بررسی تاثیر باغ شفابخش بر سلامت روان بیماران با تاکید بر کاهش اضطراب

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و یکم، شماره دوازدهم، اسفند  ماه 98

بررسی تاثیر باغ شفابخش بر سلامت روان بیماران با تاکید بر کاهش اضطراب

سید ابولفضل هاشمین [1]*

a.hashemin@modares.ac.ir

احمد کاظمی[2]

محمدرضا بمانیان[3]

چکیده

زمینه و هدف: ارتباط با طبیعت، ضروری ترین نیاز فطری آدمی می‌باشد. تحقیقات نشان می‌دهد که طبیعت و فضای سبز می‌تواند برکاهش فشار روانی و ارتقای سلامت روان موثر باشد. معماری منظر امروزه عناصر طبیعی را به گونه ای طراحی می‌کند که بر سلامت روان انسان و کاهش اضطراب تأثیر مثبت داشته باشد. در واقع باغ ها با پرورش دادن توان مقابله با اضطراب، سلامت روان را ارتقاء می‌دهند. هدف این پژوهش بررسی تاثیر منظر طبیعی (باغ) بر سلامت روان و نیز کاهش اضطراب و تامین نیاز فطری آدمی به تجربه ی محیط های طبیعی متنوع در جهت نیل به آرامش می‌باشد.

روش بررسی: در پژوهش حاضر از ابزار جمع آوری اطلاعات (مطالعات کتابخانه ای، اسناد و مدارک مرتبط) استفاده شده است و مؤلفه ها، اصول و الگوهای مرتبط با موضوع، مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت.

یافته ها: نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که بکارگیری الگوی باغ ایرانی با کارکرد شفابخشی در مراکز درمانی در جهت سلامت روان و کاهش اضطراب لازم می‌باشد. در نتیجه می‌توان عوامل ذیل را به‌عنوان شاخص های یک باغ شفابخش در جهت سلامت روان انسان بیان نمود: عدم ابهام مادی در رابطه انسان و فضا، امکان انتخاب و ایجاد تعادل میان خلوت گزینی و تعامل، حواس پرت کن های مثبت، امکان فعالیت فیزیکی و ترغیب به آن، آب و القای حس آرامش.

نتیجه گیری و بحث: در منابع داخلی تحقیقات زیادی با موضوع باغ های شفابخش و مناظر درمانی و تاثیرات آن بر انسان انجام گرفته است. اما در این نوشتار شاخصه هایی خاصه برای کاهش اضطراب و سلامت روان در این باغ ها استخراج گشته و مورد بررسی قرار گرفته است.

واژه های کلیدی: باغ شفابخش، رابطه انسان و طبیعت، سلامت روان؛ کاهش اضطراب، باغ ایرانی

Examining the Influence of Healing Garden on Mental Health of the Patients by Emphasizing Stress Reduction

Sayyid Abolfazl Hashemin ^[4]*

a.hashemin@modares.ac.ir

Ahmad Kazemi ²

Mohamadreza Bemanian³

Abstract

Context and purpose: connection with the nature is the most essential natural need of human. Researches show that nature and green space contribute to mental stress reduction and mental health improvement. Today, landscape architecture designs natural elements such that they would have positive effects on human mental condition and stress reduction. Actually, by developing ability to confronting stress, gardens improve mental views (garden) on human mental health and stress reduction and meeting the natural need of human to experience diverse natural environments of obtain peace.

Research methodology: This research used information collection instruments (librarian studies, related documents) and component, principles and patterns related to the subject have been examined and analyzed. 
Findings: research result show that using Persian garden model by healing function in medical centers is useful and contributing to mental health and stress reduction. Thus, the following are characteristics of a healing garden for mental health: Lack of material opaqueness in relation between human and space, possibility of selection and making equilibrium between isolation and interaction positive distractions possibility of physical action and encouraging it water and inducing peace feeling.

Conclusion and discussion: there are many researches on healing garden and Therapeutic landscape and its effects on human in internal literature while this study provides and examines characteristics specific for stress reduction and mental health in these gardens.

                    Keywords: Healing Garden, Human and Nature relation, Mental Health, Stress Reduction, Persian Garden

مقدمه

 متاسفانه امروزه محیط طبیعی را به صورت انواعی از ساختارها می بینیم که اشتراک زیادی با روح آدمی ندارند. به تجربه ثابت گشته هرگاه انسان از ابزاری برای غلبه بر طبیعت استفاده کرده، آن ابزار بر ضد خود او سر برافراشته است، بهترین نمونه آن استفاده از ابزار صنعتی جهت حفاظت انسان از مخاطرات طبیعی و مکانیزه تر کردن زندگی مدرن است که همین ابزار به گونه ای در حال تخریب زندگی انسان از طریق آلودگی های فراگیر، صوتی، بصری و زیست محیطی است. امروزه جهت رفع این مشکل بازگشت به طبیعت و همراه شدن با آن امری اجتناب ناپذیر است. از گذشته تاکنون معماری به عنوان ابزاری مناسب جهت زندگی در میان طبیعت بوده و هست. نورمن نیوتن در کتاب طراحی زمین، معماری منظر را به صورت هنر یا ترجیحا علم سازمان‌دهی زمین به همراه فضا و اشیاء موجود در آن به صورتی امن، سالم و کارآمد برای استفاده بشر تعریف کرد. رشد جمعیت پایدار، خصوصا در جهان سوم، نیاز به رشد استانداردهایی برای پیش بینی منظر شهری هم‌ساز با نیازهای روحی و روانی انسان را افزایش می دهد، از این رو حفاظت از منظر طبیعی و ارایه راهکارهایی برای استفاده از این نعمت الهی جهت ارتقای سلامت روان و ایجاد آرامش روحی و کاهش اضطراب انسان امری ضروری است.

روش بررسی

این پژوهش، برای دست‌یابی به دانش طراحی منظر و فضاهای سبز، به منظور بهبودی و ارتقای بعد پایداری محیطی در معماری جهت ارتقای سلامت روان و کاهش اضطراب، صورت پذیرفته است. روش تحقیق این پژوهش بصورت (توصیفی)-(تحلیلی) می باشد. در این راستا، با استفاده از ابزار کتابخانه ای متون و اسنادی در ارتباط با مفهوم، طبیعت، سلامت روان و کاهش اضطراب در منظر شفا بخش، مورد بررسی قرار گرفت. سپس اصول طراحی باغ های شفا بخش و عناصر موجود در آن از نگاه نظریه پردازان گوناگون در قالب متون ارایه شد و نقش طبیعت و باغ شفا بخش در ایجاد آرامش توسط جداولی استخراج گردید و درنهایت شاخص های تاثیر گذار بر سلامت روان و همچنین راه های تاثیرگذاری در باغ شفا بخش در جدول شماره 3 ارایه شده است.

جدول1- پیشینه تحقیق(ماخذ نگارندگان)

Table1- Research backgrounds (Authors' references)

رابطه انسان با طبیعت

  نوع ارتباط معماری (به عنوان سازه انسان ساخت) با طبیعت و به گفته ای دیگر، نوع دست اندازی به طبیعت، ریشه در طرز تفکر انسان و جهان بینی انسان در مورد طبیعت دارد. در بسیاری از فرهنگ های شرقی، ارتباط کاملاً نزدیکی بین انسان و طبیعت وجود داشته است. انسان در این تفکر، خود را جزیی از طبیعت می‌دانسته است. چنین تفکری در بین متفکرین غرب نیز تا قبل از سیطره جهان‌بینی مسیحی وجود داشته است. این ارتباط دوگانه از طریق مسیحیت تبدیل به یک ارتباط مثلث گون شده است. براساس این تفکر، خداوند طبیعت را خلق کرده و بشر ملزم به استفاده از آن است. در شرق آسیا، آن‌چه خدایی بوده علی رغم ما فوق طبیعی بودنش در ارتباط نزدیک یا حتی در یگانگی با طبیعت قرار داشته است، به این ترتیب جمعا با خود انسان نیز یگانه به حساب می‌آمده است (6). امروزه تفکر دنیای متجدد از دیدگاه تقریبا جهان شمول درباره قداست طبیعت، فاصله گرفته و به دیدگاهی انجامیده که انسان را موجودی بیگانه با طبیعت می‌داند و طبیعت را دیگر نه آغازگر حیات، بلکه توده ای بیجان، ماشینی می‌انگارد که باید تحت سیطره و تصرف یک انسان زمینی محض قرار گیرد (7). به طوری که شولتز یکی از بدفهمی های دوران مدرن در مورد محیط و بومگاه را خلاصه شدن در دنیای صرف به هوا، نور و فضای سبز  عنوان می‌کند (8). به علاوه همین تفکر متجدد، به شیوه ای که در هیچ تمدن دیگری نمونه ندارد، قوانین طبیعت را از قوانین اخلاق و اخلاق بشر را از عملکردهای عالم، جدا ساخته و به گونه ای تأثیرات این جدایی نمود پیدا کرده است. به نظر می‌رسد همان گونه که «نصر » در کتاب دین و نظم طبیعت، مرگ و نوزایی انسان متجدد و جها نبینی او را نقطه آغازین حل بحران زیس تمحیطی اعلام می‌کند (7).

 این نقطه (دگرگونی و نوزایی مجدد جهان بینی انسان) می‌تواند آغازی برای بررسی دوباره ارتباط انسان یا طبیعت و به تبع آن، نوع برخورد در معماری منظر باشد. شولتز نیز با تقسیم بندی حالات فهم انسان از طبیعت، به سه نوع ارتباط انسان با محیط طبیعی دست پیدا می‌کند (جدول 1).

جدول 2 -دیدگاه شولتز در مورد حالات فهم انسان از طبیعت - ماخذ: (9)

Table 2- Schultz's view of the state of human understanding of nature - source: (9)

چهار باغ یا باغ ایرانی

در ایران باغ در محیطى مستطیل شکل با دیوارى احاطه مى گردد و توسط دو محور عمود بر هم تقسیم بندى مى شود. این نظم ساده، فرمى چلیپایى را شکل مى دهد که به عنوان ویژگى اصلى باغ هاى ایرانى شناخته مى شود(10). در بیش‌تر نقاط ایران، اقلیم به گونه اى است که سرسبزى به خودى خود در اختیار انسان نیست، اما عناصر تشکیل دهنده ى این سرسبزى یعنى آب، باد، خاک، خورشید (آتش) وجود دارد که نیاز به تصمیم و اقدام انسان دارد تا تواماً آفریننده ى سرسبزى باشد. مشاهده ى طبیعت به ویژه تماشاى آسمان و ستارگان و حرکت خورشید در انسان حس جهت (شرق، غرب، شمال، جنوب)، حرکت و زمان را القا کرده و او را به یک نظم ساده ى هندسى مى رساند. انسان در این هنگام و در زمان ساخت یک مکان سعى مى کند آن‌چه را که درک کرده است بیافریند. همچنین وى کالبد باغ و حالت هاى الهام دهنده ى آن را به این صورت تعریف مى کند که باغ ایرانى دو شکل عینى (کالبدى) و ذهنى را هم زمان دارد. جنبه ى کالبدى، شکل و فرم را نشان مى دهد. از این وجه باغ مکانى محصور است که شیبى ملایم جهت به جریان درآوردن آب دارد. همچنین داراى دو محور متقاطع عمود بر هم، کوشک یا استخرى در محل رسیدن محورها، سردر ورودى و کوشک هاى فرعى دیگر است. شکل ذهنى یا روحى در حقیقت تأثیر مستقیمى است که فضا یا مکان ساخته شده بر روى اندام هاى حسى مى گذارد و درکى است که از این فرآیند حاصل مى شود. دو شکل عینى و ذهنى ممکن است بر مبناى عوامل فرهنگى، اجتماعى، تاریخى بر هم اثر کرده و در یک جهت عمل کند یا به عبارتى دیگر به وحدت برسد، در این هنگام فضا داراى مفهوم هاى ناشناخته و حالت هاى الهام دهنده مى شود(11).

نقش طبیعت و باغ شفا بخش در سلامت روان و کاهش اضطراب

می توان سلامت روانی را احساس فرد نسبت به خود، دنیای اطراف و اطرافیان خود وهمچنین چگونگی سازش فرد با مسؤولیت خود و شناخت موقعیت مکانی و زمانی خود تعریف کرد(12). سلامت روان‌شناختی یعنی تعادل بین هیجانات مثبت و منفی (13). مطابق لغت نامه آکسفورد انگلیسی، چهار معنی از کلمه شفا دادن  برمی آید که عبارتند از: ایجاد بهبودی در شرایط جسمی، بهبود یافتن (یک بیماری)، رها شدن از برخی شرایط ناگوار(مثل بیماری‌های جسمی و روحی)، سالم و با طراوت شدن. کاربرد کلمه شفابخشی در عبارت باغ شفا بخش، شامل کلیه معانی فوق در مفهومی خاص می باشد. نقش اصلی اینگونه باغ ها تدارک محیطی کاملا پاک و سالم و آرامش بخشیدن به کاربران آن محیط می باشد. طبق تفسیر اکرلینگ باغ شفا بخش یا دهکده آرامش،باغی است که طراحی آن در جهت توان بخشی افراد و کمک به هرچه بهتر شدن حس انسان ها به محیط اطراف باشد. (14).

شفابخشی خاصیتی است که طی آن سلامت روان تأمین شده و به کاهش اضطراب و افزایش تجدید قوا می‌انجامد. همچنین اصطلاحی است که به طور مکرر برای مناظری به کار رفته که آسایش را ارتقا داده و به حفظ سلامت کمک می‌کند و آنالیز آن‌چه که روی بازدید کننده تاثیر می‌گذارد از اهداف آن است (15).

ارتباط میان منظر و سلامت برای مدت طولانی در فرهنگها و جوامع مختلف مورد توجه بوده است. حضور عناصر طبیعی و مصنوع در مناظر به کمک حواس پنج‌گانه، ادراک محیط را بر انسان ممکن می‌سازد. این عقیده که مشاهده آب، سبزه، شنیدن آوای حاصل از عناصر طبیعی (حرکت آب و آوای پرندگان)، استشمام رایحه گیاهان و گل‌ها و محرک‌های چشایی و لامسه، پنج حس را تحت تأثیر قرار می‌دهد و با تمرکز آن می‌تواند بر کاهش اضطراب مؤثر باشد، در آسیای اولیه (چین، یونان و فرهنگ‌های رومی) نیز مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است(16). منظر شفابخش در گذشته شامل خلوت معنوی و مناظر زیبای طبیعی بوده، در حالی که اخیراً این اصطلاح کنار گذاشته شده و فقط برای درمان و در بیمارستان استفاده می‌شود (17). در واقع باغ شفابخش به وسیله ارتباطی که از طریق حواس مختلف با انسان برقرار می‌کند باعث شفابخشی شده و فشار روانی زندگی روزمره کاهش می‌دهد. درحقیقت می‌توان گفت راز موفقیت باغ شفابخش در کشش ذاتی انسان به سوی طبیعت، احساس حیات و آرامش است (18). داده های بدست آمده نشان می‌دهد متغیرهای زیادی از قبیل آب و هوا، صدا، آب، نور و حاشیة فضاها در تصمیم گیری به منظور افزایش سلامت روان و کاهش اضطراب، مؤثر است (19). افکار غیر منطقی، غیرواقعی وفریب آلود، میکروب وعلت افسردگی هستند و چنان‌چه این افکار، تصحیح و اصلاح شوند، افسردگی نیزدرمان خواهد شد (20). زمانی‌که طبیعت توجه افراد را به خود جذب می کند سیستم اجرایی، که توجه هدایت شده را کنترل می کند استراحت کرده و افکار منفی جای خودرا به افکار مثبت می دهد (21).

شاخص های باغ شفابخش تاثیر گذار بر سلامت روان

باغ های شفابخش باغ هایی هستند که فقط کارکرد زیبایی-شناختی ندارند؛ بلکه به خاطر ارتباطی که با کاربر برقرار می کنند، باعث شفای بیماری های جسمی و خصوصاً روحی و روانی او شده و در مرتبه عالی تر از ایجاد بیماری در او جلوگیری می کنند (18). حال برای دست‌یابی به ویژگی ها و خصوصیات جامعی از باغ شفابخشی برای سلامت روان، از طریق بررسی و مرور ادبیات موضوع انجام شده است.در ادامه این مبحث با بررسی پژوهش های انجام شده در این زمینه و منابع موجود به شاخص های باغ شفابخش تاثیر گذار بر سلامت روان پرداخته و از آن استخراج می‌گردد:

در تحقیق نیلی، به بازشناسی رویکرد شفابخشی معماری باغ ایرانی در تناسب با شاخصه‌های مناظر شفابخش پرداخته شده و با تدوین هفت محور برای مناظر شفابخش به بازخوانی باغ ایرانی با این محورها پرداخته شده و  به عنوان نمونه موردی به یررسی این محورها در سه دوره تاریخی پرداخته شده است. در نتایج تحقیق به تاثیر نظام های باغ ایرانی بر حواس پنج‌گانه و ارتقاء بهداشت روان از مسیر تمرکز حواس، کسب آرامش و ایجاد فرصتی برای تأمل در انسان توسط نظام باغ ایرانی اشاره شده است(21). در مطالعه ی دیگری نیلی به بررسی 4 معیار نظریه هان[5] در مدل ترمیم کنندگی محیط و استفاده از آن برای انجام پژوهشی براساس این معیارها از طریق طراحی پرسش‌نامه برای کاربران باغ ایرانی (نمونه موردی 3 باغ دوره قاجار شاهزاده ماهان- گلشن طبس- دولت آباد) شده است و شفابخشی منظرسازی باغ های این دوره مورد بررسی قرار گرفته است. این معیارها در سطوح مختلفی تعریف گردیده و نتایج آن بیان شده است. بر این اساس گیاه، بیش‌ترین تاثیر بر شفای روانی فرد و آب، بیش‌ترین تاثیر بر شفای رفتاری را دارد که هم ایجاد خلوت می‌کنند و هم به تعاملات اجتماعی کمک کرده و بیش‌ترین تاثیر را بر شفای احساسی دارند(22). در تحقیق مردمی با استفاده از منابع اسلامی به بررسی نقش طبیعت در شفای انسان پرداخته شده و در ادامه به منظور به کاربردن الگوی باغ ایرانی به عنوان باغ شفابخش از طریق تحلیل اسناد کتابخانه ای و بررسی نظر متخصصان به سنجش میزان این انطباق پرداخته شده است. خصوصیات باغ شفابخش در 9 مورد خلاصه شده و میزان تطابق آن با باغ ایرانی بررسی گردیده و این نتایج حاصل گردید: پس از خوانایی، مهیا نمودن امکان دسترسی به طبیعت و تعامل با آن، مهم‌ترین ویژگی مشترک با باغ شفابخش در باغ ایرانی است و همچنین "ایجاد فرصت انتخاب کردن و خلوت گزیدن و تجربه‌ی کنترل بر امور" و" آرامش و امنیت" کم‌ترین میزان تطابق را داراست(23).  در مطالعه عبدالهی از طریق تحلیل اسناد کتابخانه ای و به روش استدلال منطقی خصوصیات هشت گانه ای از باغ های شفابخش به منظور کاربرد در فضاهای باز شهری استخراج گردیده است و 6 اصل برای طراحی در فضاهای باز شهری بیان گردیده که عبارتند از :1- تنوع و مطلوبیت فضا،2- بکارگیری گونه های متنوع سبز گیاهی،3- تمرین تشویق کردن،4- فراهم کردن حواس پرتکن های مثبت، 5- به حداقل رساندن مسایل منفی و ناخوانا، 6- به حداقل رساندن ابهام (24). در مطالعه سعیدیان به بررسی میزان تطابق شاخص های الگوی منظر باغ ایرانی با الگوی چهارگانه باغ های درمانی (مدیتیشن-شفابخش- ترمیمی- تواناسازی) پرداخته شده و با بهره گیری از نظر متخصصین و طرح پرسش‌نامه به تطبیق حداکثری این گونه باغ های درمانی با باغ ایرانی به ترتیب شفابخش-مدیتیشن-ترمیمی- تواناسازی با شاخص های باغ ایرانی دست یافته است بر طبق آراء متخصصان پس از خوانایی، ایجاد آرامش و عدم وجود هر گونه تنش جسمی و روانی در محیط بیش‌ترین انطباق را با شاخصه های باغ ایرانی داراست و همچنین به ترتیب شاخصه ایجاد فرصت برای تعاملات اجتماعی، تجربه فعال طبیعت به معنای امکان مداخله و مشارکت کاربران در انجام فعالیت های باغبانی درمانی کم‌ترین میزان تطابق را داراست (25). در منابع غربی نیز تحقیقات بسیاری در زمینه تاثیر باغ شفابخش بر سلامت روان انجام گردیده که در اینجا به گزیده ای از آن ها اشاره می‌کنیم. کاپلان و کاپلان[6] اولین افرادی بودند که تحقیقات پیرامون محیط های بازیابی سلامت را آغاز کردند که این تحقیقات در مورد انواعی از محیط ها بود که به افراد کمک می‌کردند از مشکلات افسردگی و خستگی روانی رهایی یابند (26).  بر اساس تئوری توجه و مراقبت افراد اطلاعات پیرامون خود را از طریق دو نوع توجه دریافت می‌کنند: توجه مستقیم و مجذوب شدن، و توجه اختیاری (26)، (27). توجه مستقیم برای عملکردهایی چون حل مسأله به کار گرفته می‌شود. خستگی توجه مستقیم با ‌علایم حواس پرتی، بی قراری، فراموشی، بد خلقی و در نتیجه کاهش کارایی در کار شناخته می‌شود(27). بهبود خستگی توجه مستقیم در محیط های بازیابی سلامت که شامل عوامل جذب کننده توجه می‌باشد تا حد زیادی حاصل می‌شود، همچنین طبیعت چهار عامل را به عنوان عوامل بازیابی سلامت شامل می‌شود: ایجاد خلوت، حس زنده بودن، محیط جاذب، و عمل و سازگاری. از این رو طبیعت به عنوان عاملی برای بهبود خستگی توجه مستقیم کارایی قابل توجهی دارد(27). شاخه‌ی دیگری از تحقیقات آشکار ساخته که اضطراب‌زا های محیطی از قبیل ( ازدحام، صداهای نامطلوب و ...) می‌توانند اضطراب قابل توجهی در افراد ایجاد کند. در حالی که حتی دید بصری به طبیعت در ایجاد آرامش و کاهش اضطراب تاثیر گذار است. تئوری بهبود روان، طبیعت را به عنوان عاملی که تاثیر درمانی آن از طریق فرآیندی ناخودآگاه و تاثیر گذاشتن بر قسمت خاطرات و احساس-محور مغز  که سبب می‌شود افراد احساس راحتی و آرامش کنند، می‌شناسد (28). پیشینه این تئوری تحقیق شبه تجربی است که بوسیله ی اولریچ[7] انجام شده که نشان می‌دهد هنگامی که بیماران منظره ای طبیعی برای تماشا از پنجره داخل اتاقشان دارند، سریعتر بهبود می‌یابند (28)، (29). در اینجا باید اشاره داشت به اصطلاح " باغ شفابخش" به عنوان باغ و یا منظری که دارای "انواعی از خصوصیاتی است که به طور مشترک گرایشی با تدوام برای تسریع بهبودی و رهایی از اضطراب و بر جای گذاشتن تاثیرات مثبت بر بیماران، بازدیدکنندگان و کارکنان محیط درمانی و مراقبان بیماران دارد". که از نظر این محققان یک و یا ترکیبی از 3 فرآیند زیر است: تسکین عوامل فیزیکی بیماری و یا زخم؛ کاهش اضطراب و افزایش سطح آسایش و راحتی افراد در ارتباط با خستگی های احساسی و فیزیکی؛ و ارتقاء حس کلی بهبود بیماری. با توجه به رویکردهای مطرح شده و همچنین پژوهش های انجام گرفته در زمینه سلامت روان در ارتباط با مناظر درمانی و باغ های شفابخش، پنج مورد از مهم‌ترین شاخص های این موضوع، مورد بررسی قرار گرفته که در زیر ادامه بیان می‌گردد:

- عدم ابهام مادی در رابطه انسان و فضا

 اغلب هنگامی‌که انسان ها دچار اضطراب می‌شوند، تمایل دارند بخشی از آن تشویش و نگرانی را به اشیاء یا افراد دور و برشان فرافکنی کنند. وقتی فرد با تعدادی محرک خارجی مواجه می‌شود، آن بخشی که با وضعیت عاطفی اش هماهنگی بیش‌تری دارد در مرکز توجهش قرار می‌گیرد. در حالی‌که یک فضا ممکن است به نظر یک انسان عادی، جالب و چالش بر انگیز باشد و برای کسی که دچار اضطراب است ممکن است ترسناک یا تهدید آمیز به نظر برسد. بر این اساس در محیط درمانی که هدف کاهش ‌علایم اضطراب است، لازم است عناصر باغ فضای مثبت و بدون ابهامی را برای بیماران به وجود بیاورد (23).

 سادگی از اصولی است که باید درطراحی باغ های شفابخش برای سلامت روان در نظر گرفته شود. به این دلیل که تنوع بیش از حد و ادراکات ذهنی که از کانال های ادراکی متفاوت توسط مخاطب درک می‌شود، اگر از حدی بیش‌تر شود، منجر به اختلال در فرآیند ادراک گشته و مخاطب را دچار اضطراب می‌کند.

-  امکان انتخاب و ایجاد تعادل میان خلوت گزینی و تعامل

  افراد متفاوت ترجیحات متفاوتی در مواجه با فضای باغی دارند. ممکن است بعضی افراد با مشکلات افسردگی تمایل به محیطی با درجات مختلف از خلوت داشته باشند و ترجیح بدهند حتی از دید دیگران نیز به دور باشند. همچنین فضا در محیط باغی باید با هدف ایجاد تعامل و ارتباطات انسانی طراحی شود. زیرا در اغلب موارد تعامل با دیگران عاملی مثبت در کاهش اضطراب وسلامت روان است. باغ شفابخشی که به منظور سلامت روان طراحی می‌شود، باید طیف گسترده ای از فضاها از تعامل کامل تا خلوت و انزوا را برای افراد بتواند تامین کند.

-  حواس پرت کن های مثبت

  استفاده از این رویکرد، اخیرا در محیط های درمانی بسیار مورد توجه است. فضای باغی با بهره‌گیری از عناصری مانند گل و گیاهان رنگین، نمود تنوع فصلی در باغ، ایجاد سایه و روشن، صدای پرندگان، حضور آب به صورت راکد و روان و فورانی می‌تواند عواملی را برای جذب حواس افراد ایجاد کرده و باعث تغییر فضای ذهنی و مشکل احساسی روانی آن‌ها گردد. استفاده از این رویکرد در دوره های بازیابی سلامت و همچنین  برای بیمارانی که دچار مشکلات افسردگی و ضربه های روحی عاطفی هستند توصیه می‌شود.

-  امکان فعالیت فیزیکی و ترغیب به آن

  فضای باغی باید به گونه ای باشد که امکان فعالیت فیزیکی مانند پیاده روی و ورزش به صورت محدود را برای کاربران فراهم سازد. انجام فعالیت بدنی، تاثیرات اثبات شده ای بر روی سلامت روانی و کاهش اضطراب افراد دارد. همچنین رویکردی که اخیرا بسیار مورد توجه قرار دارد، باغبانی درمانی است. فواید باغبانی و ارتباط با گیاه در تحقیقات متفاوتی به اثبات رسیده است. هنگامی که افراد در محیط به این فعالیت ها می‌پردازند، علاوه بر مزایای تندرستی و احساس آرامش درونی که از انجام فعالیت بدست می‌آورند، ادراکات ذهنی آن ها نیز با محیط پیوند منسجم تری را برقرار می‌کنند و به نوعی افراد نسبت به محیط حس آشنایی و راحتی را خواهند داشت. همچنین انسان به طور فطری علاقه به شخصی سازی و ایجاد ردهای فیزیکی بر محیط پیرامون خود است که قسمت زیادی از این نیاز از طریق باغبانی درمانی تامین می‌گردد.

-  آب و القای حس آرامش

 آب درخود صفتی بیش از صفات قوت جسمانی دارد و به نقل از بورکهارت، نمودگار روح است. نمودگاری که نه‌تنها در فرهنگ ایران بلکه درسایر فرهنگ‌ها نیز متجلی است. مفهوم روحی که چون به آب می نگرد خود را بازمی شناسد و در حرکت آن، تاب و توان و در سکون آن، آرامش و در زلال آن، پاکی رامی یابد. چنین است که با اضافه کردن آب به هرمکانی می توان برغنای حسی آن افزود (30). آوا و نمایش آب، حواس مخاطب راجلب کرده و او را ازمحیط تنش زای بیرون جدامی کنند (31). آب همواره حالت یکسانی نداشته و هر زمان جلوه تازه ای می یابد. تغییر فصل و ساعت در هر لحظه آب را به رنگی متفاوت در می آورد (32). آب‌های ساکن عنصر اولیه در تقویت یک حس آرامش و آسودگی بوده و هم از جنبه بصری و هم از لحاظ ذهنی، منعکس کننده اند و انسان را به تأمل وا می دارند. چنین آبی آرام اما شکننده است و کوچک‌ترین نسیمی می تواند مفهوم بصری آن را در هم بریزد (32). این رنگ های متنوع القاگر احساساتی متنوع در بیننده نیز خواهد بود. آبی زلال صبح دم، متین، آرام و خنک ما را به آرامش می خواند (33).

عوامل طراحی باغ شفابخش

1. به حداقل رساندن اختلالات روانی: کاهش عوامل منفی نظیر آلودگی های صوتی شهری، دود و نورهای مصنوعی و مزاحم در این گونه باغ ها و افزودن نور و صداهای طبیعی در باغ.
2. به حداقل رساندن حس ابهام وسردرگمی: ایجاد محیط خلاصه شده ای که فاقد فضاهای مرموز، ناشناخته و مبهم باشد
3. پاسخ‌گویی به  نیازهای روانی و حسی کاربران
4. سادگی وآسانی درک فضا برای کاربر جهت نیل به آرامش
5. استفاده از اشکال و بافت های مختلفی از گیاهان و گل ها، جاذبه های فصلی و رنگی
6. ایجادتعادل در اشکال قرینه و غیر قرینه
7. ایجادتوالی از یک فضا به فضای دیگر یا استفاده از رنگ گیاهان به صورت ریتم وار در جهت ایجاد توالی
8. اجتناب از تناسبات و مقیاس های غیر انسانی
9. کشت در سطوح بالاتر به منظور استفاده لمسی و حسی گیاهان علفی و بوته ای دارویی(١٤).

بحث و نتیجه گیری

 با توجه به این‌که بشر به طور طبیعی و ذاتی به فضاهای طبیعی، سبز و امن جهت باز سازی روحی خود نیاز و تمایل دارد لذا جهت توانبخشی و انرژی بخشیدن به افراد و کمک به هرچه بهتر شدن حس انسان ها نسبت به  محیط زندگیشان، طراحان محیطی می بایست به نقش عناصر محیطی و تأثیرات تماس با طبیعت پاک و سالم درکاهش تنش و اضطراب، افزایش امنیت و راحتی و ارتقای  سطح  سلامت عاطفی، ذهنی، روانی و فیزیکی انسان توجه ویژه ای داشته باشند.جامعه سرشار از چالش‌هایی است که عوامل اضطراب زا و بیماری‌های ناشی از آن را به همراه دارد، مطالعات انجام شده تا حدودی راه حل هایی برای کاهش اضطراب و افزایش بهبودی از طریق مناظر طبیعی ارایه می‌کند. در این میان کنشی بین انسان و طبیعت، فضایی پاک و غرق آرامش و خالی از هر تنشی پدید می‌آید. تمامی نظام‌های موجود در طراحی منظر طبیعی ایرانی تأثیر مستقیم بر حواس پنج‌گانه انسان دارد و به طور هم‌زمان تحریک حواس را تشدید می‌کند عوامل تحریک کننده از جمله بازی با نور و سایه، عطر گیاهان، لمس خنکی هوا و شنیدن آوای طبیعت، حواس وی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این نظام در نهایت به تمرکز حواس، کسب آرامش و ایجاد فرصتی برای تأمل در انسان منجر می‌شود. درست است که مراحل بهداشت روان در درون انسان اتفاق می‌افتد اما عوامل آن را اغلب توسط آن‌چه در اطراف انسان است تشکیل می‌دهد.

پیشنهادها

 در این راستا پیشنهاد می‌شود در راستای سلامت روان و کاهش اضطراب و با توجه به تأثیر باغبانی، حتی اگر به دلیل کهولت سن و ناتوانی جسمی و یا بی‌حوصلگی، افراد تمایل به انجام فعالیتی ندارند، فضاهایی را با توجه به توان حرکتی در اختیارشان قرار دهند تا این بیماران بتوانند از مزایای باغبانی بهره مند شوند. حتی اگر فضا برای تمام این افراد برای باغبانی وجود ندارد، گل‌دان هایی در اختیارشان قراردهند تا آن‌ها بتوانند حتی در کنار تخت خواب های خود به نگهداری و مراقبت از یک گیاه زنده بپردازند و از مزایای سلامتی روانی و جسمانی این کار بهره مند شوند. همچنین در صورتی که این پژوهش پیمایشی و مشاهده و نتایج این پژوهش در نمونه های متعدد از مراکز مختلف کشور انجام شود امکان تعمیم پذیری آن به جامعه میسر گردد.

جدول 3 -شاخص های تاثیر گذار بر سلامت روان و چگونگی تاثیرگذاری در باغ شفا بخش (نگارندگان)

Table 3- Indicators Affecting Mental Health and How to Affect the Healing Gardens (Writers)

منابع

        1.        Mahmoudi, R., and   Zarofchi, S.  2016. Influence of Iranian Garden Patterns on Landscaping of Public Hospitals. Second International Conference on Civil, Environmental Architecture and Urban Management., Dubai, United Arab Emirates. (in Persian)

        2.        Rezaei, S., and  Hosseini, S.B. 2017. Healing Gardens in Medical Centers. Second International Conference on Architecture, Civilization and Urban Development at the Beginning of the Third Millennium. Tehran, Iran. (in Persian)

        3.        Tajmidi, Z,.  Hajian, A.  and Ghafourian, B. 2017.  The Healing Garden: Investigating the Therapeutic Effects of the Natural Environment on Children's Therapeutic Spaces. Fourth International Conference on Engineering and Humanities, Ukraine.

        4.        Mir Zendeh del, S.A., and  Roshan, M. 2016. An Approach to the Impact of Landscape Architecture on Patients in Hospitals. International Conference on Civil, Architecture and Urban Infrastructure, Tabriz, Iran. (in Persian)

        5.        Fooladpour, H., and  Shafiei, S. 2016. Recognizing the main features of healing gardens relying on the healing forces of nature. International Conference on Civil, Architecture and Urban Infrastructure, Tabriz, Iran. (in Persian)

        6.        Grutter, J. (Author), Pakzad, J., and Homayoun,A (Translator). 1997. Aesthetics in Architecture. Tehran: University of Tehran Publications.

        7.        Nasr, S.Hossein. (Author)., Rahmati. (Translator). 2006. Religion and the Order of Nature. Tehran: Ney Publication.

        8.        Nuremberg Schultz, C(Author)., Shirazi, M.R(Translator). 2009. The Spirit of Place: Towards Phenomenology of Architecture. Tehran: Publication Rokhdad.

        9.          Medghalchi, L., Ansari, M., Bemanian, M.  2014.  Spirit of Place in Persian Garden. The Monthly Scientific Journal of Bagh- E Nazar, 11(28): 25-38. (in Persian)

       10.      Mirfenderesky, M. 2002. Garden in the concept of garden. Journal of Haft Shahr 3: 4-10   (in Persian)

       11.      Mirfenderesky, M. 2005. What is an Iranian Garden? Where is the Iranian Garden?. The first Iranian Garden Conference, Tehran, Iran. (in Persian)

       12.      Paten, M., 1994. An analysis of the occuptional stress of theacher of the behaviorally disorders. Journal of Behavioral Desorders 17:  191-201.

       13.      Kozma, A., Stones, S., and Stones, M.J., 2000. Stability in components and predictors of subjectivewel– being (SWB): Implications for SWB struture.Journal of Advances in Quality of life Theory and Research 11:21-34

       14.      Khalil, D., Dari, P., and Hatami, M. 2010. Design and creation of healing gardens using native Iranian medicinal plants. The first Iranian National Botanical Garden Conference, Tehran, Iran. (in Persian)

       15.      Williams, A., 1999. Therapeutic Landscapes: TheDynamic Between Place and Wellness. Lanham, MD: University Press of America.

       16.      Velarde, M., Fry, G. & Tveit, M., 2007. Health effects of viewing landscapes – Landscape types in environmental psychology . journal of Urban Forestry & Urban greening 6: 199-212.

       17.      Laws, J., 2009. Reworking therapeutic landscapes: The spatiality of an alternative self-help gurop. Journal of Social Science & Medicine: 1827-1833.

       18.      Nikbakht, A. 2005. Medicine in Landscape Architecture: Healing Gardens. The Monthly Scientific Journal of Bagh- E Nazar  1(2): 79-82. (in Persian)

       19.      Naderi, J. and Raman, B., (2005). Capturing impressions of pedestrian landscapes used for healing purposes with decision tree learning]. journal of Landscape and Urban Planning. 73: 155-166.

       20.      Neynavai, ZH (2005). Treating depression and psychological weaknesses. Third edition, Tehran: Speech publication.

       21.       nili, R., nili, R., and Soltanzadeh, H. 2013. Studying the Application of Healing Landscapes in Persian Gardens. The Monthly Scientific Journal of Bagh- E Nazar 9(23): 65-74 (in Persian)

       22.      Nili,R Nili, R., and  Aminzadeh, B. 2014. The Healing Potential of Garden Landscapes at Qajar Era’s. journal of Armanshahr Architecture & Urban Development  6(11): 167-180. (in Persian)

       23.      Mardomi, K., Mirhashemin, S., and Hasanpour, K.2015. Persian Garden as Healing Garden An Approach with Islamic Influences. Journal of Iran University of Science & Technology 2 (4) :49-63. (in Persian)

       24.      Abdollahi, R., Aminzadeh, B., Shahcheragh, A., et al. 2015. Developing the components of the healing garden design in Iran and application in the designe of urban open space.  Journal of Urban Management  39: 317- 345. (in Persian)

       25.      Saeidian, N.,  Memarzia, K.,  Kazem, S. M H.  et al . 2016. Comparative Study of Persian Garden Land-scape Pattern Versus Four Kinds of Therapeutic Gardens. Journal of Urban Landscape Research.2(4): 81-92. (in Persian)

       26.      Kaplan, S., 1992. The restorative environment : nature and human  experience , Role of Horticulture in Human Well-being and Social  Development. A National Symposium .Timber Press, Portland, OR, USA.

       27.      Kaplan, S.Berman , M . G., 2010. Directed attention as a common  resource for executive function in gandself-regulation .Perspect. Psychol 5: 43–57.

       28.      Ulrich, R. S.,1999. Effects of gardens on health outcomes : theory and  research. In: Marcus ,C.C .Barnes , M. (Eds.) , Healing Gardens: Therapeutic Benefits and Design Recommendations. Wiley In: Marcus ,C.C. Barnes,M. (Eds.), Healing Gardens:  Therapeutic Benefits and Design Recommendations.Wiley.

       29.      Szczygiel,B, Hewitt, R ., 2000. Nineteenth-century medical landscape. John H. Rauch, Fredrick Law Olmsted, and the search for salubrity. Bull Hist 74: 708-734.

       30.      Shahcheraghi, A., 2012. Analysis of Environmental Perception Process of Iranian Garden Based on Theory  Ecological Psychology. Journal of  Hoviatshahr3(5): 71-85.(in Persian)

       31.      Motloch, J.L. (1990). Introduction to Landscape Design.Tehran:Deputy of Education and Research of Tehran parks and Green Space Organization.

       32.      Naima, Gholam Reza. (2011). Iranian Gardens. tehran: payam

       33.      Bemanian, M.,  taghvai, A.,  Sharif -Shahidi, M.,  2009. An Investigation of Cultural-Environmental Foundations in the Physical Elements of Iranian Gardens.  Journal of Environmental Science and Technology; 10(1): 103-112. (in Persian)