آلودگی‏های زیست‏محیطی چالش بحث‏انگیز قرن حاضر است. با این حال، روش‏های تحلیلی حاضر، که به‏منظور بررسی آثار زیست‏محیطی به کار می‏روند، ابزارهای مناسبی برای سیاست‏گذاران نیستند (4). از این رو طراحی الگوهای کاربردی به‏منظور بررسی واکنش‏های میان فعالیت‌های اقتصادی و زیست‏محیطی ضرورتی اجتناب ناپذیر است و سازگاری با محیط‏زیست مهم‌ترین عامل و در واقع پیش نیاز هرگونه فعالیت در سطح کلان تلقی می‌شود.  در پژوهشی کارایی تولید 80 واحد پرورش گاو شیری در کشور ترکیه را با استفاده از روش تحلیل پوششی داده‏ها بررسی شد. با فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس 49 درصد از این واحدها کارا شناخته شدند. نتایج مطالعه نشان داد بین کارایی واحدهایی که در سطوح مختلف ظرفیت فعالیت می‏کنند، تفاوت قابل ملاحظه‏ای وجود دارد. به طوری که متوسط کارایی واحدهای تولیدی زیر 50 رأس 74 درصد و متوسط کارایی واحدهای بین 50 تا 100 رأس بالغ بر 95 درصد است(5). در روشی دیگر با استفاده از  روش تحلیل فراگیر داده‏ها، اقدام به اندازه‏گیری کارایی فنی شد و سپس با کمک یک مدل رگرسیون، عوامل مؤثر بر کارایی فنی را بررسی گریدد و  نتایج نشان داد که محدوده‏ی تغییرات کارایی 6/0 تا 77/0 می‏باشد(6). در پژوهشی دیگر به بررسی                  کارایی زیست‏محیطی نیروگاه‏های کشور بین سالهای 82 تا 86 پرداخته شد. ستانده‏های تولید برق و انتشار دی اکسیدکربن به عنوان ستانده مطلوب و نامطلوب و نیروی کار، سوخت مصرفی و ظرفیت نامی نیروگاه به عنوان نهاده مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج حاصل از روش DEA، نشان می‏دهندکه کارایی زیست‏محیطی، 40 نیروگاه مورد بررسی در دوره مورد نظر در حال کاهش بوده است. همچنین بین کارایی زیست‏محیطی و نوع سوخت مصرفی در نیروگاهها رابطه معناداری وجود دارد. در این مطالعه ستانده نامطلوب نرمال شده و به صورت ستانده مورد استفاده قرار گرفته است(7). از سوی دیگر در مطالعه ای به بررسی رابطه بین رشد اقتصادی، انتشار آلودگی و           کارایی زیست‏محیطی در کشورهای ایران، قطر، بحرین، ترکیه، عربستان، کویت و امارات متحد عربی پرداخته شد. برای کارایی از روش تحلیل پوششی داده‏ها با رویکرد نهاده محور استفاده و آلودگی به عنوان یک نهاده وارد مدل شده است. در این مطالعه از شکل درجه سوم این منحنی استفاده گردیده است. برای دوره زمانی 2005-1995 نتایج نشان می‏دهند که منحنی کوزنتس زیست‏محیطی در قسمت صعودی خود قرار دار(8). در پژوهش دیگر به بررسی رابطه بین بهره‏وری زیست‏محیطی و منحنی کوزنتس در کشور هند پرداخته شد. در این بررسی از دی اکسید سولفور، دی اکسید نیتروژن و ذرات معلق به عنوان ستاده نامطلوب استفاده گردیده است. بهره‏وری زیست‏محیطی با استفاده از شاخص بهره‏وری لیونبرگر مورد محاسبه قرار گرفته است که بر مبنای توابع ستاده جهت دار قرار دارد. نتایج حاصل نشان می دهد که بهره‏وری زیست‏محیطی در هند بین سال های 2003-1991 رو به کاهش بوده است(9).

 در مطالعه ای دیگر به اندازه‏گیری بهره‏وری و کارایی زیست‏محیطی در بین 38 کشور منتخب در دوره 1992-1971  پرداخته شده است برای اندازه‏گیری بهره روی و کارایی از توابع مسافت جهت‏دار استفاده گردید. نتایج بیان گر آن بود که بین بهره‏وری زیست‏محیطی و درآمد سرانه در کشورهای مورد مطالعه رابطه از نوع منحنی کوزنتس برقرار است(10).

روش تحقیق

در این مطالعه برای محاسبه کارایی محیط‏زیست از روش تحلیل پوششی داده‏ها و شاخص مالم‏کوئیست استفاده می‌شود(11).  داده‏های استفاده شده در این تحقیق شامل: سهم سرمایه‏گذاری از تولید ناخالص داخلی و نرخ اشتغال به عنوان نهاده‏های تحقیق و نرخ رشد تولید ناخالص سرانه و CO2، NO و متان به عنوان ستانده مورد استفاده قرار می­گیرد تا کارایی زیست‏محیطی را به‏دست آورده سپس از کارایی محاسبه شده برای بررسی تأثیر درآمد سرانه، آموزش، تراکم جمعیت و جمعیت شهری بر کارایی محیط‏زیست از روش اقتصادسنجی (داده‏های تابلویی) استفاده خواهد شد.

در هر یک از مدل‌های سری زمانی و داده‏های مقطعی نارسایی‏هایی وجود دارد که در مدل تلفیقی کاهش می‏یابد. اگر کشورهای مختلف اختلاف قابل توجهی داشته باشند باید از مدل داده‏های تابلویی استفاده شود. برای تأیید این مطلب می‏توانیم فرضیه صفر عدم وجود تفاوت بین کشورها را با استفاده از آماره آزمون F معمول زیر آزمون کنیم:

 که در آن  مجموع مربعات خطای مدل مقید مربوط به مدل تجمیع شده[6] و  مجموع مربعات خطای نامقید مربوط به مدل داده‏های تابلویی است. اگر فرضیه صفر رد شود، روش داده‏های تابلویی برای همه کشورها مناسب است، و نباید داده‏ها در یک مدل جمع شوند (12).  دو روش برای برآورد داده‏های تابلویی وجود دارد: اثرات ثابت و اثرات تصادفی تخمین زننده اثرات ثابت یک بخش مجزا    برای تفاوت قایل شدن بین واحدهای مقطعی به وسیله تخمین جملات ثابت متفاوت برای هر مقطع در نظر می‏گیرد. مدل اثرات تصادفی هم یک بخش مجزا برای هر مقطع در نظر می‏گیرد اما این بخش مجزا ممکن است به صورت تصادفی اتفاق بیافتد )اگر بخشی از جمله خطا باشد). بنابراین مدل یک بخش مجزا دارد و دسته‏ای از متغیرهای توضیحی با ضرایب مخصوص خود و یک عبارت خطای مرکب دارد. برای انتخاب روش برآورد اثرات ثابت یا تصادفی از آزمون هاسمن استفاده می‏کنیم.این آزمون ضرایب برآورد شده از یک مدل اثرات ثابت را با ضرایب برآورد شده از یک مدل اثرات تصادفی مقایسه می‌کند.

ایده اصلی آزمون هاسمن این است که اگر هیچ گونه همبستگی بین  و متغیرهای توضیحی  وجود نداشته باشد، هر دوی اثرات ثابت و اثرات تصادفی سازگار هستند. پس ارزش‏های ضرایب اثرات ثابت و اثرات تصادفی در نمونه‏های بزرگ باید مثل هم باشد به عبارت دیگر اگر  با هر  همبستگی داشته باشد، تخمین زننده‏های اثرات تصادفی ناسازگار هستند، در حالی که تخمین زننده‏های اثرات ثابت سازگار باقی می‏مانند(12). بدین منظور آزمون هاسمن انجام گرفت. نتایج نشان گر رد فرضیه صفر و انتخاب روش اثرات ثابت می‌باشد.

برآورد مدل به روش داده‏های تابلویی

اجرای موفقیت‌آمیز مقررات زیست‏محیطی بستگی به مراحل رشد دارد. انتظار می‌رود در مناطقی که درآمد بالایی دارند نسبت به اجرای مقررات برای مهار آلودگی حساس‌تر باشند.

در این مطالعه در تلاش برای پیدا کردن یک رابطه عاقلانه بین درآمد سرانه دولت و شاخص بهره‏وری مربوط هستیم. برای تجزیه ‏و تحلیل عوامل مؤثر بر تغییر بهره‏وری چندین متغیر مانند: سرانه تولید ناخالص (GDP)، تراکم جمعیت (PO)، سطح آموزش‌ و پرورش (EQ) و شهرنشینی (UR) استفاده شده است. طبق معادله زیر:

که در  این رابطه : کارایی محیط‏زیست، : درآمد سرانه، : جمعیت، : آموزش و پرورش و 𝑈𝑅: جمعیت شهری می‏باشد.

در روش داده‏های تابلویی ابتدا دو آزمون انجام می‌شود: برای تعیین حالت برابری عرض از مبدأ کشورها از آزمون F و برای تعیین روش اثرات ثابت یا تصادفی از آزمون هاسمن استفاده می‌شود که در این مطالعه پس از انجام دو آزمون، برای برآورد مدل روش اثرات ثابت انتخاب شد.

همان طور که از نتایج تخمین و برآورد الگو مشخص است، انتظار می‏رود درآمد سرانه رابطه منفی با کارایی محیط‏زیست داشته باشد، چون افزایش درآمد در مرحله اول میزان آلودگی را افزایش می‏دهد که منجر به کاهش کارایی محیط‏زیست می‌شود که به بیان دیگر   رشد اقتصادی با ایجاد و تشدید آلودگی همراه است. برای تعدادی از آلاینده‏ها، این مطلب یافت می‌شود که در بین کشورها آلودگی با درآمد افزایش می‏یابد؛ به اوج می‏رسد و سپس کاهش می‏یابد. به نظر می‏رسد این کاهش به دلیل مثبت بودن اثر کشش درآمدی نسبت به کیفیت محیط‌زیست در درآمدهای بالا است. هنگامی که درآمدها بالا است، برای ارایه سیاست‌های لازم، فشارهایی به دولت‌ها وارد می‌شود که فقط جوامع با درآمد بالا شرایط به‌کارگیری این سیاست‏ها را دارند. برخی مطالعات، متغیرهایی نظیر چگالی جمعیت را در معادلات بکار برده‏اند ولی معمولاً درآمد بر سایر متغیرها غلبه دارد. بنابراین، انتظار می‏رود درآمد دارای یک رابطه منفی با بهره‏وری محیط‏زیست باشد، زیرا افزاش درآمد در مرحله اول رشد آلودگی را افزایش می‏دهد که درنهایت منجر به کاهش بهره‏وری می‏شود. بنابراین  باید منفی باشد، پس از این که درآمد سرانه به حد کافی بالا رسید، افزایش بیش تر در درآمد، افزایش     بیش تر در بهره‏وری را نتیجه می‏دهد و  که مجذور درآمد سرانه است، مثبت می‏شود. در مناطق پرجمعیت‌تر که فشار بیش تری بر محیط‏زیست وجود دارد‏، متغیر تراکم جمعیت ، علامت منفی می‏گیرد. ارتباط مستقیم بین آموزش‌ و پرورش و بهره‏وری زیست‏محیطی انتظار می‏رود پس  مثبت می‏شود. در نهایت به شهرنشینی می‏رسیم که به دلیل اثر مارپیچی آن به محیط‏زیست  علامت منفی می‌گیرد.

نتایج و بحث

در فرآیند پژوهش تجزیه و تحلیل یافته‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تبیین داده‏های خام بدون تحلیل آن ها امری دشوار است. مقصود اصلی از تحلیل، تنظیم و خلاصه کردن داده‏ها به صورت اطلاعاتی روشن، مستدل و تفسیر پذیر است، به گونه‌ای که بتوان روابط موجود در مسایل پژوهش را کشف، بررسی و آزمون کرد. در این بخش، نتایج تحقیق براساس روش‏هایی که در بخش روش تحقیق معرفی شدند، ارایه می‏گردد.

مدل استفاده شده در این تحقیق با استفاده از اطلاعات کشورهای نمونه مورد بررسی تکنیک برآورد داده‏های تلفیقی برای تحلیل تفاوت بین کشوری استفاده شده است(13). این روش ترکیبی از اطلاعات سری زمانی و داده‏های مقطعی است. در هر یک از مدل‏های سری زمانی و داده‏های مقطعی نارسایی‏هایی وجود دارد که در مدل تلفیقی کاهش می‏یابد.

جدول 1-میانگین داده‌های 35 ساله کشورهای مورد مطالعه

Table 1. Data Average for 35 studied countries

   مأخذ: داده‏های تحقیق

ستون اول و دوم جدول فوق نهاده‏های تحقیق می‏باشند و چهار ستون بعد ستاده‏های این پژوهش را تشکیل می‏دهند. کارایی هشت کشور و سپس شاخص مالم کوئیست را بدست می‏آوریم.

  با استفاده از داده‏های جمع آوری شده برای کشورهای اسلامی در حال توسعه عضو D8، مدل بازدهی ثابت نسبت به مقیاس (CRS) برای هر یک از 8 کشور جهت اندازه‏گیری کارایی برآورد شد که مقدار کارایی در جدول 2 گزارش شده است.

همانطور که نتایج جدول 2 نشان می‏‏دهد، 4 کشور از 8 کشور منتخب کارایی 100 درصد دارند. از سوی دیگر کشور پاکستان کارایی بالای 90 درصد دارد و کشورهای مصر، مالزی و ترکیه کارایی کم تر از 90 درصد دارند. کشور مصر با کارایی 40 درصد ناکاراترین کشور می‏باشد که واحدهای الگو برای آن، کشورهای نیجریه، ایران و بنگلادش است. مطابق کارایی فنی نهاده گرا، کارایی 40 درصدی کشور مصر به معنای آن است که این کشور باید بدون کاهش تولید، 60 درصد مصرف کلیه نهاده‌ها را کاهش دهد تا بتواند به یک کشور کارا تبدیل گردد.

جدول 2- اندازه‏گیری کارایی در حالت بازدهی ثابت نسبت به مقیاس

Table 2. Efficiency measurement in constant returns to scale

    مأخذ: یافته‏های تحقیق  

از سوی دیگر در روش تحلیل پوششی داده‏ها برای هر یک از بنگاه‌های غیرکارا یک بنگاه کارا یا ترکیبی از دو یا چند بنگاه کارا به عنوان مرجع یا الگو معرفی می‏گردند. از آنجایی که این بنگاه مرکب (ترکیب دو یا چند بنگاه کارا) به عنوان یک واحد مجازی کارا شناخته می‏شوند. بنابراین هر یک از واحدهای ناکارا باید تلاش کنند تا ورودی و خروجی خود را به‌گونه‌ای تعدیل کنند تا به مرز کارایی دست یابند. با توجه به این که واحدهای الگوی کشور مصر کشورهای 6، 8 و 2 هستند و باتوجه به ضریب متغیر تصمیم این واحدها در  جدول (2) که به ترتیب 012/0، 94 و 7/4 درصد می‏باشند، می‏توان بیان نمود که کشور مصر باید به مقدار 012/0، 94 و 7/4 درصد از عوامل مصرف شده توسط کشورهای نیجریه، ایران و بنگلادش را مصرف کند تا به حداکثر کارایی دست یابد.

با توجه به جدول (2) سایر کشورهایی که مقدار کارایی آن ها کم تر از 100 درصد می‏باشد، می‏توان با تحلیلی همانند تحلیل فوق، کشور یا کشورهای الگوی آن ها شناسایی و بر مبنای آن ها، میزان تعدیل نهاده‏ها را مشخص نمود.

جدول (3) اندازه­گیری انواع کارایی کشورها به تفکیک فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس را نشان می­دهد.

جدول 3- میزان کارایی فنی، مقیاس و مدیریتی با استفاده از فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس در طول دوره 2014-1980
Table 3. technical efficiency, scale and management using constant returns to scale in the period 1980 -2014

مأخذ: یافته‏های تحقیق

همانطور که در جدول (3) نشان داده شده است بنگلادش، اندونزی، نیجریه و ایران کارا و سایر کشورها ناکارا هستند. با توجه به این که فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس در عمل کارایی چندانی ندارد و تنها در صورتی پذیرفته می‌شود که واحدها در شکل بهینه خود یعنی در حداقل LAC عمل نمایند که معمولاً در کوتاه مدت این طور نیست، بنابراین در چنین حالتی اندازه کارایی بدست آمده بخش ناکارایی مربوط به مقیاس را هم شامل بوده و بنابراین نتایج غیرواقعی خواهد بود. بنابراین علاوه بر فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس فرض بازدهی متغیر هم مورد بررسی قرار گرفته که نتایج در جدول (4) قابل مشاهده است.

جدول 4- میزان کارایی فنی، مقیاس و مدیریتی با استفاده از بازدهی متغیر نسبت به مقیاس در طول دوره 2014-1980

Table 3. Technical efficiency, scale and management using variable returns to scale in the period 1980 -2014

مأخذ: یافته‏های تحقیق

مشاهده می‌شود کشورهایی که در فرض ثابت نسبت به مقیاس ناکارا بوده‏اند در فرض بازدهی متغیر نسبت به مقیاس کاراتر شده‏اند و کارایی آن ها افزایش یافته است که این نشان می‏دهد در این کشورها علت ناکارایی به دلیل مقیاس پایین این واحدها بوده است.

ستون آخر جدول نشان دهنده بازدهی نسبت به مقیاس می‏باشد که در سه حالت بررسی شده است. مالزی، پاکستان، ترکیه و مصر دارای بازدهی افزاینده نسبت به مقیاس بوده‏اند، یعنی با دو برابر کردن نهاده‏ها (ورودی)، مقدار خروجی‌ها بیش تر از دو برابر افزایش یافته است. بنگلادش، اندونزی، نیجریه و ایران دارای بازدهی ثابت نسبت به مقیاس هستند، به این معنا است که با افزایش دو برابری نهاده‌ها مقدار خروجی‏ها به همان اندازه تغییر می‏یابد. افزون بر آن میانگین کارایی مدیریتی (با فرض بازدهی متغیر نسبت به مقیاس) برابر با  96 درصد می‏باشد که نشان دهنده این مطلب است که مدیریت می‏تواند نقش بهتری در ارتقاء کارایی داشته باشد. همان طور که نشان داده شده است مانند بازدهی ثابت نسبت به مقیاس،  بنگلادش، اندونزی، نیجریه و ایران کارا و سایر کشورها ناکارا هستند. کشورهای مالزی، پاکستان و ترکیه کارایی بالاتر از 90 درصد دارند.  همچنین ملاحظه می‏شود که کشور مصر کارایی زیر 90 درصد دارد ولی  نسبت به کارایی در حالت بازدهی ثابت نسبت به مقیاس کارایی بالاتری دارد. در هفت کشور از هشت کشور کارایی مدیریت در حالت بازدهی متغیر نسبت به مقیاس یک می‏باشد و فقط کارایی کشور پاکستان 96 درصد است. میانگین کارایی مدیریتی 99 درصد تخمین زده ‏شده ‏است که نسبت به بازدهی ثابت نسبت به مقیاس افزایش سه درصدی داشته است. بالاترین رشد کارایی محیط‏زیست مربوط به کشور مالزی (053/1) می‏‏باشد که بیش تر به دلیل بالا بودن کارایی تکنولوژی است و این نشان می‏‏دهد به‌طور متوسط 3/5 درصد رشد کارایی زیست‏محیطی منجر به رشد 3/5 درصدی کارایی تکنولوژی شده است. چون تغییرات کارایی فنی در این کشور 1 است پس تغییرات کارایی تکنولوژی باعث بالا رفتن کارایی زیست‏محیطی شده است. بعد از مالزی، اندونزی در رتبه دوم از کارایی محیط‏زیست (042/1) قرار دارد که این کشور نیز به‏ دلیل تغییرات کارایی فنی 1، بالا بودن کارایی خود را مدیون کارایی تکنولوژی می‏باشد. نیجریه با کارایی 036/1 در مرتبه سوم قرار گرفته و 6/3 درصد رشد کرده است که سبب آن رشد 8/2 درصدی کارایی فنی و 8/0 درصدی کارایی تکنولوژی است. کارایی 025/1 ترکیه سبب شده است که ترکیه در درجه چهارم قرار بگیرد و رشد 5/2 درصدی کارایی زیست‏محیطی ترکیه بخاطر رشد 9/2 درصدی کارایی تکنولوژیکی و رشد 99/0 درصدی کارایی فنی می‏باشد.   رشد کارایی محیط‏زیست در ایران (016/1) می‏باشد که باعث شده است ایران در درجه پنجم قرار گیرد. یعنی به‌طور متوسط 6/1 درصد رشد کارایی محیط‏زیست منجر به 6/1 درصد رشد کارایی تکنولوژی شده است. چون تغییرات کارایی فنی ایران 1 می‏باشد بنابراین کل رشد کارایی زیست‏محیطی به رشد کارایی تکنولوژی مربوط می‏شود.

جدول5 - میانگین تغییراتکاراییفنی،تکنولوژیکیوکاراییمحیط‌زیست)مالم‏کوئیست(

Table 5. The average change in technical, technological and  efficiency environmental (Malmquist )

مأخذ: یافته‏های تحقیق

    پاکستان، مصر و بنگلادش با کارایی 014/1، 005/1 و 967/0 به ترتیب جزء کشورهایی با کارایی محیط‏زیست پایین هستند. کم ترین رشد کارایی محیط‏زیست مربوط به کشور بنگلادش (967/0) است که آن هم به دلیل پایین بودن کارایی تکنولوژی می‏باشد. ناکارایی فنی و ناکارایی تکنولوژی در کشور بنگلادش، سبب رشد کارایی زیست‏محیطی کم تر از یک شده است و باعث می‌شود که کشور بنگلادش رشد منفی داشته باشد. تغییرات کارایی فنی کشورها با میانگین 998/0 از وضعیت خوبی برخوردار است و تغییرات کارایی مدیریتی با میانگین 1 بیان گر وضعیت مطلوبی است و همچنین تغییرات کارایی تکنولوژی کشورها با میانگین 021/1 از وضعیت مطلوبی برخوردار است. میانگین کارایی محیط‏زیست کشورها برابر با 02/1 است که این مقدار افزایش بخاطر کارایی تکنولوژی بالای کشورهاست.

جدول 6- نتایجتخمینبهروشداده‏هایتابلوییبااثراتثابت

Table 6. The results of the panel data with fixed effects

                                       مأخذ: یافته‏های تحقیق                    ^**و^*** به ترتیب معنی‌داری در سطح 5 درصد و 1 درصد.

در روش داده‏های تابلویی ابتدا دو آزمون انجام می‌شود: برای تعیین حالت برابری عرض از مبدأ کشورها از آزمون F و برای تعیین روش اثرات ثابت یا تصادفی از آزمون هاسمن استفاده می‌شود که در این مطالعه پس از انجام دو آزمون، برای برآورد مدل روش اثرات ثابت انتخاب شد. با توجه به نتایج حاصل از تخمین مشاهده می‏گردد تمامی ضرایب معنی‏دار و مطابق انتظار می‌باشد. همان طور که از نتایج تخمین و برآورد الگو مشخص است، انتظار می‏رود درآمد سرانه رابطه منفی با کارایی محیط‏زیست داشته باشد، چون افزایش درآمد در مرحله اول میزان آلودگی را افزایش می‏دهد که منجر به کاهش کارایی محیط‏زیست می‌شود. به بیان دیگر رشد اقتصادی با ایجاد و تشدید آلودگی همراه است. بنابراین،  در رگرسیون دارای علامت منفی خواهد بود. اگرچه این اثر منفی ممکن است معکوس هم شود. ضریب درآمد سرانه () منفی و در سطح 5 درصد معنی‏دار است.

 انتظار می‏رود ارتباط میان مجذور درآمد سرانه و کارایی محیط‏زیست مثبت باشد. ولی در اینجا ضریب مجذور تولید ناخالص داخلی سرانه منفی و معنی‏دار است که نشان می‏دهد اثر مقیاس روی انتشار دی‌اکسید کربن، متان و مونوکسید نیتروژن منفی و اثر تکنیک مثبت می‌باشد. یعنی بعد از اینکه افزایش درآمد سرانه به حد کافی رسید، با افزایش آتی در درآمد انتظار می‏رود کارایی محیط‏زیست را افزایش دهد یعنی  مثبت باشد. ولی باتوجه به جدول ضریب  منفی است و این نمایانگر این است که در سطح بالای درآمد بازهم آلودگی زیست‏محیطی وجود دارد و درنتیجه رابطه کوزنتس در این کشورها برقرار نیست و با افزایش درآمد همچنان محیط‏زیست آلوده‌تر می‏شود. بنابراین فرضیه دوم ما مبنی بر وجود رابطه کوزنتس بین کشورها رد می‏شود. در واقع کشورهای در حال توسعه در قسمت صعودی منحنی کوزنتس قرار دارند و این نتیجه دور از انتظار نیست، زیرا با توجه به این که درصد زیادی از تولید ناخالص داخلی این کشورها را منابع طبیعی و زیرزمینی تشکیل می‏دهند رشد اقتصادی قطعا منجر به تخریب محیط زیست خواهد گردید.

تراکم جمعیت متغیری است که ممکن است ضریب آن علامت منفی داشته باشد یا ممکن است مثبت باشد چون امکان دارد فشار محیط‏زیست به خاطر تراکم جمعیت مناطق باشد. از طرفی چون در کشورهای با جمعیت متراکم‏تر افراد بیشتری در معرض آلودگی قرار دارند فشار برای تصویب مقررات کاهش آلودگی زیاد است بنابراین اثر آن روی سطح آلودگی منفی است و روی کارایی محیط‏زیست دارای تأثیر مثبت می‌باشد. امروزه رشد بى‌رویه جمعیت، مصرف زیاد از حد، گسترش صنعت و کاربرد نامناسب و کنترل نشده تکنولوژى، سبب تخریب و ایجاد بحران هاى زیست‌محیطى شده است. توسعه صنعت و تراکم نسبى بالاى جمعیت، تخریب منابع طبیعى، از  بین رفتن جنگل‌ها، بهره‌بردارى سطحى از معادن، فرسایش خاک، آلودگى هوا، آلودگى صوتى، آلودگى محیط در منابع شهرى و صنعتى موجب آلوده شدن محیط‌زیست گردیده است. مثبت بودن ضریب جمعیت () رابطه مثبت و معناداری بین جمعیت و آلودگی محیط‏زیست را نتیجه می‏دهد. انتظار می‏رود رابطه بین آموزش و محیط‏زیست مثبت باشد. هرچه افراد تحصیل کرده در جامعه‏ای زیاد باشد آن جامعه به سمت آلودگی کم تری از محیط‏زیست پیش می‏رود. ضریب آموزش و پرورش در جدول نتایج رابطه مثبت و معناداری 99 درصد را به ما می‏دهد. سرانجام، شهرنشینی انتظار می‏رود دارای علامت مثبت باشد که علامت مثبت برای  تثبیت همین فرضیه است. پس رابطه مستقیم و مثبتی بین شهرنشینی و آلودگی محیط‏زیست وجود دارد.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

در این مطالعه ابتدا کارایی زیست‌محیطی کشورها و سپس وجود رابطه میان عملکرد محیط‌زیست و درآمد سرانه برای 8 کشور طی دوره 2014-1980 بررسی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش در مقایسه  با مطالعات مشابه نشان می‌دهد رابطه‏ی کوزنتسی بین درآمد سرانه و کارایی زیست‏محیطی کشورها وجود ندارد. نتایج نشان می دهد که کشورهای در حال توسعه در قسمت صعودی منحنی کوزنتس قرار دارند. چنین نتیجه ای برای این کشورها دور از انتظار نیست زیرا با توجه به این که درصد زیادی از تولید ناخالص ملی این کشورها را منابع طبیعی و زیر زمینی تشکیل می دهد لذا رشد اقتصادی قطعاً منجر به تخریب محیط زیست خواهد گردید، از سوی دیگر با توجه به کیفیت بالای محیط‏زیست در زمان حاضر و مشکلات معیشتی این کشورها در کنار اهدافی از قبیل دستیابی به سطوح بالای رشد اقتصادی و توسعه یافتگی، پیش بینی می‏شود که سیاست‏های حمایتی جهت بهبود کیفیت محیط زیست حداقل در آینده نزدیک در دستور کار سیاست‏گذاران این کشورها قرار نگیرد. لذا با توجه به اهمیت زیاد مباحث زیست محیطی به ویژه برای کشورهایی که در گروه کشورهای در حال توسعه قرار دارند و جزء کشورهای با حجم بالایی از تولید آلاینده‏ها می‏باشند پیشنهاد می‏گردد که سیاست‏های جدی را در زمینه بهبود کیفیت محیط‏زیست اتخاذ نمایند. با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش توصیه‏های سیاستی زیر در جهت افزایش کارایی محیط‌زیست )کاهش آلودگی( پیشنهاد می‌شود.

1- باید کشورهای در حال توسعه در جهت بهبود کارایی فنی و کارایی تخصیصی زیست ‏محیطی سرمایه‏گذاری‌های لازم صورت دهند.

2- با شناخت و مطالعه کامل وضعیت خود درصدد برطرف نمودن ضعف قوانین و مقررات زیست‏محیطی تلاش کرده و با وضع قوانین و مقررات بر آلایندگی بنگاه‏ها و اعمال دقیق آن روند انتشار آلودگی را مدیریت نمایند.

3- از طریق بهبود بخش تحقیق و توسعه، زمینه‏های جایگزینی تکنولوژی‏های پاک و سازگار با محیط‏زیست را با تکنولوژی‏های مخرب و آلاینده با کم ترین هزینه فراهم نمایند، جریان سرمایه‏گذاری را به‏گونه ای مذیریت کننذ که افزایش کارایی زیست‏محیطی آن را در پی داشته باشد.

4- مصرف انرژی باید به‏گونه ای مدیریت شود که مصرف سطح معینی از آن بیش ترین کارایی زیست‏محیطی را در پی داشته باشد. این مسأله به ویژه در کشورهایی که اقتصاد وابسته به انرژی دارند اهمیت بیش تری پیدا می‏کند. به‏نحوی که باید هماهنگی بیش تری میان عرضه انرژی و رشد اقتصادی برقرار شود.

سپاسگزاری

 اعتبار این مقاله با کد پژوهانه Uoz –GR- 9517 -91  توسط معاونت پژوهشی دانشگاه زابل تامین شده است لذا از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه زابل و همکاران این حوزه کمال تشکر و قدردانی را داریم.

Reference

1. Asafu Ajaei, J. (2002). Environmental economics for non-economists, ranslated by Siavash Dehghanian and Zakaria Farajzadeh. Ferdowsi University Press, Mashhad. (In Persian)
2. Brazdik, F. (2006). Non-parametric analysis of technical efficiency, factors affecting efficiency of west Java rice farms, working paper. 286-292.
3. Candmir, M. and Koyubenbe, N. (2006). Efficiency analysis of dairy farms in the province of Izmir (Turkey), Journal of Applied Animal Research. 1: 61-64.
4. Dlaini, S., Rugambisa, J. I., Masuku, M. B. and Belete, A. (2010). Technical efficiency of the small scale sugarcane farmers in Swaziland: A case study of Vuvulane and Big bend farmers. African J of Agricultural Research. 5: 935-940.
5. Emadzadeh, M., Bastani Far, A. and Ebrahami, S. (2007), Investigation of simultaneous prediction of economic-environmental effects of projects (Case study of Isfahan Research Campus). Journal of Economic Review (Some Equity). 4 (1): 74-51 . (In Persian)
6. Halkos, G. E. and Tzeremes, N. G. (2009). Exploring the existence of Kuznets curve in countries' environmental efficiency using DEA window analysis.  Ecological Economics.  68(7): 2168- 2176
7. Huq, A., ASM, k. and Arshad, M. (2010). Technical efficiency of chili production. American journal of applied science. 7: 185- 190.
8. Khanna, N. and Kumar, H. (2009). The Income Elasticity of Non-Point Source Air Pollutants: Revisiting the Environmental Kuznets Curve. Economics Letters. 77:  387–392.
9. Malmquist, S. (1953). Index numbers and indifference surfaces. Trabajos de Estatistica, 4: 209-242.
10. Managi, S. and Jena, R. (2008). Environmental productivity and Kuznets Cruve in India. Ecological Economics. 65(2): 432-440.
11. Naser Zadeh, S. (2010). Evaluation of Biodegradability of Iranian Thermal Power Plants by Data Envelopment Analysis. Master's Thesis, Allameh Tabataba'i University. (In Persian)
12. Pejouyan, J., and Moradhasel , N, (2007). The Effect of Economic Growth on Air Pollution. Iranian Journal of Economic Research. 4 (7): 160-141. (In Persian)
13. Rafei, M. (2010). Investigating the relationship between economic growth and environmental performance in Iran and several selected countries. Master's Thesis, Allameh Tabataba'i University. (In Persian)