علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره نه، آذر  ماه 99

بررسی راهکار های مدیریتی دریاچه ارومیه بر مبنای ارزش گذاری اقتصادی

آیدا شریعت مداری[1]

مجید عباسپور[2]

زهرا عابدی*[3]

Abedi2015@yahoo.com

علیرضا وفایی نژاد[4]

چکیده:

زمینه و اهداف: کم آبی های سالیان اخیر و کاهش نزولات جوی سبب شده تا تغییرات شگرفی در اکوسیستم دریاچه ارومیه رخ دهد . هدف اصلی این تحقیق بررسی راهکار های مدیریتی دریاچه ارومیه بر مبنای ارزش گذاری اقتصادی است.

روش بررسی: در این تحقیق ( 1395) از اسناد و مدارک و مطالعات میدانی استفاده شده است. جامعه آماری شامل ذینفعان ، مردم محلی، گردشگران منطقه می باشند. نمونه گیری به صورت تصادفی و حجم نمونه پس از انجام پیش آزمون با استفاده از آزمون کوکران مشخص گردید. روش و ابزار تجزیه و تحلیل داده‏ها روش مشروط بوده و با بهره گیری از نرم افزار های Excel ,Eviews ارزش های اقتصادی دریاچه ارومیه برآورد گردید،  در تجزیه و تحلیل تغییرات ایجاد شده در دریاچه ارومیه نیز از نرم افزار GIS استفاده شده است .

یافته ها:  با توجه به تغییرات تراز سطح آب دریاچه ارومیه ، برداشت بی رویه از چاه ها و کشت محصولات با مصرف بالای آب در زمین های کشاورزی از عوامل مهم در خشک شدن دریاچه ارومیه به حساب می آید .

بحث و نتیجه گیری: برآورد گردید که میزان تمایل به پرداخت برای حفاظت از ارزش های مختلف دریاچه ارومیه در مجموع برابر با 220484 تومان به ازای هر نفر برای یک ماه می باشد. مدیریت درست منابع و توقف ساخت سدهای جدید بر روی سایر رودخانه های دریاچه، تغییر الگوی کشت، افزایش بهره‌وری آب از جمله اقداماتی است که می بایست برای تعادل بخشیدن به نوسانات این دریاچه در دستور کار قرار گیرد.

کلمات کلیدی: مدیریت محیط زیست، دریاچه ارومیه، ارزش گذاری اقتصادی، منابع طبیعی^[5]

Investigation of Management Strategies for Urmia Lake Based on Economic Valuation

Aida Shariatmadari [6]

Majid Abbaspour [7]

Zahra Abedi [8]^*

Abedi2015@yahoo.com

Alireza Vafaeinejad ^[9]

Abstract

Backgrounds and Objectives: The recent water scarcity and decrease of precipitation have led to considerable changes in the ecosystem of Urmia Lake. The main objective of this study is to investigate the management strategies regarding Urmia Lake based on economic valuation.

 Methodology & Material: In this study (2016), the existing library and Internet documents as well as field studies were used. The statistical population in this study included the stakeholders, locals and tourists in Urmia. Sampling was done randomly and the sample size was determined after pre-tests using Cochran’s test. The method and data analysis tool in this study was contingent method, and Excel software and E-views were used to determine the economic values ​​of Urmia Lake. GIS software was also used to express the changes occurred in the lake.

Findings: Considering changes of water level in Urmia Lake in recent years, the inadvertent extraction of water from the wells and cultivation of crops that consume water content at high level in farming lands are assumed as important factors for drying Urmia Lake.

Discussion and Conclusion: The willingness to pay for protecting different values ​​of Urmia Lake was estimated as totally 52.496 USD per person, monthly. The proper management of resources, the right of water for each river in the Urmia Lake basin, cessation of constructing new dams on other rivers entering the lake, changing the pattern of cultivation, and increasing water productivity are among the measures that must be taken to balance the fluctuation of water level in this lake.           

Keywords: Environmental Management, Lake Urmia, Economic Valuation, Natural Resources

مقدمه:

تداوم و پیشرفت و گسترش اقتصادی و اجتماعی کشور ها در سال های اخیر ایجاب می نماید که جوامع شهری جهت ایجاد محیط سالم زندگی گام بردارند و در مقابل پدیده های اکولوژیکی ناشی از تغییرات جغرافیایی، جمعیت و شهر نشینی که نتیجه مهاجرت را به دنبال دارد چاره اندیشی نموده و بین برنامه های اقتصادی و اجتماعی کشور هماهنگی مناسب را ایجاد نمایند (1). دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین دریاچه آب شور جهان جزو اکوسیستم های کاملاً منحصر بفرد در جهان می باشد که حفظ وحراست از آن یکی از وظایف مهم ملی و بین المللی می باشد (2). کم آبی های سالیان اخیر و کاهش نزولات جوی تغییرات وسیع تاثیرات بسیار زیادی را در اکوسیستم دریاچه و تالاب های حومه آن ایجاد کرده است (3). بدین منظور جهت اجرای طرح های زیست محیطی گسترش و حفظ فضای سبز و زیستگاه ها و منابع آب که محل زندگی گونه های مختلف جاندارن آبزی و کنار آبزی می باشد، برنامه های مدیریتی مبتنی بر ارزش گذاری اقتصادی دارای اهمیت ویژه ای است.  هدف اصلی این تحقیق بررسی راهکار های مدیریتی دریاچه ارومیه بر مبنای ارزش گذاری اقتصادی می باشد. اهداف فرعی تحقیق عبارتند از:

1- شناسایی دریاچه ارومیه و بررسی کلیه‌ی عوامل موثر درارزش گذاری اقتصادی دریاچه ارومیه.

2- بررسی روش های ارزش گذاری اقتصادی دریاچه ارومیه.

3 –شناخت عوامل موثر برارزش منابع آبی و چگونگی برآورد ارزش دریاچه ارومیه.

4-  توسعه مدل مدیریتی جهت برآورد ارزش های اقتصادی، زیست محیطی دریاچه ارومیه در جهت ارتقا بهره وری.

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران و در منطقه آذربایجان واقع شده‌است. این دریاچه طبق آخرین تقسیمات کشوری، بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار دارد. دریاچه ارومیه ، بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران ودومین دریاچه آب ‌شور دنیا است (4). آب این دریاچه بسیار شور بوده و عمدتاً از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلوو زولا تغذیه می‌شود (5). حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع است که قریب ۳٪ مساحت کل کشور ایران را دربر می‌گیرد(6). دراین تحقیق بررسی راهکارهای مدیریتی دریاچه ارومیه بر مبنای ارزش گذاری اقتصادی مورد بررسی قرار می گیرد، برآورد این ارزش ها می تواند مدیریت مناسب ترجهت حفظ و نگهداری از این منابع  آبی وجلوگیری از آلودگی و تخریب آن را فراهم نماید.

پیشینه تحقیق:

-قیدی، الهام و دیگران (1393) در مقاله ای تحت عنوان « اثراحتمالی تغییراقلیم برسطح آب دریاچه ارومیه» به بررسی اثر احتمالی تغییر اقلیم  بر سطح آب دریاچه ارومیه پرداختند. اندازه گیری ها نشان دهنده کاهش 7 متری سطح آب ازسال 1995 تا 2011 می باشد. نتایج این مقاله نشان دادکه تغییراقلیم مهمترین دلیل کاهش سطح آب دریاچه ارومیه نمی باشد زیرا کاهش سطح آب  دریاچه ارومیه متناسب با افزایش دما وکاهش بارش صورت نگرفته و منابع دیگری مثل افزایش نیاز به آب، مصارف آن درزندگی انسانی وکشاورزی، استفاده بی رویه ازآب های زیرزمینی، احداث سد در مسیرآبریز حوزه این دریاچه نسبت به دما و تبخیر اثر زیادی بر خشکسالی دریاچه ارومیه داشته اند. مولایی مرتضی وهمکاران (1392) در مقاله «برآورد ارزش بهبود وضعیت زیست محیطی دریاچه ارومیه،کاربردروش آزمون انتخاب» به بررسی وضعیت زیست محیطی دریاچه ارومیه پرداختند. هدف این تحقیق،کاهش تهدیدات عمده پیشروی این منطقه تالابی با استفاده از یک برنامه جامع مدیریتی است. لذا دراین تحقیق به بررسی ترجیحات واستخراج مقادیرتمایل به پرداخت شهروندان ارومیه درجهت بهبود ویژگی های زیست محیطی دریاچه ارومیه بااستفاده ازروش آزمون انتخاب پرداخته شده است. با استفاده از داده ها واطلاعات مورد نیاز از شهروندان شهر ارومیه درسال 1390 باکاربرد مدل لاجیت مختلط ارزش بهبود وضعیت زیست محیطی دریاچه ارومیه مورد تحلیل قرارگرفت. نتایج نشان دادکه بیشترین تمایل به پرداخت به بهبود ارتفاع سطح ترازآب ازشرایط بحرانی فعلی به سطح مطلوب (26000 ریال درسال به ازای هرخانوار) تعلق دارد. رسیدن به حدمطلوب کیفیت آب (میزان شوری)، تعداد فلامینگو وآرتمیای دریاچه (به ترتیب با 23000 ،14670 و11330ریال در سال به ازای هر خانوار) درردیف های بعدی تمایل به پرداخت قرارداشته اند.

- جیمز کیسی (James F. Casey) و همکارانش در سال (2005) به بررسی تمایل به پرداخت برای خدمات آبرسانی در نواحی آمازونی برزیل بر اساس میزان تمایل به پرداخت مردم برای هزینه خدمات آبرسانی سالم و بهداشتی به روش ارزش گذاری مشروط پرداختند. در این تحقیق با استفاده از روش ارزش گذاری مشروط یا ارزش یابی تشخیصی مشخص شد میزان هزینه که مردم حاضرند برای دسترسی به آب سالم متحمل شوند چقدر است.به این منظور از پرسشنامه های باز و نیمه باز استفاده شد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که خانواده های منطقه مورد مطالعه مانانس حاضرند برای آب بهداشتی خیلی بیشتر از پرداخت جهت آبی که فعلا  مصرف می کنند هزینه کنند.طبق نتایج بدست آمده بطور متوسط هر خانواده از 6 طبقه ی مختلف طبقات کارگری این منطقه حاضرند در ماه بیش از 11دلار برزیل هزینه کنند یعنی سالانه معادل 72 دلار آمریکا که تقریبا %5/2 درآمد سالانه ی خانواده ها را تشکیل می دهد .

طبقه بندی کالا ها و خدمات زیست محیطی

طبقه بندی کالا ها و خدمات  اکوسیستم هابه منظور تعیین ارزش اقتصادی آنها ضروری است . اکوسیستم ها کالا ها و خدمات بسیار متنوعی ارائه می دهند که تمامی آنها برای زندگی و رفاه انسان ضروری هستند (7). این خدمات جریانی از مواد و انرژی می باشند که به همراه سرمایه های انسان ساخت آسایش و رفاه ما را تامین می کنند.کالاها و خدمات ارائه شده به دو دسته  اصلی کالا های بازاری و کالا های غیر بازاری تقسیم می شوند(8).کالا های بازاری، کالا هایی مانند الوار حاصل از یک جنگل هستند که مستقیما در بازاردادوستد می شوند. کالا ها و خدمات غیر بازاری، کالا ها و خدماتی هستند که در بازار های معمول تجاری داد و ستد نمی شوند لذا تردید های فراوانی پیرامون ارزش و اهمیت واقعی آنها وجود دارد. این کالا ها در عین حال که بسیار ارزشمند به دلیل اینکه به طورمناسبی بر حسب مقادیر کمی ریالی قابل مقایسه با مقادیر سایر خدمات بازاری ارزیابی نمی شوند، اغلب در تصمیم گیری ها و برنامه ریزی های اقتصادی- اجتماعی به کار گرفته نمی شوند(9). هوای تمیز،کنترل فرسایش خاک، رسوب گذاری، تشکیل خاک ایجاد چرخه های غذایی و تجزیه ضایعات، تنظیم گاز های اتمسفر، تنظیم جریان های هیدرولوژیکی، ذخیره و نگهداری آب، کنترل بیولوژیکی، تامین زیستگاه حیات وحش، حفظ ذخایر زنتیکی ومواردی از این قبیل نمونه هایی ازطیف وسیع خدمات غیر بازاری هستند(10).

ارزش گذاری مشروط(CVM):

این روش یکی از بهترین و در عین حال  بحث برانگیزترین روش ها در میان تمام روشهای ارزش گذاری مواهب زیست محیطی قلمداد می شود (11) . این روش نیازمند به مراجعه به افراد جهت تعیین ارزش اقتصادی کالاها و خدمات زیست محیطی است به همین دلیل روش ارزش گذاری مشروط را غالبا روش ترجیح می نامند. در دیدگاه اقتصادی رایج ارزش به عنوان درجه ترجیح انسان تعریف می شود(12). روش ارزش گذاری مشروط یکی از روش های اساسی ارزش گذاری منابع زیست محیطی است که بر اساس بازار های فرضی و ترجیحات بیان شده استوار می باشد. دیویس 1963، بوهم 1972، هاماک و براون 1974 – راندال و همکاران 1974 و برد کشایر و همکاران 1976 اولین اقتصاد دانانی بودند که از روش پیمایشی برای ارزش گذاری ویژگی های زیست محیطی استفاده کردند (13). این روش برای تخمین ارزش های مطلوبیت زیست محیطی و سایر کالا ها و خدمات غیر بازاری مورد استفاده قرار می گیرد. اطلاعات مورد نیاز از طریق مصاحبه و یا پرسش نامه استخراج شده و سوال اساسی آن است که مردم برای حفظ کالای زیست محیطی مزبور چه مقدار حاضرند بپردازند(14). گام های لازم جهت استفاده از روش ارزش گذاری مشروط  به شکل زیر است:

1- آگاهی دادن به مصاحبه شوندگان در خصوص موضوع مورد بررسی وکالای زیست محیطی

 2-  ایجاد بازار فرضی: مهمترین مرحله در روش ارزش گذاری مشروط ایجاد بازار فرضی برای کالای غیر بازاری است تا مصاحبه شونده این احساس را داشته باشد که می تواند کالای غیر بازاری زیست محیطی را خریداری کند .

3- تعیین نوع پرداخت : پس از آنکه شخص در بازار فرضی قرار گرفت باید یک روش معقول و مناسب برای پاسخ دهنده برای پرداخت پول مشخص و بیان شود .

4-بدست آوردن پیشنهاد قیمت : در این قسمت از افراد خواسنه می شود تا حداکثر تمایل به پرداخت خود را در خصوص کالاها و خدمات غیر بازاری ارائه شده بیان کنند(15).

نتیجه گیری و پیشنهادات:

روش ارزش گذاری مشروط با تکیه بر پرسش های دو گزینه ای و چند گزینه ای و بر اساس حداکثر تمایل به پرداخت از سوی محاسبه شوندگان اجرا می شود. در این روش پاسخگویان تحت سناریو های بازار فرضی مطمئن مبلغی را برای حفاظت ارزش کالا ها و خدمات زیست محیطی  که حاضر به پرداخت هستند بیان می کنند. مراحل انجام این تحقیق در ابتدا جمع آوری اطلاعات در منابع داخلی و خارج کشور و ادارات و سازمان های ذیربط در منطقه دریاچه ارومیه بوده است. سپس بازدید از منطقه صورت گرفته و با توجه به شرایط منطقه و خصوصیات افراد پرسشنامه ای طراحی شد. نمونه گیری به صورت تصادفی صورت گرفت و سوالات پرسش نامه برای تعیین ارزش آب ازذینفعان ، کشاورزان، مردم محلی، گردشگران منطقه ارومیه  پرسیده شد. حجم نمونه پس از انجام پیش آزمون با استفاده از آزمون کوکران مشخص گردید .در پرسش نامه مقدماتی از مناطق اطراف دریاچه ارومیه و بازدید کنندگان از منطقه به صورت تصادفی سیستماتیک نمونه گیری انجام شد. سپس با برطرف کردن اشکالات پرسش نامه با کمک تست کوکران تعداد پرسش نامه ها 110عدد مشخص گردید، که نحوه محاسبه در سطور زیر ارائه گردیده است.

فرمول(1)

ضریب اطمینان 95 %

0.5= P=q

1.96= Z

0.05= D

320= N
d مقدار خطا و Z آماره برابر 1.96 می باشد. که تعداد کل پرسش نامه ها 174 مشخص گردید و نتیجه تست کوکران برابر 110 عدد گردید. برای گردآوری اطلاعات لازم ، ازروش میدانی ، کتابخانه ای و پرسشنامه استفاده شده است. بعد از تکمیل پرسشنامه ها و مصاحبه های حضوری پرسشنامه ها توسط نرم افزار Excel وEviews مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و از میان پرسش نامه ها 110 پرسش نامه قابل تجزیه و تحلیل مشخص گردید. همانطور که گفته شد، یکی از مزیت های روش ارزش گذاری مشروط بررسی عوامل تاثیر گذار بر میزان ارزش اقتصادی منابع طبیعی مورد مطالعه است.  وقتی از مردم درباره ارزش اکوسیستم طبیعی سوال می شود آنها با توجه به متغیر ها جواب های مختلفی را بیان می کنند، پس در بیان تمایل به پرداخت افراد باید به متغیر های مستقل و وابسته توجه کرد. به این منظور از عوامل مختلف انسانی و طبیعی موثر بر کاهش روند بهره وری وخشک شدن دریاچه ارومیه  ، از 1 تا 5 رتبه های ( 1=خیلی کم  2= کم  3= متوسط 4= زیاد  5= خیلی زیاد ) اختصاص داده شد، نتایج حاصل از پرسش نامه ها نشان می دهد که بیشترین وموثر ترین عامل خشک شدن دریاچه ارومیه از نظر اساتید، کارشناسان و توریست ها و نیز از نظر کشاورزان و انجمن های گردشگری مربوط به عامل سدزدن بیش از حد و کشت محصولات بامصرف بالای آب می باشد. با توجه به محاسبات انجام شده و بررسی های حاصل از نتایج پرسش نامه ها که به روش مشروط ارزیابی شده بود میزان تمایل به پرداخت برای حفاظت از ارزش های مختلف دریاچه ارومیه در مجموع برابر با220484 تومان برای یک ماه می باشد که با در نظرنگرفتن این ارزش دریاچه ارومیه ماهانه ارزشی برابر 220484 تومان به ازای هر نفر از دست می رود.  در ادامه برای بررسی تغییرات خط ساحلی دریاچه‎ی ارومیه، تصاویر چندین دوره‎ای^[10]، ماهواره لندست (سنجنده‎های Mss, TM, ETM) ، طی دوره‎ی 38 ساله ( 1976 تا 2014) استفاده شد، برای تعیین تغییرات خط ساحلی دریاچه‎ی ارومیه طی دوره‎ی 38 ساله، از روش طبقه‎بندی نظارت شده^[11]، استفاده شد. پس از تصحیحات اولیه چون، تصحیحات هندسی و رادیومتریکی تصاویر، آشکارسازی تغییرات خط ساحلی اعمال شد. مهم‎ترین باند مورد استفاده در این مرحله، باند مادون قرمز سنجنده­ است؛ زیرا در محدوده‎ی این باند، حجم آب موجود در دریاچه تفاوت آشکاری را با سایر پدیده‎های زمینی نشان می­دهد. برای استفاده از روش طبقه‎بندی نظارت شده، اقدام به تهیه‎ نواحی آموزشی^[12] از سطح دریاچه شد. مقادیر بازتابی این نواحی به‎کمک نرم‎افزار به کل سطح آب دریاچه تعمیم داده شد و بدین ترتیب مرز بین دریاچه و نواحی اطراف به‎طور دقیق مشخص شد. در نهایت از طریق اعمال الگوریتم تبدیل رستر به وکتور، مرز خط ساحلی دریاچه برای سال‎های مختلف ترسیم شد. برای تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره­ای، از نرم‎افزارENVI استفاده گردید. ^[13] نتایج مستخرج از تصاویر ماهواره‎ای نشان می­دهد که بیشترین مساحت دریاچه با 5650 کیلومتر مربع در سال 1998 و کمترین آن با 627 کیلومتر مربع در سال 2014 بوده است . از سال 1976 تا سال 1998 سطح دریاچه رو به افزایش داشته و مساحت آن بیشتر شده است اما بعد از سال 1998 شواهد نشان‎دهنده‎ی کاهش معنادار مساحت دریاچه است. سطح دریاچه تا سال 2007 با روند یکنواخت رو به کاهش بوده که از آن به بعد این فرایند سرعت گرفته است، به‎گونه­ای که در مقایسه بین سال‎های 1976 تا 2014، حدود 4639 کیلومتر مربع از مساحت دریاچه در معرض خشک شدن قرار گرفته­اند. تغییرات روند خشک شدن سطح دریاچه با مقادیر (100/0 = P ، 62/0 = r) گویای معناداری افزایش خشک‎شدن دریاچه برای داده­های مورد نظر است. از سوی دیگر، روند تغییرات مساحت دریاچه با (022/0 = P ، 74/0= r) نشان‎دهنده‎ی کاهش معنادار مساحت دریاچه است.

کاهش نرخ رشد خشک شدن دریاچه ارومیه به طور متوسط ازسال 1976 تا سال 2005 برابربا 2.80 - درصدمی باشد.

فرمول(2)

1520055266134- 1 *100 "> = -2.80013

از سال2005  تا 2014 به طور فزاینده ای کاهش نرخ رشد بیشتر شده است و برابر با25.21-  درصد می باشد.

15627200514- 1 *100 "> = -25.2195

فرمول(3)

تغییرات مساحت دریاچه و نوسان نواحی در معرض بیابان‎زایی در دوره‎های مختلف مطالعاتی از سال 1976 تاسال2014 ، نشان می دهد که مساحت دریاچه ارومیه کم شده است و میزان بهره وری و کارایی که درمنطقه اعم ازجذب توریست ، تعدیل آب و هوا و... دارد؛ به طور قابل توجهی نیز کاسته شده است. پرسش نامه ها به دو گروه1-اساتید و کارشناسان وتوریست ها2-کشاورزان و انجمن های گردشگری تقسیم گردید.در این دو گروه میزان رتبه بندی عوامل موثر در خشک شدن دریاچه ارومیه بررسی گردید. نتایج نشان داد که در هر دو گروه بیشترین وموثر ترین عامل خشک شدن دریاچه ارومیه مربوط به عامل سدزدن بیش از حد و کشت محصولات با مصرف بالای آب می باشد.عوامل موثر در خشک شدن درباچه ارومیه با تکنیک AHP اولویت بندی شدند، در نمودار شماره 1 این اولویت بندی به شکل زیر می باشد:

            نمودار 1-  تعیین اولویت نهائی شاخص‌های بررسی عوامل موثر در خشک شدن درباچه ارومیه با تکنیک AHP

Graph 1- Determination of the final priority of the indexes of factors affecting the drying of Urmia with AHP technique

(منبع: محاسبات نگارنده)