ارزیابی تاب‌آوری شهر ایرانی- اسلامی اردبیل و رتبه‌بندی مناطق پنج‌گانه آن با استفاده از مدل کوپراس

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره نه، آذر  ماه 99

ارزیابی تاب­آوری شهر ایرانی- اسلامی اردبیل و رتبه­بندی مناطق پنج­گانه آن

 با استفاده از مدل کوپراس

کرامت­الله زیاری[1]

اصغر پاشازاده[2]

محمدحسن یزدانی[3]^*

asgharpasha65@gmail.com

چکیده

زمینه و هدف: امروزه تاب­آوری شهرها یکی از مهمترین مباحث نوین مدیریت و برنامه­ریزی شهری است. شهرهای اسلامی هم با توجه به اصول دین اسلام و فقه اسلامی، از این قاعده مستثنی نیستند و بایستی تاب­آوری آنها در ابعاد انسانی، آنهم به­خاطر انس با آموزه­های دینی، نمود خاصی داشته باشد. از همین­رو، هدف این پژوهش سنجش میزان تاب­آوری شهر ایرانی- اسلامی اردبیل و رتبه­بندی مناطق شهری آن است.

روش بررسی: تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی- تحلیلی می­باشد. جامعه آماری تحقیق را کارشناسان شاغل در شهرداری­های پنچ­گانه شهر اردبیل تشکیل دادند که به روش نمونه­گیری گلوله برفی و به صورت هدفمند تعداد 50 نفر از آنها انتخاب و پرسشنامه تحقیق تکمیل شد و برای تجزیه و تحلیل داده­ها از نرم­افزارهای ArcGIS، SPSS، Excel و مدل تصمیم­گیری چندمتغیره کوپراس (KOPRAS) استفاده شده است.

یافته­ها: میزان تاب­آوری شهر اردبیل 66/4 به دست آمده که حد متوسط را نشان می­­دهد. همچنین رتبه­بندی مناطق پنج­گانه شهر اردبیل براساس مدل کوپراس به ترتیب مناطق دو، سه، یک، پنج و چهار بوده است. از نظر سطح­بندی در روش تحلیل خوشه­ای، منطقه دو در سطح تاب­آوری متوسط و بقیه مناطق در سطح تاب­آوری ضعیف قرار گرفتند. نهایتاً، ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که ارتباط معکوسی بین بعد معنوی با سایر ابعاد تاب­آوری وجود دارد.

بحث و نتیجه­گیری: نتیجه این­که به لحاظ کالبدی، مناطق تازه­ساخت و برنامه­ریزی­شده، تاب­آورتر می­باشند، درحالی که در بعد انسانی و معنوی، مناطق قدیمی و بافت فرسوده، با مردمان بومی و معتقد به آموزه­های دینی، تاب­آورتر هستند.

واژگان کلیدی: تاب­آوری شهری، شهرهای اسلامی، مناطق شهری، مدل کوپراس، شهر اردبیل.

Evaluation of Ardebil Iranian-Islamic City Resilience and its Five Regions Ranking by Using KOPRAS Model

Kermatollah. Ziari[4]

Asghar Pashazadeh[5]

Mohammad Hasan. Yazdani[6]^*

asgharpasha65@gmail.com

Abstract

Background and Objective: Today, urban resilience is one of the most important new issues in urban management and planning. Islamic cities are no exception to this rule according to the principles of Islam and Islamic jurisprudence, and their resilience in human dimensions, especially for the sake of familiarity with religious teachings, should have a special appearance. Therefore, the purpose of this study is to assess the resilience of the Iranian-Islamic city of Ardabil and the ranking of its urban areas.

Methodology: The present study is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in nature. The statistical population of the study consisted of experts working in the five municipalities of Ardabil, which was selected by snowball sampling method and 50 of them were purposefully selected and the research questionnaire was completed and to analyze the data from software ArcGIS, SPSS, Excel and KOPRAS multivariate decision making software are used.

Results: The resilience rate of Ardabil city is 4.66, which shows the average. Also, the ranking of the five regions of Ardabil city based on the Coopras model has been regions two, three, one, five and four, respectively. In terms of leveling in the cluster analysis method, region two was at the level of moderate productivity and the rest of the regions were at the level of low productivity. Finally, Pearson correlation coefficient showed that there is an inverse relationship between the spiritual dimension and other dimensions of resilience.

Discussion & Conclusion: The result is that physically, newly constructed and planned areas are more resilient, while in the human and spiritual dimensions, old areas and worn-out areas are inhabited by indigenous peoples who believe in religious teachings., are more resilient.

Keywords: Urban Resilience, Islamic Cities, Urban Regions, KOPRASModel, Ardebil City

مقدمه

امروزه دولت­ها برای کاهش اثر مخاطرات و در مقابل تحقق پایداری، راهبردهای متنوعی در پیش می­گیرند که یکی از آنها، تاب‌آوری است (1). اصطلاح تاب­آوری به­عنوان یک چارچوب، به مفهومی برمی­گردد که به راحتى می­تواند با تمامی مراحل و بخش­هاى سوانح و مدیریت بحران ارتباط پیدا کند (2). چراکه سوانح چالش اساسی در دستیابی به توسعه پایدار جوامع انسانی هستند. شناخت شیوه­های دستیابی به پایداری به وسیله الگوهای مختلف کاهش آسیب‌پذیری در برنامه­ریزی و مدیریت سوانح وارد شده و جایگاه مناسبی در سیاست­گذاری­های ملی هر کشور باز کرده است تا شرایط مطلوبی را برای کاهش کارآمد و موثرتر خطرها در سطوح مختلف مدیریت سوانح ایجاد کند (3). تاب­آوری در مقابل مخاطرات، برایندی از عوامل مختلف است، طیفی از عوامل که شامل شرایط مکان­های جغرافیایی است که مخاطره­ای خاص را تولید می­کنند. مکان­های جغرافیایی با توجه به وضعیت مورفولوژیکی، آب و هوایی، سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی تاب­آوری متفاوتی در برابر مخاطرات دارند (4).

اصطلاح تاب­آوری در سال­های اخیر به طور جدی مطرح شده­ است، به­گونه­ای که چارچوب کاری هیوگو (Hugo Framework) برای سال­های 2005  تا 2015 به تصویب استراتژی بین­المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد رسید، که خود حرکتی مثبت در زمینه تاب­آوری محسوب می­شود. از زمان تصویب این لایحه قانونی، هدف اصلی برنامه­ریزی برای مخاطره و کاهش خطر بحران، به­نحوی بارز به سمت تمرکز روی ایجاد تاب­آوری در جوامع گرایش پیدا کرده است (5). بنا به برخی منابع، اولین کاربرد از واژه تاب‌آوری در آثار علمی مربوط به سال 1818 میلادی توسط تردگلد (Tredgold) بوده که برای توصیف مقاومت ملک چوبی به کار برده، اما اولین کاربرد جدی استفاده از کلمه تاب‌آوری، در فنون مهندسی بوده که در سال 1858 توسط مهندس اسکاتلندی رنکین (Rankin) برای توصیف قدرت و نرمی محورهای فولادی مورد استفاده قرار گرفته است (6). همچنین برخی می­گویند این واژه برای اولین­بار در فیزیک و ریاضیات در جهت تشریح قابلیت برخی از مواد خاص برای برگشت به شکل عادی خود، هنگام جابه­جایی، مورد استفاده قرار گرفت (7). برخی هم با مطالعات مبانی نظری بیان می­کنند که مطالعه تاب‌آوری از شیوه­های روانشناسی و روانپزشکی دهه 1940 استنتاج شده، که قسمت عمده آن توسط گرامزی (Gramsci)، ورنر (Werner) و اسمیت (Smith) توسعه یافته است (8). نهایتاً این­که به استناد بسیاری از منابع اصطلاح تاب‌آوری را نخستین­بار هولینگ (Holling) به عنوان پدر تاب‌آوری در مقاله­ای با عنوان "تاب‌آوری و پایداری سیستم­های اکولوژیکی" در سال 1973 با دیدگاه محیط­ زیستی مطرح کرده است و از آن زمان به بعد از ­طرق مختلف بر علومی مانند مدیریت بلایا، روانشناسی و اکولوژی تأثیر گذاشته است (9). در سال­های اخیر تاب‌آوری وارد مطالعات اجتماعی و شهری شده است (10). در سه دهه اخیر (1990 تا 2010) تاب‌آوری در علوم مختلف به کار گرفته شده است (11). در زمینه شهرسازی و برنامه­ریزی شهری، تاب­آوری برای اولین­بار در طرح هیگو 2005 مطرح شد و از آن به بعد به صورت گسترده استفاده شد. در ایران نیز رضایی (1389) در رساله خود، تاب­آوری تهران را بررسی کرده است. اما در خصوص تاب­آوری شهرهای اسلامی تنها یکی دو مورد پژوهش انجام گرفته است. به­گونه­ای که فرزادبهتاش و همکاران (1391) در پژوهشی تحت عنوان "تبیین ابعاد و مؤلفه­های تاب­آوری شهرهای اسلامی" برای بررسی تاب‌آوری شهری (ظرفیت تحمل شهر در ابعاد مادی و معنوی) از الگوی ارزیابی ظرفیت با رویکرد مبتنی بر نگرش سیستمی استفاده کرده است. این پژوهش با بررسی ارتباط میان تاب‌آوری، آسیب‌پذیری و ظرفیت انطباق و سازگاری، ابعاد و مؤلفه­هایی را برای تاب‌آوری شهرهای اسلامی پیشنهاد کرده است (12). در تحقیق دیگر، یزدانی و پاشازاده (1397)، "سنجش تاب­آوری شهر ایرانی- اسلامی تبریز" مورد مطالعه قرار داده­اند. یافته­های پژوهش آنها نشان داده که، میزان تاب­آوری شهر تبریز پایین­تر از حد متوسط است و منطقه یک بالاترین مقدار را در معیار­های تاب­آوری شهر ایرانی- اسلامی را در بین مناطق شهرداری شهر تبریز دارد و رابطه معکوسی بین بعد معنوی با سایر ابعاد تاب­آوری (اجتماعی، نهادی و کالبدی) وجود دارد (13). با عنایت به مطالعات یادشده و با توجه به کمبود تحقیق علمی در حوزه تاب­آوری شهرهای ایرانی- اسلامی در این مقاله تلاش شده است این مهم بصورت پیمایشی و موردی، برای شهر اردبیل که چنین تحقیقی در مورد آن انجام نشده است، مورد ارزیابی قرار گیرد.

لازم به­ذکر است که مسایل و موضوعات در مورد شهرهای اسلامی برخی معیارهای خاصی را دارند که آنها را از سایر شهرها مجزا می­کند؛ چرا که شهرهای اسلامی براساس ترکیب اصول و ضوابط حقوقی دینی و عوامل محلی شکل گرفته­اند. فقه اسلامی نقش اصلی و مهمی در ساخت شهر اسلامی، آبادی آن، زندگی و سیستم مدیریتی آن داشته است. احکام ساختمانی بر اساس اصول و راهبردهای اسلامی و همچنین ویژگی­های اقلیمی و دسترسی به مصالح ساختمانی و موقعیت مکانی در شکل­گیری و طرح کلی و ساختار شهر تأثیر به­سزایی داشته است. شهر اسلامی فقط کالبد نیست و علاوه بر کالبد، دو مقوله یا عنصر مهم دیگر نیز در تعریف شهر اسلامی و تجلی آن دخالت دارند. اصلی­ترین عنصر، ایمان است. ایمان شهروندان را می­توان مهمترین عامل و عنصر شکل دهنده و تعریف کننده شهر اسلامی نامید. عنصر بعدی قوانین حاکم بر شهر و روابط بین انسان­ها و طبیعت و آثار انسانی است. نظام اندیشه­ای متعالی موجود در شهرهای اسلامی مبنای تحقق برنامه­های شهرسازی در جوامع اسلامی می­باشد که امرزوه این مهم کم­رنگ شده است (14).

در این راستا، این مقاله با قراردادن مفاهیم تاب­آوری و شهر اسلامی در کانون توجه خود، به بررسی و مطالعه تا­ب­آوری شهر ایرانی- اسلامی اردبیل در برابر مخاطرات پرداخته است. با توجه به جایگاه ویژه شهر اردبیل در جهان تشیع و نیز قدمت دیرینه و اهمیتی که همواره در میان شهرهای ایرانی- اسلامی داشته است (به عنوان پایتخت حسینیت) و همچنین داشتن شرایط خاص طبیعی و انسانی، مطالعه آن به­عنوان یک شهر اسلامی در امر تاب­آوری بسیار حائز اهمیت است. چرا که ساکنان چنین شهرهایی بیشتر از سایر شهرها با آموزه­های اسلامی در ارتباط هستند و انتظار می­رود میزان تاب­آوری آنها حداقل در بعد انسانی بیشتر باشد. لذا هدف اصلی این تحقیق، ارزیابی ابعاد تاب‌آوری شهرهای ایرانی- اسلامی در شهر اردبیل و مناطق پنج­گانه آن است. در این راستا سؤالات اصلی پژوهش حاضر بدین صورت طرح می­گردند: وضعیت تاب­آوری شهر اردبیل چگونه است؟ رتبه­بندی و سطح­بندی مناطق پنج­گانه شهر اردبیل در ابعاد تاب­آوری شهرهای اسلامی چگونه است؟ و آیا ارتباط معنی­داری بین ابعاد تاب­آوری شهرهای اسلامی در شهر اردبیل وجود دارد؟

روش بررسی

نوع تحقیق حاضر از نظر ماهیت، توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف، کاربردی می­باشد. برای جمع‌آوری داده‌ها از دو روش‌ اسنادی و میدانی بهره گرفته‌ شده است. به­گونه­ای که ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه­ای، شاخص­ها و عوامل مؤثر بر تاب­آوری شهرهای اسلامی شناسایی و بعد از طراحی پرسشنامه، اطلاعات مورد نیاز از جامعه­آماری تحقیق یعنی خبرگان و کارشناسان شهرداری­های مناطق شهری اردبیل در تابستان 1397 جمع­آوری شد، که در این راستا با عنایت به مشخص نبودن تعداد خبرگان، به روش گلوله برفی و هدفمند 50 کارشناس شاغل در شهرداری­های مناطق شهر اردبیل، انتخاب و پرسشنامه تکمیل شد. از آن­جایی که شاخص­های این تحقیق در دو دسته عینی (شاخص­های بعد کالبدی) و ذهنی (شاخص­های ابعاد اجتماعی، اقتصادی، نهادی و معنوی) قرار داشتند، فلذا برای امتیازدهی به شاخص­های عینی بعد کالبدی (همچون کیفیت ابنیه، وضعیت دسترسی­ها و فاصله از کاربری­های خطرزا)، از نقشه وضعیت هر شاخص استفاده شد تا امتیازدهی کارشناسان برای شاخص­های عینی در پرسشنامه ارزیابی، بر اساس مشاهده نقشه­ها باشد که این کار باعث اعتبار بیشتر ارزیابی­­ها شد. در ادامه، داده­های جمع­آوری شده از طریق آزمون t تک­نمونه­ای مورد سنجش قرار گرفت و سپس با استفاده از پرسشنامه­ای تعیین ارجحیت و مدل آنتروپی، وزن نهایی میعار­ها تعیین شد. در مرحله بعد داده­های به­دست آمده در محیط Excel وارد شد و با استفاده از مدل­ کوپراس برای رتبه­بندی تاب­آوری مناطق پنج­گانه شهر اردبیل استفاده شد. لازم به­ذکر است که مدل کوپراس با شش مرحله اجرا، می­تواند رتبه­بندی کاملی از گزینه­ها ارائه دهد و قادر است همزمان از معیارهای کمی و کیفی و مثبت و منفی در فرآیند ارزیابی تحقیق استفاده کند و همچنین می­تواند درجه اهمیت هر گزینه را تخمین زده و به درصد نشان دهد (15). علاوه­ براین جهت سطح­بندی­ تاب­آوری مناطق شهری از روش تحلیل خوشه­ای در قالب نرم­افزار SPSS استفاده شد. در نهایت ارتباط بین ابعاد پنج­گانه تاب­آوری شهرهای اسلامی با ضریب همبستگی پیرسون مورد سنجش قرار گرفت.

گام مهم دیگر در تحقیقات، تعیین شاخص­های لازم برای اندازه­گیری و ارزیابی است. در همین­راستا، در مقاله حاضر تاب­آوری شهرهای ایرانی- اسلامی، گویه­ها و ابعاد مربوطه در مقابله با مخاطرات محیطی مدنظر می­باشد که در جدول شماره 1 ارائه شده­ است.

جدول 1- ابعاد و  گویه­های تاب­آوری  شهرهای ایرانی- اسلامی جهت مقابله با مخاطرات  محیطی

Table 1- Dimensions and dimensions of the Resilienc of Iranian-Islamic cities to deal with environmental hazards

ماخذ: (12، 13 و 17)

محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه تحقیق حاضر، شهر اردبیل و مناطق پنج­گانه آن می­باشد. این شهر در سال 1395 جمعیتی برابر با 529374 نفر و 6289 هکتار وسعت داشته است. منطقه مرکزی شهر (منطقه یک) که دارای قدمت بسیار است، امروزه بخش زیادی از آن فرسوده بوده و اکثراً افراد بومی اردبیل در آن سکونت دارند. منطقه دو هم اکثراً تازه­ساخت می­باشد، بیشتر ساخت و سازهای این منطقه از سال 1370 به بعد می­باشد و تعداد مهاجران در این منطقه بیشتر از مناطق دیگر می­باشد. منطقه سه هم از قدیمی­ترین بخش­های شهر می­باشد که به همراه منطقه چهار، ساخت و سازهای نامتعارف و سکونتگاه­های غیررسمی را در خود جای داده است، به­گونه­ای که در این مناطق تعداد افراد مهاجر چشمگیر می­باشد. در کل می­توان گفت که توسعه و رشد فیزیکی شهر بیشتر در قسمت جنوب­غربی به صورت رسمی و برنامه­ریزی­شده (منطقه دو) و در قسمت شمال­غربی و غرب به صورت غیررسمی، خود انگیخته و برنامه­ریزی­نشده (منطقه سه و چهار) می­باشد. منطقه پنج نیز بخشی از آن تازه­ساخت و بخش دیگر آن هم حاشیه­نشین و روستای ادغامی به شهر می­باشد (18).  

یافته­ها

یکی از اهداف این تحقیق سنجش میزان تاب­آوری شهر اردبیل براساس ابعاد پنج­گانه تحقیق می­باشد که بدین منظور از آزمون t تک­نمونه­ای استفاده شده است. با توجه به این­که برای سنجش میزان تاب­آوری، از طیف 9 گزینه‎ای لیکرت استفاده شده است (امتیاز 1 = کم‎ترین میزان تاب­آوری و امتیاز 9 = بیش‎ترین میزان تاب­آوری)، به این ترتیب عدد 5 به عنوان میانگین نظری پاسخ­ها در نظر گرفته شده و میانگین تاب­آوری به دست آمده (میانگین تجربی) با عدد 5 مقایسه می‎شود. بایستی قبل از انجام آزمون t، نرمال بودن توزیع داده­های مربوطه مورد بررسی قرار گیرد. در همین خصوص نتایج آزمون کلموگروف- اسمیرونوف نشان داد که داده­های مربوطه دارای توزیع نرمالی هستند. در این راستا جهت سنجش تاب­آوری شهر اردبیل در برابر مخاطرات محیطی، گویه­های مناسب در قالب ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی و معنوی از دیدگاه خبرگان هدف مورد ارزیابی قرار گرفته است. این ابعاد و گویه­ها در جدول شماره 2 ارائه شده است.

­جدول 2- آزمون t تک نمونه­ای جهت سنجش تاب­آوری شهر اردبیل

Table 2- Sample t test for measuring the Resiliencof Ardabil city

ماخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه، 1397

یافته­های تحقیق نشان می‎دهد که به­غیر از بعد معنوی، میانگین امتیاز ابعاد دیگر، کمتر از حد متوسط می­باشد. در خصوص معنا­داری آزمون هم می­توان گفت تنها بعد نهادی با میانگین 15/4 اختلاف معنا­داری را نشان می­دهد، یعنی بین میانگین نظری (5) با میانگین­ به­دست آمده (15/4) اختلاف معناداری وجود دارد. در بقیه ابعاد اختلاف میانگین معنا­دار نیست، چون میانگین­های به­دست آمده آنها (میانگین تجربی) نزدیک به میانگین نظری 5 است. لذا می‎توان گفت که شهر اردبیل از لحاظ تاب­آوری در وضعیت خوبی قرار ندارد (آسیب­پذیر است)، چراکه میانگین کلی تاب­آوری شهر اردبیل برابر با 66/4 است (کمتر از حد متوسط). این مطالب را آزمون t در سطح معناداری 95 درصد تایید می­کند.

یکی دیگر از اهداف تحقیق سنجش میزان تاب­آوری مناطق شهری اردبیل بود که در این راستا مناطق پنج­گانه شهر اردبیل با توجه به ابعاد پنج­گانه تاب­آوری شهری، از نگاه کارشناسان تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به­ذکر است که برای مقایسه تاب­آوری مناطق شهری از مدل کوپراس استفاده شده است. این مدل از شش مرحله اصلی تشکیل شده که در ادامه به ترتیب ارائه شده­اند.

مرحله اول: اولین مرحله از مدل یادشده، تشکیل ماتریس داده­های خام است. در همین راستا، نظرات کارشناسان در خصوص ابعاد تاب­آوری شهری (اجتماعی، اقتصادی، نهادی، کالبدی و معنوی) در مناطق پنج­گانه شهر اردبیل در قالب جدول شماره 3 ارائه شده است.

جدول3- ماتریس داده­های خام ابعاد تاب­آوری در مناطق شهری اردبیل

Table 3- Raw Data Matrix of Dimensions of Resiliencin Urban Areas of Ardabil

ماخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه، 1397

جدول شماره 3 نشان می­دهد که در ابعاد اجتماعی، نهادی و کالبدی منطقه دو شهر اردبیل نسبت به چهار منطقه شهری دیگر وضعیت بهتری دارد، در بعد اقتصادی، منطقه یک و در بعد معنوی، منطقه چهار شهر اردبیل از وضعیت مناسبی برخوردارند.

مرحله دوم: با توجه به این­که عوامل از اهمیت یکسانی برخوردار نمی‌باشند، لذا برای ارزیابی دقیق‌تر لازم است تا اهمیت و یا وزن نسبی هرکدام از آنها مشخص گردد. برای همین منظور در این تحقیق با استفاده از روش آنتروپی وزن ابعاد پنج­گانه تحقیق محاسبه‌شده است (جدول 4).

جدول4- وزن ابعاد تاب­آوری شهری با استفاده از مدل آنتروپی

Table 4. Weight of dimensions of Urban Resiliencusing Antropy Model

ماخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه، 1397

خروجی روش آنتروپی نشان می­دهد که ابعاد تاب­آوری شهری وزن‌های متفاوتی دارند. به­گونه­ای که بعد کالبدی با وزن 8/43 درصد، بیشترین وزن و اهمیت را کسب کرده است. در مقابل بعد معنوی با 2/10 درصد، کمترین وزن یا اهمیت را در بین ابعاد پنج­گانه تحقیق کسب کرده است.

مرحله سوم: در این مرحله که نرمالیزه­کردن ماتریس تصمیم­گیری است، برای وزن­دار کردن ماتریس خام، مقادیر هر گزینه در وزن آنها ضرب شده و بر مجموع مقادیر تقسیم می­شود. در این مرحله علاوه بر وزن­دار کردن معیارها، نرمال­سازی نیز انجام می­شود. برای نمونه معیار یا بعد اجتماعی برای منطقه یک شهری به صورت زیر نرمالیزه می­شود. بقیه موارد در جدول شماره 5 ارائه شده است.

=

جدول 5- ماتریس وزن­دار (نرمالیزه­شده)

Table 5- Weighted (normalized) matrix

ماخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه، 1397

مرحله چهارم: پس از شناسایی معیارهای مثبت و منفی، مشخص شد تمامی پنج معیار یا ابعاد مدنظر در این پژوهش مثبت و سازگارند، اما از آنجاکه کمبود هریک از این معیارها، مشکلاتی را به وجود می­آورد، هرکدام از آن ها که مقدار کمتری در مقایسه با سایر معیارها دارد، منفی به حساب می­آید؛ زیرا هرچه وضعیت هر بُعد از تاب­آوری کمتر باشد (نامناسب)، برای هریک از مناطق شهری، شرایط نامناسبی ایجاد خواهد شد، اما در معیارهای دیگر پژوهش، افزایش وضعیت معیارها، مطلوبیت بیشتری به همراه خواهد داشت؛ گزینه­هایی که به­وسیله معیارهای مثبت محاسبه می­شوند  و گزینه­هایی که به­وسیله معیارهای منفی محاسبه می­شوند   می­گویند.

برای مثال، بالا بودن میزان تاب­آوری ابعاد مورد سنجش (اجتماعی، اقتصادی، نهادی، کالبدی و معنوی) در مناطق شهری، معیاری مثبت به شمار می­رود؛ زیرا هرچه میزان تاب­آوری آنها بیشتر باشد، برای مناطق شهری مطلوبیت بیشتری دارد و اگر میزان آنها کمتر باشد، مطلوبیت منفی می­شود. در خصوص منطقه یک شهری، از آنجا که میزان به دست آمده امتیاز تاب­آوری نهادی و کالبدی کمتر از حد متوسط همان ابعاد است (مطابق ماتریس داده­های خام) معیارهای منفی منطقه یک شهری محسوب شدند. در ادامه مثال یادشده در قالب فرمول مربوطه و سپس نتایج تمامی موارد در جدول شماره 6 ارائه شده است.

جدول 6- محاسبه ­معیارهای مثبت و منفی پژوهش

Table 6- Computation of Positive and Negative measures of research

ماخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه، 1397

مرحله پنجم: محاسبه ارزش نهایی گزینه­ها (رتبه­بندی مقایسه­ای گزینه­ها که بر اساس معیارهای مثبت و منفی). اهمیت نسبی   از هر گزینه  محاسبه می­شود. مقدار   نشان­دهنده میزان ارزش و اهمیت هر یک از گزینه­ها برحسب معیارها است. مقدار ارزش بالا، نشانگر اهمیت و مطلوبیت بیشتر گزینه­ها خواهد بود. به عنوان نمونه، مقدار   برای منطقه یک شهری به صورت زیر محاسبه شده است:

­

مرحله ششم: مرحله نهایی مشخص کردن گزینه­ای است که بهترین وضعیت را در بین معیارها دارد. با افزایش یا کاهش رتبه هر گزینه درجه اهمیت آن گزینه نیز افزایش یا کاهش می­یابد. گزینه­هایی (مناطق شهری) که بهترین وضعیت را به لحاظ معیارها (ابعاد تاب­آوری) داشته­اند، با بالاترین درجه اهمیت  مشخص می­شوند.  برابر با 100 درصد است. مقدار کلی درجه اهمیت هر معیار از 0تا 100 درصد متغیر است و در میان این دامنه بهترین و بدترین گزینه تعیین می­شود. درجه اهمیت هر از گزینه  محاسبه می­شود. برای نمونه، این فرایند برای منطقه یک شهری به صورت زیر می­باشد (مقدار  هر منطقه تقسیم بر بیشترین مقدار  در بین مناطق ضرب به 100):

­

جدول 7- رتبه­بندی مناطق شهری اردبیل براساس میزان تاب­آوری

Table 7- Ranking of Urban Areas of Ardabil based on the magnitude of the resilience

ماخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه، 1397

نتایج نهایی مدل کوپراس بیانگر این امر است که، بیشترین میزان تاب­آوری شهری در ابعاد پنج­گانه تاب­آوری شهر اردبیل، به منطقه دو شهری و کمترین آن هم به منطقه چهار شهری مربوط است.

شکل 1- رتبه­بندی تاب­آوری مناطق شهری اردبیل

Figure 1-Ranking of Resilience of Ardebil Urban Areas

در این بخش از تحقیق، به­منظور سطح­بندی تاب­آوری مناطق شهری اردبیل، از روش تحلیل خوشه­ای که یکی از روش­های پر کاربرد جهت سطح­بندی گزینه­ها می­باشد، استفاده شده است. این روش بر مبنای همگنی موجود در بین گزینه­های مورد مطالعه، آنها را طبقه­بندی می­کند. تحلیل خوشه­ای به دو روش سلسله­مراتبی و غیر­سلسله­مراتبی تقسیم می­شود. روش خوشه­ای سلسله­مراتبی دارای یک ساختار درختی است که خود به دو شیوه تراکمی و تفکیک­پذیری انجام می­گیرد. در روش تراکمی که در پژوهش حاضر به­کار رفته است، هر گزینه با خوشه جداگانه خاص خود آغاز می­شود و سپس در هر مرحله دو گزینه با هم ترکیب شده و خوشه تراکمی جدیدی می­سازند. بنابراین در هر مرحله تعداد خوشه­ها به­صورت یک به یک کاهش می­یابد. روش­های متفاوتی برای تشکیل خوشه­های تراکمی وجود دارد که عبارتند از: پیوند تکی؛ کامل؛ متوسط؛ روش وارد و مرکز ثقل، که در پژوهش حاضر از روش پیوند متوسط استفاده شده است. در این روش گروه­بندی یا طبقه­بندی براساس مقادیر متوسط تمام اعضای خوشه صورت می­گیرد (19). با توجه به مطالب یادشده مناطق شهری اردبیل در دو خوشه تاب­آوری قرار گرفته­اند (شکل 2). در خوشه اول تنها منطقه دو شهری قرار گرفته که باتوجه با میزان امتیاز متوسط آن (مقدار Qj برابر با 494/0) این دسته را می­توان تاب­آوری متوسط نامید. در خوشه دوم هم مناطق شهری یک و پنج (با امتیاز پایین­تر نسبت به بقیه هم خوشه­ای­ها) منطقه چهار (با امتیاز نسبی نسبت به بقیه هم خوشه­ای­ها) و منطقه سه (با امتیاز بالاتر نسبت به بقیه هم خوشه­ای­ها) قرار گرفته­اند که باتوجه به میزان امتیاز پایین آنها (مقدار Qj کمتر از 258/0) این خوشه را هم می­توان به عنوان خوشه تاب­آوری ضعیف قلمداد نمود (شکل 3).

شکل 2- خوشه­بندیمناطقشهری اردبیلباروشسلسلهمراتبیتراکمیوروشپیوندمتوسط

Figure 2- Clustering of Urban Areas of Ardabil using a combination of hierarchical compression and modal bond method

شکل 3- سطح­بندی تاب­آوری مناطق شهری اردبیل

Figure 3- Surface of Resilience of Urban Areas in Ardabil

بحث و نتیجه­گیری

با توجه به رتبه­بندی مناطق شهری اردبیل در خصوص تاب­آوری می­توان نتیجه گرفت که مناطق تازه ساخت و دارای شهرک­های مسکونی جدید، از رتبه بالاتری برخوردارند. به­گونه­ای می­توان گفت که منطقه دو شهر اردبیل، منطقه برنامه­ریزی­شده شهر اردبیل از نظر ساخت، می­باشد. لذا تاب­آور بودن این منطقه دور از ذهن نیست، چراکه بیش از 80 درصد از مصالح ساختمانی این منطقه از نوع اسکلت فلزی و بتونی و 20 درصد هم آجر و آهن است، همچنین 80 درصد این منطقه نوساز بوده و 20 درصد بقیه هم از نظر کیفیت ابنیه در سطح قابل قبول قرار دارد. تراکم جمعیت این منطقه بسیار پایین بوده و روی هم رفته کمتر از 50 نفر در هکتار می­باشد. بیش از 80 درصد ساخت و سازهای این منطقه به­صورت آپارتمانی است و از تراکم ساختمانی درشت دانه بالای 75 مترمربع بهره­مند است همچنین این منطقه از نظر دسترسی به مراکز امداد و نجات در سطح قابل قبولی قرار دارد. در خصوص مناطق سه و چهار هم می­توان گفت که بیش از 80 درصد مصالح این مناطق از آجر و آهن، حدوداً 10 درصد اسکلت فلزی و بتونی و 10 درصد بقیه هم از خشت و چوب تشکیل شده است. از لحاظ کیفیت ابنیه نیز حدوداً 60 درصد قابل قبول بوده و به 20 درصد تخریبی (فرسوده) و 20 درصد دیگر هم مربوط به بناهای نوساز می­باشد. تراکم جمعیت در این مناطق برای منطقه سه 91 نفر و برای منطقه چهار 121 نفر است. ساختمان­های این مناطق اکثراً یک طبقه و متراژ پایین (ریزدانه کمتر از 75 مترمربع) می­باشند. از لحاظ دسترسی به مراکز امداد و نجات هم می­توان گفت که دسترسی آنها ضعیف می­باشد، لذا می­توان گفت که از نظر تاب­آوری کالبدی، ضعیف­ترین مناطق شهری اردبیل محسوب می­شوند. منطقه یک شهری هم که هسته اولیه و ارگانیک شهر اردبیل می­باشد، بیشترین فضای فرسوده را به خود اختصاص داده، تراکم جمعیت این منطقه 117 نفر در هکتار بوده و ابنیه­های آن اکثراً مرمتی و تخریبی و ریزدانه هستند. همچنین معابر این منطقه باریک و پرپیچ وخم است، بنابراین می­توان گفت که از نظر تاب­آوری کالبدی و حتی دسترسی به مراکز امداد و نجات در شرایط نامناسبی قرار دارد. نهایتاً منطقه پنج شهری هم که در بخش شمال شرقی شهر قرار گرفته دارای تنوع بافتی است. بافت­ روستای ادغامی به شهر، بافت فرسوده، بافت برنامه­ریزی شده و بافت نیمه ارگانیک که هر بافت شرایط خاصی دارد. روی هم رفته تراکم جمعیتی این منطقه 92 نفر در هکتار است و از لحاظ دسترسی به مراکز امداد و نجات و وضعیت معابر، نسبت به سایر مناطق (به­غیر از منطقه دو) در شرایط نسبتاً بهتری قرار دارد. لذا می توان گفت که تاب­آوری کالبدی این منطقه باتوجه به تنوع بافت­هایش در وضعیت متوسط قرار دارد.

همچنین از رتبه­بندی مناطق شهری اردبیل در خصوص تاب­آوری می­توان نتیجه گرفت، مناطقی که بافت فرسوده زیادی را شامل می­شوند، از رتبه پایین­تری برخوردارند و در مقابل در طی بررسی­های میدانی نیز مشخص شد که اکثر ساکنان مناطق با بافت فرسوده را افراد بومی تشکیل می­دهند و در واقع مناطق با هویت شهر محسوب می­شوند و به عبارتی می­توان گفت که قدیمی بودن مناطق و ساکنان آنها زمینه را برای تاب­آوری در بعد معنوی فراهم ساخته است، چراکه میانگین بعد معنوی به­دست آمده از این مناطق نسبت به سایر مناطق بیشتر است (جدول شماره 3). در این مناطق، به دلیل ضعیف بودن پایگاه اجتماعی و اقتصادی، مردم همدیگر را در خصوص معیارهای تاب­آوری معنوی بهتر درک می­کنند. در مقابل اکثراً ساکنان مناطق تازه­ساخت­ و یا مناطق با بافت­فرسوده کمتر را افراد غیربومی و مهاجر تشکیل می­دهند، یعنی افرادی که حس تعلق نسبی به مکان زندگی خود داشته و به احتمال زیاد همکاری و مسولیت ضعیفی در برابر مخاطرات از خود نشان خواهند داد. لذا این­گونه می­توان گفت که تاب­آوری شهر اسلامی اردبیل در بعد معنوی، متفاوت از بعد کالبدی است. در بعد کالبدی مناطق با ساخت­و­ساز جدیدتر و از روی برنامه، تاب­آور می­باشند، درحالی که در بعد معنوی مناطق قدیمی و دارای بافت فرسوده با مردمان بومی و با اعتقادات بیشتر به آموزه­های دینی، تاب­آور می­باشد. در این راستا برای بررسی رابطه بین ابعاد تاب­آوری از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج آزمون که در جدول شماره 8 ارائه شده است، مطالب مذکور را تایید می­کند.

جدول 8- ارتباط بین ابعاد تاب­آوری شهر اسلامی اردبیل با استفاده از  ضریب همبستگی پیرسون­

Table 8: Relationship between resilience dimensions of Islamic city of Ardebil using Pearson Correlation Coefficient

ماخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه، 1397

نتایج ضریب همبستگی پیرسون (جدول 8) نشان می­دهد که بین بعد اجتماعی با دو بعد اقتصادی و بعد کالبدی ارتباط معنی­داری در سطح 95 درصد وجود دارد. حال این­که با توجه به مقدار ضرایب همبستگی (قوی، متوسط و ضعیف) و جهت ارتباط (مثبت یا منفی بودن ضریب)، این روابط هم­جهت (ضریب مثبت) و قوی می­باشد (و عدم ارتباط معنی­دار با دو بعد نهادی و بعد معنوی). در بعد اقتصادی ارتباط معنی­داری بین آن با ابعاد کالبدی و معنوی وجود دارد. ارتباط با بعد کالبدی و نهادی هم­جهت و قوی می­باشد، ولی ارتباط با بعد معنوی غیر­هم­جهت یا معکوس (ضریب منفی) و ضعیف است (و عدم ارتباط معنی­دار با بعد نهادی). در بعد نهادی هم که ارتباط معنی­داری با ابعاد کالبدی و معنوی دارد، ارتباط با کالبدی هم­جهت و قوی بوده، اما ارتباط با بعد معنوی معکوس و ضعیف می­باشد. ولی ارتباط بین بعد کالبدی تاب­آوری با بعد معنوی، با توجه به ضریب همبستگی نسبتاً بالا، قوی بوده و با توجه به منفی بودن ضریب به­دست آمده (678/0-)، از نوع رابطه معکوس می­باشد، یعنی با افزایش میانگین بعد کالبدی، میانگین بعد معنوی کاهش می­یابد و برعکس.

در این خصوص نتایج تحقیق در مورد تاب­آوری شهر اردبیل در برابر مخاطرات محیطی نشان داد که تاب­آوری شهر اردبیل کمتر از حد متوسط می­باشد، به­گونه­ای که طبق آزمون t تک نمونه­ای مربوط به نظر کارشناسان شهرداری مناطق شهری اردبیل، میانگین میزان تاب­آوری شهر اردبیل 4/4 از 9 است یعنی کمتر از حد متوسط (5) می­باشد. حال این­که بعد معنوی با میانگینی در حد متوسط (09/5) بهترین وضعیت را در بین ابعاد پنج­گانه تحقیق به خود اختصاص داده و ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و نهادی در مراتب بعدی قرار گرفتند.

همچنین نتایج روش وزن­دهی آنتروپی نشان داد که، بعد کالبدی با وزن 8/43 درصد بیشترین وزن را کسب کرده و مهمترین بعد در تاب­آوری شهرهای اسلامی شهر اردبیل شناخته می­شود و ابعاد اجتماعی، نهادی، اقتصادی و معنوی در اولویت­های بعدی قرار گرفته­اند. نتایج مدل کوپراس هم که برای سنجش وضعیت تاب­آوری مناطق پنج­گانه شهر اردبیل استفاده شده بود، نشان داد که در بین مناطق تفاوت­هایی وجود دارد. خروجی­ حاصل از تجزیه و تحلیل مدل کوپراس نشان داد که منطقه دو شهری، رتبه اول و مناطق سه، یک، پنج و چهار به ترتیب در رتبه­های بعدی قرار گرفتند. نتایج تحقیق در خصوص سطح­بندی نیز نشان داد که منطقه دو شهر اردبیل در دسته تاب­آوری متوسط و سایر مناطق شهری هم در دسته تاب­آوری ضعیف قرار دارند. همچنین، ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که تقریباً بین ابعاد پنج­گانه تاب­آوری شهرهای اسلامی شهر اردبیل ارتباط معنی­داری وجود دارد، به­گونه­ای که ارتباط بعد معنوی با سایر ابعاد به صورت معکوس نمایان گشته است. در واقع این نتایج نشان می­دهد که در بعد معنوی، آن دسته از مناطق که تازه ساخت و عموماً مهاجر­پذیر و غیر­بومی هستند، از تاب­آوری مناسبی در بعد معنوی برخوردار نیستند، به­عبارتی در بعد معنوی، آسیب­پذیر هستند. مناطق با ابنیه تازه­ساخت، شاید تاب­آوری کالبدی خوبی داشته باشند، اما به دلیل عدم احساس تعلق و نداشتن هویت، از تاب­آوری اصول اسلامی به دور هستند و در مقابل، مناطق با بافت فرسوده زیاد و قدیمی شهر با وجود پایین بودن تاب­آوری در بعد کالبدی، در بعد معنوی از تاب­آوری قابل قبولی برخوردارند و این هم به هویت، مشارکت و احساس تعلق به مکان بر­می­گردد. با توجه به نتایج به دست آمده می­توان گفت برای رسیدن به تاب­آوری شهری باید اصول معنوی و اسلامی را نیز مدنظر قرار داد و به سخنی دیگر، تاب آوری شهرهای اسلامی بدون توجه به اصول اسلامی امری غیرقابل اجراست.

از این­رو، اتخاذ راهکارهای مدیریت بحران جامعه محور، توانمندسازی شهروندان و استفاده از توان مشارکت مردمی برای مقابله با سوانح و افزایش تاب­آوری شهری بسیار مهم است. بر اساس نتایج تحقیق، پیشنهاد می­شود که آموزش جامع برای همه­ی مدیران و مردم به وسیله­ نهادهای مربوط صورت پذیرد، چراکه در صورتی که افراد از آگاهی و مهارت کافی برخوردار و توانمند شده باشند، می­توان امیدوار بود که هنگام وقوع مخاطره خواهند توانست با واکنش و رفتار مناسب، جان خود و نزدیکان­شان را حفظ کرده و دچار آسیب جانی، مالی و روحی کمتری شوند. بدین ترتیب توانایی سیستم های شهری برای مقاومت و بازتوانی سریع در حوادث فاجعه­آمیز ارتقاء یافته و شهر تاب­آور خواهد بود. از این­رو توانمندسازی شهروندان از طریق آگاهی بخشی، فرهنگ­سازی و آموزش­های مهارتی به منظور کاهش آسیب­­پذیری آنها در هنگام وقوع مخاطره مطرح می­گردد. همچنین بالا بردن کیفیت ساختمان­ها، کاهش تراکم­ها، بهبود دسترسی­ها، دوری از حریم­های خطرزا باعث افزایش امنیت شهر خواهد شد. لازم به­ذکر است که موارد یادشده به ترتیب برای مناطق سه، یک، پنج و چهار اردبیل که آسیب­پذیری بالایی دارند، در جهت تاب­آور نمودن آنها حیاتی و حائز اهمیت می­باشد.

Reference

1. Manyena, S. B. (2006). The concept of resilience revisited. Disasters, Vol. 30, pp. 433-450.
2. Ostovarizadkhah, Y. (2012). Recilienc models and concepts in natural disasters, Journal of prevention knowledge and critic management, Vol. 2, pp. 145-153. ]In Persian[.
3. Davis, I. & Izadkhah, Y. (2006). Building resilient urban communities. Article from OHI, Vol. 31, pp.11-21.
4. Salmani, M., KazemiSani, A., Badri. A., Matof, S. (2016). Recognition and analysis of variables and indices effect for recilienc, Evidences of Tehran East North and North parts, Environmental hazards spatial analysis, Vol. 2, pp.1-22. ]In Persian[.
5. Mayunga J.S. (2007). Understanding and Applying the Concept of Community Disaster Resilience: A capital based approach, a draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability and resilience building, 22 - 28 July 2007, Munich, Germany.
6. Pashazadeg, A., Yazdani, M. (2018). Urban Resiliency. Ardabil: Gonash-Negar Pub. ]In Persian[.
7. Norris, F. H., Stevens, S.P., Pfefferbaum, B., Wyche, K.F., Pfefferbaum, R.L. (2008). Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities, and Strategy for Disaster Readiness, Am J Community Psychol, Vol. 41, pp. 127- 150.
8. Zhou, H., Wang, J., Wan, J., Jia, H. (2009). Resilience to natural hazards: A geographic perspective, Nat Hazards, Vol. 53, pp. 21–4
9. Salmani-moghaddam, M., AmirAhmadi, A., Kavian, F. (2014). Land use planning application in increasing urban recilienc against earthquake by using Geographical Information System (GIS) (Case study: Sabzevar city) Dry regions geographical studies, Vol. 17, pp. 17-34. ]In Persian[.
10. Rafieian, M., Rezaei, M, R., Askari, A., Parhizkar, A., Shayan, S. (2011). The conceptual explanation of resilience and making it important oncommunity-based disaster management (CBDM), Journal of Spatial Planning, Fifteenth period, Vol. 4, pp. 41-19.]In Persian[.

11.Salmani-moghaddam, M., AmirAhmadi, A., Kavian, F. (2014). Land use planning application in increasing urban recilienc against earthquake by using Geographical Information System (GIS) (Case study: Sabzevar city) Dry regions geographical studies, Vol. 17, pp. 17-34. ]In Persian[.

1. Farzad-Behtash, M, R., Pir-babaei, M, T., Key-Nezhad, M, A., Agha-babaei, M, T. (2012). The Explanation of dimensions and components of resilience of Islamic cities, journal of Iranian-Islamic city Studies, Vol. 9, pp. 121-113.]In Persian[.

13.Yazdani, M., Pashazadeg, A. (2018).Assessing the Resiliency of Iranian-Islamic Cities (Case Study: Tabriz), Journal of Geography and Regional Development, Vol. 15, pp. 149-172. ]In Persian[.

1. Farzad-Behtash, M. R., Pir-babaei, M. T., Key-Nezhad, M. A., Agha-babaei, M. T. (2012). The Explanation of dimensions and components of resilience of Islamic cities, journal of Iranian-Islamic city Studies, Vol. 9, pp. 121-113.]In Persian[.

15.Mulliner, E., Smallbone, K., Vida, M. (2013). An Assessment of Sustainable Housing Affordability Using Multiple Criteria Decision Making Method, Omega the International Journal of Management Science, Vol. 41, pp. 270-279.

16.Yazdani, M., Pashazadeg, A. (2018).Assessing the Resiliency of Iranian-Islamic Cities (Case Study: Tabriz), Journal of Geography and Regional Development, Vol.15, pp. 149-172. ]In Persian[.

1. Rezaei, M. R. (2010). Explain the resilience of urban communities to reduce the effects of natural disasters (earthquake) Case Study: Tehran metropolis, Ph.D. Thesis, field of urban planning, Tarbiat Modarres University. ]In Persian[.

18.Consulting engineering of Pars Ariyan Ravard (2013), Empowerment plan of Ardebil informal residents, Ardebil municipality.]In Persian[.

1. Kalantary, K. (2008). Processing and analysis of data on socio-economic research. Fourth edition. Tehran: Farhang e Saba Pub. ]In Persian[.