پیشگیری از ترویج آلودگی زیست محیطی در زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان: رهیافت تحلیل عاملی و تصمیم گیری فازی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره هفت، مهرماه 99

پیشگیری از ترویج آلودگی زیست محیطی در زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان:

 رهیافت تحلیل عاملی و تصمیم گیری فازی

محمد حسین درویش متولی [1]

فرهاد حسین زاده لطفی [2] ^*

hosseinzadeh_lotfi@srbiau.ac.ir

نقی شجاع[3]

امیر غلام ابری³

چکیده

زمینه و هدف: امروزه توجه به شاخص‌های محیط زیست پایدار، بسیار  با اهمیت است و بخش قابل توجهی از مدیریت محیط زیست را به خود معطوف ساخته است. بروز آلودگی های زیست محیطی در صنایع و انتشار آن ها در طول زنجیره تامین، پایداری را تحت الشعاع خود قرار می دهد. هدف از این مقاله شناسایی شاخص‌های زیست محیطی موثر بر زنجیره تامین پایدار در صنعت سیمان  و رتبه بندی زنجیره های این صنعت است به گونه ای که کمک کند تا از بروز و ترویج آلودگی زیست محیطی پیشگیری به عمل آید.

روش بررسی: بدین منظور، از تحلیل عاملی و تکنیک تصمیم گیری ویکور فازی استفاده شده است.

یافته‌ها: شاخص‌های موثر در قالب چهار سطع پایداری، استراتژیک، فرایندی و عملیاتی شناسایی و تبیین شده اند. سپس با توجه به شاخص‌های تعیین شده عملکرد زیست محیطی زنجیره تامین پایدار 42 کارخانه حاضر در بورس اوراق بهادار تهران رتبه بندی شدند. نتایج اجرای مدل نشان می دهدکه سطح پایداری دارای بالاترین همبستگی با متغیر مکنون عملکرد زنجیره تامین پایدار بوده و این میزان همبستگی 44 درصد است. وزن سطح عملیاتی 40 درصد، سطح استراتژیک 23 درصد و سطح فرایندی 12 درصد به دست آمد.

بحث و نتیجه‌گیری: نتایج نشان می دهد که شاخص‌های سطح پایداری در زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان دارای اهمیت بالاتری در راستای جلوگیری از بروز و ترویج آلودگی زیست محیطی می باشند. و زنجیره تامین پایدار کارخانه ایلام بر مبنای شاخص‌های زیست محیطی رتبه اول و زنجیره تامین کارخانه باقران رتبه آخر را کسب نموده اند.

واژه‌های کلیدی: ترویج آلودگی محیط زیست، زنجیره تامین پایدار، شاخص‌های عملکرد، مدل ویکور.

Preventing of Environmental Pollution in the Sustainable Supply Chain of the Cement Industry:    

 A Factor Analysis and Fuzzy Decision Making

Mohammad Hossein Darvish Motevalli[4]

Farhad Hosseinzadeh Lotfi[5]*

hosseinzadeh_lotfi@srbiau.ac.ir

Naghi Shoj[6]

Amir Gholam Abri³

Abstract

Background and objectives: Today, sustainable activities are essential for maintaining environmental sustainability, and have attracted a significant part of the environmental economy. The occurrence of environmental pollution in the industry and its dissemination throughout the supply chain tend to overcome sustainability. The purpose of this paper is to identify environmental indicators that affect the sustainable supply chain in the cement industry and rank the chain of the industry in such a way as to prevent the occurrence of Prevention.

Method: Method: For this purpose, factor analysis and fuzzy vikor decision making technique have been used.

Finding: Effective indicators are identified and explained in four levels of sustainability, strategic, process and operational. Then, according to the determined indicators of environmental performance of the sustainable supply chain, 42 factories listed on Tehran stock exchange ranked. The results of the implementation of the model show that the stability level has the highest correlation with the current variable supply chain performance and this correlation is 44%. Operating surface weight was 40%, the strategic level was 23% and the process level was 12%.

Discussion and Conclusion: The results show that sustainability indices in the sustainable supply chain of the cement industry are more important in preventing the occurrence of environmental Prevention. And the sustainable supply chain of the Ilam factory has been ranked in the first rank and supply chain of Bagher Factory based on environmental indicators.

Keywords: Promoting Environmental Pollution, Sustainable Supply Chain, Performance Indicators, Vikor Model.

مقدمه

شالوده اقتصاد محیط‌زیست و پیشگیری از بروز ناهنجاری های زیست محیطی در صنایع در طول دهه 1960 پایه‌ریزی شد. منشا شروع این رویکرد جدید به زمان شروع اولین موج مدرن تفکر سبز و برداشت‌های سیاسی از آن در کشورهای پیشرفته، که به محیط‌زیست‌گرایی معروف است، آغاز شده است (1). منظور از ترویج آلودگی، روند رشد، تکثیر و تهاجم آلودگی زیست محیطی در مکان های مختلف است و در این مقاله منظور آنتروپی مثبت حادث شده در زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان به دلیل بروز خروجی های نامطلوب و به وجود آمدن شرایط بد زیست محیطی می باشد. بر همین اساس در این مقاله شاخص‌های مهم زنجیره تامین پایدار این صنعت شناسایی می شود و با عنایت به اهمیت و اولویت بندی آن ها می توان از بروز و ترویج آلودگی زیست محیطی جلوگیری نمود.

 سه فرآیند اصلی (استخراج، فرآیند‌سازی یا تولید و مصرف) تماماً متضمن تولید ضایعاتی است که در نهایت به محیط‌زیست (هوا، آب یا زمین) بازگردانده می‌شوند. وجود ضایعات فراوان در محل، فرایند تولید سنتی و عدم توجه به مسایل اجتماعی در فرایند تولید و عملیات موجب بروز تغییرات بیولوژیک در محیط‌زیست خواهد شد، که خود باعث آسیب‌ به حیوانات، گیاهان و اکوسیستم می‌شوند (2). هدف اصلی پایداری محیط‌زیست ایجاد موازنه بین فعالیت‌های اقتصادی و اثرات زیست‌محیطی با درنظر گرفتن همه هزینه‌ها و فایده‌های آن‌ها است (3). در ایران هم بر اساس ماده 59 قانون برنامه چهارم توسعه بر ضرورت محاسبه ارزش‌ها و هزینه‌های محیط‌زیستی و لحاظ کردن  این ارزش‌ها و هزینه‌ها در فرآیند امکان‌سنجی طرح‌های توسعه‌ای و صنعتی یا به عبارتی اقتصاد محیط‌زیست تاکید شده است (4). فضای کسب وکار جوامع کنونی به گونه ای است که سازمان‌ها را مجبور ساخته تا برای بقا و توسعه پیوسته به دنبال  کسب مزایای رقابتی به سمت مدیریت های جدیدی چون مدیریت زنجیره تأمین روی آورند( 5). اما این فضاهای پیچیده، باعث مشکلات عدیده هم برای سازمان‌ها و هم برای جامعه انسانی شده است سازمان ها جهت حل این مشکلات به سمت استفاده از روش های نوین مدیریتی سوق یافته اند. یکی از الگو های نوین مدیریت محیط زیست، مدیریت زنجیره تأمین سبز است که به عنوان یک واژه رایج علمی و مدیریتی در سال 1982 توسط اولیور و وبر برای توصیف یک سیستم کنترل سلسله مراتبی برای مواد، اطلاعات و جریان های مالی در یک شبکه چند بعدی بالقوه از نهادهای تصمیم گیری مستقل، معرفی شد (6).

مدیریت پایداری به صورت فعالیت‌های کسب و کار راهبردی برای کمینه سازی ریسک‌های پایداری محیطی، اقتصادی و اجتماعی، بیشینه سازی ارزش شرکتی از جمله ارزش سهام دار در زنجیره تامین و به تبع اقتصاد محیط زیست تعریف می شود (7، 8). مالنکوب و همکاران( 2011 ) (9) خاطر نشان کردند که اولویت های رقابتی در زنجیره تامین پایدار [7]اشاره به اهداف واحد های تولیدی دارد که شرکت ها را قادر به رقابت،                  دست‌یابی به قابلیت‌های اثبات شده برای فعالیت و تقویت مزیت رقابتی شرکت می‌کند. بادی زاده (2017) (10) بیان کرد که انعطاف پذیری دینامیک در عملیات یک لازمه رقابتی برای شرکت ها در مدیریت محیط زیست و رسیدن به  زنجیره تامین  پایدار است. برادنبرگ (2014) (11)خاطر نشان کردند که توسعه پایدار در مدیریت زنجیره تامین، نه تنها یک عامل محدود کننده بلکه یک رویکرد برای بهبود عملکرد است. این بر قدرت رقابتی شرکت و سازمان دهی زنجیره تامین آن اثر دارد.

در منابع مربوط به مدیریت  زنجیره تامین  پایدار ، سبز کردن زنجیره تامین موجب افزایش کارایی و هم افزایی بین شرکا و تسهیل عملکرد زیست محیطی، کاهش پسماند ها و صرفه جویی در هزینه می شود( ماتیاژگان، 2013) (12). از این روی مدیریت  زنجیره تامین  پایدار مستلزم ترکیب دیدگاه های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی عملیات کسب و کار است (توکه و همکاران 2012) (13).

بسیاری از مطالعات چارچوب های مدیریت  زنجیره تامین  پایدار جامع را پیشنهاد می کنند برای مثال، هالت (2009)، (14) تلاش زیادی برای رسیدگی به مدیریت  زنجیره تامین  پایدار از جمله طراحی محصول، منبع یابی و انتخاب مواد، فرایند تولید، تحویل محصول نهایی به مشتری و مدیریت محصول پایان عمر بعد از عمر مفید کرده است. ماریدوس، (2016)(15) یک چارچوب مدیریت  زنجیره تامین  پایدار را ارایه کرده و فرضیاتی را بر اساس نظریه وابستگی منبع، اقتصاد هزینه تراکنش، اکولوژی جمعیت و دیدگاه منبع محور شرکت برای در نظر گرفتن ابعاد کلیدی پشتیبانی که به صورت لازمه اجرای عملیات مدیریت  زنجیره تامین  پایدار مطرح شده است ارایه کردند.

هدف از مدیریت  زنجیره تامین  پایدار این است که اطمینان حاصل شود که تامین کنندگان با الزامات و انتظارات اجتماعی و زیست محیطی کار می کنند و چارچوب اقتصاد محیط زیست رعایت می گردد. آزادی، (2015) (16) این کار اغلب گسترده  و پیچیده و چالش  برانگیز است .

نوآوری این مقاله این است که از چهار بعد به زنجیره تامین پایدار می پردازد و شاخص‌های مرتبط را شناسایی می‌کند و به منظور پیاده سازی این شاخص‌ها و سنجش اثرگذاری آن ها روش رتبه بندی ویکور فازی را پیشنهاد می نماید. یکی از صنایع استراتژیک کشور که هم سهم بسیار مهمی در توسعه داشته و هم در چرخه محیط زیست نقش آفرینی می‌کند، صنعت سیمان است و به همین دلیل بررسی جایگاه آن در اقتصاد محیط زیست و رتبه بندی زنجیره های تامین پایدار آن ضرورت می‌یابد. چرا که آلودگی انتشار یافته از این صنایع مهم‌ترین دلیل بروز و ترویج آلودگی خواهد بود.

هدف ازا این تحقیق، اولاً شناسایی شاخص‌های عملکردی موثر در زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان است که با توجه همه جانبه به آن‌ها می توان تا حد زیادی از بروز و ترویج آلودگی زیست محیطی پیشگیری کرد. و ثانیاً تعیین درجه اهمیت این شاخص‌ها و رتبه بندی زنجیره تامین صنایع سیمان می باشد. برای دست‌یابی یه این هدف، از رهیافت تحلیل عاملی و تکنیک تصمیم گیری ویکور فازی استفاده می شود. از این‌رو در این مقاله به دنبال آن هستیم تا با مطالعه دقیق مطالعات پیشین و بهره مندی از رویکرد تلفیقی فوق به بهبود عملکرد زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان درکشور ایران بپردازیم و وزن شاخص‌ها و رتبه زنجیره های تامین کارخانه های فعال را بر اساس میزان فعالیت های آن ها در زنجیره تامین پایدار شناسایی کنیم.

روش تحقیق

این تحقیق از نوع هدف توصیفی- تبیینی می باشدو از نظر جهت گیری تحقیق از نوع ارزیابی  ( کاربردی) می باشد و از نظر استراتژی پیمایشی است. جامعه آماری این تحقیق 42 کارخانه تولید کننده سیمان حاضر در بورس اوراق بهادار تهران،  به عنوان یک صنعت استراتژیک و کلان  می‌باشد. در این تحقیق سعی شده است که با طراحی پرسش‌نامه و طراحی سوالاتی پیرامون نقاط مجهول مساله، از خبرگان (خبرگان در تحقیق کسی است که حداقل دارای سابقه 5 ساله فعالیت در حوزه مدیریت یا کارشناس صنعت سیمان و محیط زیست بوده و مدرک تحصیلی کارشناسی و بالاتر دارد)، بخواهیم که با تکمیل صحیح پرسش‌نامه، اطلاعات لازم را در اختیار ما قرار دهد. در این تحقیق 3 نوع پرسش‌نامه طراحی و بکار گیری شده است. در پرسش‌نامه اول از روش طرح بلوکی ناکامل متعادل استفاده شده می شود تا بر اساس آن به غربال‌گری شاخص‌های شناسایی شده پرداخته شود. جهت تکمیل این پرسش‌نامه از نمونه در دسترس استفاده شده است. پرسش‌نامه دوم به منظور تحلیل عاملی مولفه ها و شاخص‌های تجمیع شده است که در آن تعداد نمونه 370 نفر به صورت تصادفی بر اساس جدول مورگان انتخاب شده اند و توزیع به گونه ای انجام شد که متناسب با هر کارخانه پوشش لازم را داشته باشد. در این پرسش‌نامه‌ها جهت سنجش نگرش از مقیاس 5 گزینه ای لیکرت استفاده شده است. در پرسش‌نامه سوم که به منظور رتبه بندی کارخانه ها بر اساس شاخص‌های منتخب، پرسش‌نامه‌ای طراحی و توزیع شده است که بتواند به درستی مقایسات را بین کارخانه ها و شاخص‌ها، بر مبنای تکنیک های تصمیم گیری انجام دهد. جهت تکمیل این پرسش‌نامه‌ها از اسناد و مدارک موجود در کارخانه ها نیز استفاده شده است.

مراحل انجام تحقیق

مرحله اول: در این تحقیق با الهام از مدل هرم عملکرد سه وجهی زنجیره تامین و توسعه آن به هرم چهار وجهی برای زنجیره تامین پایدار، شاخص‌های عملکردی از طریق مطالعه و بررسی مقاله ها و منابع معتبر علمی و پژوهشی و بررسی پیشینه تحقیق، شناسایی و تعیین شده است.

مرحله دوم:  در این مرحله با بهره گیری از روش ناپارامتری طرح بلوکی ناکامل متعادل  اقدام به غربال سازی شاخص‌ها نمودیم تا در نهایت اولاً شاخص‌های ارجح به دیدی خبرگان تعیین شوند تا در مراحل بعد از آن ها استفاده شود. و ثانیاً امکان ارزیابی منطقی برای تعداد بی‌شمار شاخص تسهیل شود. مرحله سوم: به منظور تسهیل در محاسبات و شناسایی شاخص‌های مستقل و همجنس، شاخص‌های غربال شده مرحله قبل بر مبنای روش مرکب تجمیع می شوند.

مرحله چهارم: گام بعدی جمع آوری اطلاعات می باشد که از طریق طراحی پرسش‌نامه صورت می گیرد. روایی پرسش‌نامه تحقیق از نوع روایی محتوا است که توسط نظر خبرگان تعیین شده است. پایایی پرسش‌نامه نیز از روش آلفای کرونباخ محاسبه گردید که مقدار آن دارای الفای کرونباخ  708/0 بود.

مرحله پنجم: پس از طراحی پرسش‌نامه و انجام پیش آزمون و رفع نقایص احتمالی، با استفاده از نرم افزاهای SPSS و  لیزرل و روش تحلیل عاملی مدل چهارسطحی زنجیره تامین پایدار اجرا گردیده و شاخص‌های برازش مدل بررسی می گردد. مدل مفهومی تحلیل عاملی چند سطحی در شکل (4) نشان داده شده است.

مرحله ششم: با  عنایت به تحلیل عاملی صورت گرفته شاخص‌های نهایی تعیین می شود.

مرحله هفتم: رتبه بندی زنجیره تامین پایدار کارخانه ها با استفاده از روش تصمیم گیری ویکور فازی  و بر اساس شاخص‌های نهایی شده صورت می گیرد تا وضعیت عملکردی زنجیره های تامین صنعت سیمان در اقتصاد محیط زیست تعیین شود.

-       الگوریتم روش پیشنهادی

قدم اول: شناسایی شاخص‌های زیست محیطی بر اساس روش های آماری و تحلیل عاملی انجام می شود.

قدم دوم: بهره گیری از منطق فازی به منظور قضاوت دقیق در راستای شناسایی وضعیت شاخص‌ها صورت می پذیرد. برای حل ابهامات و وارد کردن احساسات تصمیم گیران از متغییرهای زبانی استفاده می‌گردد. (واراسی، 2017) (17). این متغییرها با استفاده از تئوری‌ مجموعه فازی کمی می شوند و در محاسبات مورد استفاده قرارگیرند.

قدم سوم: شناسایی اهداف تصمیم گیری و تعیین محدوده مساله تحت بررسی (شکل 7)

قدم چهارم: تشکیل ماتریس معیار – فرد تصمیم گیرنده

ماتریس تصمیم یا همان ماتریس امتیازدهی گزینه‌ها براساس معیارها مانند ماتریس D تشکیل می شود. و هر درایه آن با xij نشان داده شده است.

ماتریس تصمیم گیری به صورت زیر طرح ریزی می شود (لیو، 2013):

بنابراین برای وزن ها خواهیم داشت:

برای تعیین وزن اهمیت معیار ها از K فرد تصمیم گیرنده و از طریق متغیرهای کلامی (نمودارهای 4 و 5) استفاده می شود.

قدم پنجم: ترکیب ماتریس های معیار-فرد تصمیم گیرنده با گزینه ها و معیارهای نظیر به نظیر

قدم ششم: استفاده از روش فازی زدایی برای تبدیل اعداد فازی به غیر فازی

قدم هفتم: تعیین نقطه ایده آل مثبت و منفی برای هر معیار که بهترین و بدترینِ هریک را در میان همه گزینه ها تعیین کرده و به ترتیب f ^* وf^- می‌نامیم. اگر معیار از نوع سودمندی باشد خواهیم داشت (کانان، 2014)(18): 

قدم هشتم: تعین مقادیر دو مفهوم اساسی سودمندی (S) و تاسف (R)­که در محاسبات ویکور مطرح است. مقدار سودمندی(S)  بیان‌گر فاصله نسبی گزینه  iام از نقطه ایده‌آل و مقدار تأسف(R)  بیان‌گر حداکثر ناراحتی گزینه iام از دوری از نقطه ایده‌آل می‌باشد (بادیزاده، 2017):

قدم نهم: در این مرحله شاخص ویکور (Q)  برای هر گزینه به صورت جداگانه محاسبه می شود (گنووز، 2017) (19):

قدم دهم: رتبه بندی گزینه ها بر اساس ترتیب نزولی مقادیر به دست آمده به ازای مقادیر  صورت می پذیرد.

قدم یازدهم: بهترین گزینه با کم‌ترین مقدار  تحت شرایطی محقق خواهد شد که دو شرط زیر برقرار باشد که عبارت اند از:

شرط یک: اگر گزینه A1 و A2 در میان m گزینه رتبه اول و دوم را داشته باشند، باید رابطه زیر برقرار باشد:

شرط دو: گزینه A1 باید حداقل در یکی از گروه‌های R و S به عنوان رتبه برتر شناخته شود. اگر شرط نخست برقرار نباشد هر دو گزینه بهترین گزینه خواهند بود. اگر شرط دوم برقرار نباشد گزینه A1 و A2 هر دو به عنوان گزینه برتر انتخاب می‌شوند. (شرط ثبات پذیرش در تصمیم گیری) (5)

1-یافته های تحقیق

مقدار آلفای کرونباخ مولفه ها و شاخص‌های مطرح شده در این تحقیق در جدل (1) ارایه شده است.

-                نتایج آزمون بارتلت جهت کفایت نمونه

با توجه به مقدار KMO  به دست آمده (706/0) که بزرگ‌تر از 7/0 است نتیجه گرفته می شود که همبستگی­های موجود در بین داده­ها برای تحلیل عاملی مناسب خواهد بود. از سوی دیگر برای اطمینان از مناسب بودن داده­ها مبنی بر اینکه ماتریس همبستگی­هایی که پایه تحلیل قرار می­گیرد در جامعه برابر با صفر نیست از آزمون بارتلت^[8](t) استفاده کرده­ایم که در آن مقدار      ( 000/0= Sig ) محاسبه شد. بنابراین با استفاده از آزمون بارتلت می توان از کفایت نمونه­گیری اطمینان حاصل نمود.

-                طرح بلوکی ناکامل متعادل

به منظور غربال‌گری شاخص‌ها از طرح بلوکی ناکامل متعادل استفاده می شود که نقطه مقابل طرح بلوکی کامل است. در این تحقیق بر اساس مطالعات تحقیقات پیشین و نظر خبرگان 200 شاخص مهم و اثر گذار در زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان شناسایی شدند. به منظور پیاده سازی روش مذکور شاخص‌های انتخاب شده در مرحله قبل در قالب پرسش‌نامه‌هایی حاوی 10 شاخص بین 20 نفر از خبرگان توزیع شد تا رتبه هر شاخص تعیین شود. در ضمن به منظور آزمون فرض صفر ( هیچ نوعی از شاخص‌ها بر دیگری برتری ندارد) از ازمون طرح بلوکی ناکامل استفاده شده است. با اجرای مدل، آماره ازمون (178/0) و (Sig=000/0) حاصل شد. بنابراین  فرض H₀ پذیرفته می شود. بر اساس نتایج حاصل از بررسی پرسش نامه ها به روش طرح بلوکی ناکامل متعادل، از بین 200 شاخص تعیین شده بر اساس روش دلفی خبرگان و مطالعات محقق تعداد125 شاخص حائز رتبه برتر شناسایی شدند (که از ذکر آن ها در این بخش خودداری می­شود (رجوع شود به پایان نامه محقق).

-                تجمیع شاخص‌های منتخب

به طور کلی انتخاب شاخص‌های نهایی بر مبنای سه گام مهم، مطالعه چارچوب نظری و تعیین سطوح زنجیره تامین پایدار،  مطالعات تحقیقات پیشین و حقایق آشکار شده برای محقق و خبرگان استوار می باشد.

با عنایت به این‌که استفاده از تمامی شاخص‌ها به صورت یک‌جا بسیار دشوار می‌باشد و ممکن است مسیر منطقی در راستای پاسخ‌گویی به سوالات منحرف شود، محقق با راهنمایی تیم پژوهش و بهره‌گیری از تجارب خبرگان اقدام به تجمیع شاخص‌های مطرح شده بر اساس روش مرکب نموده است تا تعداد شاخص‌ها بدون دستکاری کاهش یابد.. این شاخص‌ها در جدول (2) ارایه شده‌اند. بر این اساس تعدا 53 شاخص نهایی شناسایی شدند.

-                 تحلیل عاملی تاییدی شاخص‌های تحقیق

وضعیت نرمال بودن مشاهدات با استفاده از آزمون کلموگوف- اسمیرنوف مورد بررسی قرار گرفته است. و با توجه به مقدار معنی­ داری آزمون از 50/0 کوچک‌تر است، می­توان گفت فرض صفر نرمال نبودن متغیرها در سطح 95% رد می­شود. نتایج حاصل از آزمون KMO-Bartlett در جدول (1) نشان داده شده است. با توجه به نتایج می‌توان مراحل تحلیل عاملی تاییدی را بر روی داده‌ها به انجام رساند. مقدار بیش از 5/0 آماره KMO موید کفایت نمونه‌گیری و سطح اطمینان 000/0 برای آزمون بارتلت نیز نشان دهنده مناسب بودن مدل عاملی مورد استناد می‌باشد.

جدول 1-  نتایج آزمون KMO-Bartlett

Table 1. KMO-Bartlett test results

-مدل تحلیل عاملی مرتبه اول در حالت تخمین استاندارد

در مدل تحلیل عاملی چهار بعد اصلی از زنجیره تامین پایدار نشان داده شده است. بر اساس اطلاعات حاصل از مدل اندازه­گیری عملکرد زنجیره تامین در حالت تخمین استاندارد، می­توان بیان نمود که شاخص‌های تناسب مدل، نشان دهنده مناسب بودن مدل اندازه گیری است. نتایج تخمین استاندارد نشان می دهد در بین متغیرهای آشکار مربوط به سطح پایداری، دارای بالاترین همبستگی با متغیر مکنون متغیر (p1)  تاثیر عملکرد کارخانه بر اکوسیستم پیرامون بوده و میزان این همبستگی64/0است. به بیانی دیگر یعنی ²(64/0) واریانس سطح پایداری توسط این متغیر آشکار تبیین می شود. به همین ترتیب در بین متغیرهای آشکار سطح استراتژیکی، متغیر آشکار (E7)، سود هر سهم EPS دارای بالاترین همبستگی با متغیر مکنون است که به میزان 91/0 می باشد. در بین متغیرهای آشکار مربوط به سطح فرایندی متغیر (F6)، تلاش در راستای استفاده از فناوری های پیشرفته و مواد اولیه جایگزین دارای بالاترین سطح همبستگی به میزان32/0 است و در سطح عملیاتی متغیر (O5) مجموع تناژ  محصول تولیدی کارخانه دارای بالاتری میزان همبستگی به میزان 669/0 است. نتایج حاصل از تحلیل عاملی تاییدی مرتبه اول در جدول (2) ارایه شده است. در ادامه تحلیل عاملی تاییدی، مدل تحلیل عاملی مرتبه دوم اجرا گردید تا میزان همبستگی متغیرهای مکنون سطوح پایداری، استراتژیک، فرایندی و عملیاتی با متغیر مکنون زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان مشخص گردد. نتایج اجرای مدل نشان می دهدکه سطح پایداری دارای بالاترین همبستگی با متغیر مکنون عملکرد زنجیره تامین پایدار بوده و این میزان همبستگی 44 درصد است. وزن سطح عملیاتی 40 درصد، سطح استراتژیک 23 درصد و سطح فرایندی 12 درصد به دست آمد.

جدول 2- نتایج تحلیل عاملی تاییدی شاخص‌های زنجیره تامین پایدار[9]

Table 2. Results of Factor Analysis of Sustained Supply Chain Indicators

-اجرای مدل ویکور فازی

مرحله اول: پس از بررسی و تایید شاخص‌های مرتبط با سطوح چهارگانه زنجیره تامین پایدار بر اساس نظر خبرگان تعداد 36 شاخص با وزن بالاتر به منظور اجرای مدل ویکور فازی و تعیین رتبه عملکرد هر یک از 42 کارخانه تحت بررسی بر اساس اشخاص های کلیدی مرتبط با اقتصاد محیط زیست انتخاب گردیدند که در شکل (1) ارایه شده است.

مرحله دوم: در این مرحله متغیرهای کلامی بر مبنای روش فازی مثلثی ارایه شده به صورت اعداد خاکستری تبدیل می­شوند و میزان اهمیت شاخص‌ها و معیارهای اصلی از دید خبرگان بیان می شود. سپس با استفاده از معادلات (13 و 15) مقادیر فازی جمع شده از نرخ جایگزینی ذهنی خبرگان محاسبه گردید و در جدول جداگانه ارایه می شوند. جداول مربوط به محاسبات تبدیل متغیرهای زبانی به فازی برای شاخص‌ها، و معیارهای هریک از زنجیره های تامین پایدار، امتیازات جایگزینی، مجموع مقادبر فازی شاخص‌ها، نظیر به نظیر گزینه ها به دست آمده و به طور کامل در رساله محقق ارایه شده است و در این مقاله به دلیل رعایت اختصار و حجم محاسبات از ذکر ان ها خودداری می شود.

مرحله سوم: در این مرحله مقادیر f * وf^-  با توجه به روابط (17 و 18) محاسبه می شود. زمانی که شاخص از جنس سود باشد بزرگ‌ترین مقدار آن شاخص در بین تمامی گزینه ها و زمانی که از جنس هزینه باشد کم‌ترین مقدار در بین تمامی گزینه ها را به خود اختصاص می دهد.

مرحله چهارم: در این مرحله مقدار فازی جمع شده از گزینه ها با استفاده از معادله (16) فازی زدایی شده است و نتایج در جدول (5) ارایه شده است. بر اساس این روش وزن 4 سطح تحت بررسی به صورت زیر استخراج شده است. سطح پایداری با 368/0 = W1 دارای بالاترین ضریب وزنی است. سطح استراتژیک دارای اهمیت وزنی 228/0=W2  در رتبه دوم، سطح عملیاتی با اهمیت وزنی215/0 = W3 در رتبه سوم و در نهایت سطح فرایندی با اهمیت وزنی 189/0 =  W4 در رتبه چهارم قرار دارند.

همان‌طور که در جدول مشاهده می شود پس از تعیین وزن هر شاخص عملیات فازی زدایی صورت گرفت و وزن نرمالیزه شده هر شاخص تعیین شد. شاخص C1 (عملکرد کارخانه بر اکوسیستم پیرامون) رتبه اول را در بین 36 شاخص تحت بررس به خود اختصاص داد که نشان دهنده ضریب اهمیت این شاخص در اقتصاد محیط زیست و زنجیره تامین پایدار است.

شاخص C3 (تامین کنندگان پایدار) رتبه دوم، شاخص C2 (مسئولیت اجتماعی)حایز رتبه سوم، شاخص C4 ( انتشار آلودگی ناشی از مواد غیر قابل بازیافت) رتبه هیجدهم و به همین ترتیب تا شاخص C27 (مجموع هزینه های خرید در زنجیره تامین) که رتبه سی و ششم را به خود اختصاص داد و از اهمیت کم‌تری برخوردار است. وزن های بدست آمده به مدیران کمک می‌کند تا تمرکز بیش‌تری در فرایند تولید و عملیات داشته باشند و سعی کنند شاخص‌های با ضریب اهمیت بالاتر را بیش‌تر مد نظر قرار دهند و از این طریق بتوانند زنجیره تامین پایدار را کنترل نمایند. همچنین در این جدول مقادیر وزنی هر شاخص به ازای هریک از زنجیره های تامین صنعت سیمان به صورت تفکیکی نیز ارایه شده است. به طور مثال در زنجیره تامین A1، وزن شاخص C1=0/75، C2=0/625، C3=0/641 و ... می باشد. این وزن ها کمک می‌کند تا مدیریت زنجیره متوجه نقاط ضعف و قوت خود در بکارگیری شاخص‌ها شود و بر پایه آن برنامه استراتژیک و بلند مدت صنعت را تدوین نماید.

مرحله پنجم: در این مرحله مقادیر Q,R,S  برای همه گزینه­ها  و بر اساس روابط (19 و 20و 21) محاسبه شده است و نتایج در جدول زیر ارایه گردیده است. در این مقاله وزن استراتژی v=0/5 فرض می شود. البته در ادامه و در شکل (2)، به منظور تحلیل حساسیت مقادیر این استراتژی در حالت های مختلف نیز بیان می گردد.

مرحله ششم: رتبه نهایی گزینه ها بر اساس مقادیر Q,R,S    ارایه می شود. این نتایج در جدول (6 ) اراده شده است. باید توجه داشت که مقدار Si* کم‌ترین مقدار Siها و Si- بزرگ‌ترین مقدار Siها می باشد. و همچنین مقدار Rj* کم‌ترین مقدار Rjها و Rj- بزرگ‌ترین مقدار Rjها را در بر می گیرند. بر اساس نتایج بدست امده، Si*=0/0737 و Si-=0/3652 و    Rj*=0/0219 و Rj-=0/0452 می باشد. 

بر اساس نتایج حاصل از مقادیر Q می توانیم رتبه هریک از زنجیره های تامین پایدار تحت مطالعه را مشخص کنیم. همانطور که در جدول (6) مشاهده می شود زنجیره تامین پایدار سیلام رتبه اول در بهره گیری از شاخص‌های پایداری و مرتبت با اقتصاد محیط زیست را به خود اختصاص داده است. زنجیره تامین سشرق رتبه دوم، سشمال رتبه سوم، سنیر رتبه چهارم و به همین ترتیب تا زنجیره تامین سباقران رتبه چهل و دوم را به خود اختصاص دادند. قطعاً نسبت تولید خروجی های نامطلوب کمتر و همچنین بهره گیری موقر از منابع ، امکانات و پتانسیل موجود در زنجیره تامین سبب شده تا رتبه هر یک از این کارخانه ها تعیین شود. در ضمن متناسب با مقادیر SوR نیز رتبه بندی صورت گرفته قابل مشاهده است[10]. به طور مثال بر اساس مقادیر R زنجیره تامین پایدار سنیر رتبه اول و سباقران رتبه چهل و دوم را به خود اختصاص دادند. و همینطور بر اساس مقادیر S مشاهده می شود که زنجیره تامین سیلام رتبه اول و زنجیره تامین سرود رتبه آخر را کسب کردند. یادآور می شویم که ملاک رتبه بندی نهایی بر اساس روش پیشنهادی در این مقاله، مقادیر Q می باشد.

شکل 1- سطوح زنجیره تامین و شاخص‌های مرتبط

Figure 1. Supply chain levels and related indicators

جدول 3- اهمیت وزن شاخص‌ها از دید خبرگان

Table 3. Importance of weight indicators from the perspective of  experts

جدول 4- ارزیابی گزینه ها با توجه به معیار های سطوح چهارگانه

Table 4. Evaluation of options according to the criteria of the  four levels

جدول 5- مقادیر فازی زدایی شده و وزن شاخص‌ها و گزینه ها

Table 5. Decay values and weight of indices and options

جدول 6- رتبه بندی زنجیره های تامین پایدار در صنعت سیمان

Table 6. Ranking of sustainable supply chains in the cement industry

بحث و نتیجه گیری

در طول سه دهه­ی اخیر میزان توجه عمومی به مسایل زیست محیطی به نحو چشم­گیری افزایش یافته است. در این راستا یکی از مسایل مهم، شناسایی شاخص‌های مرتبط با مسایل پایداری زیست محیطی در زنجیره های تامین می باشد. بدون شک توجه به رویکرد آینده نگری و افزایش آگاهی نسبت به حفاظت از محیط زیست و سوق دادن این امر مهم در همه فعالیت های تولیدی و صنعتی و تدوین قوانین و مقررات پیرامون این موضوع، سبب شده است تا سازمان های تجاری و صنعتی بیش از پیش به استفاده بهینه از منابع و کاهش آلودگی های پیرامون توجه داشته باشند. بدون شک توجه به این ملاحضات در بلند مدت سودآوری و راندمان کاری بهتری را  برای این سازمان ها به ارمغان خواهد داشت. در این مقاله شاخص‌های اثر گذار زیست محیطی که منجر به بروز پدیده و ترویج آلودگی در زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان دارند شناسایی شد و بر مبنای آن ها زنجیره های تامین صنعت سیمان رتبه بندی شدند. بر همین اساس در این مقاله 42 کارخانه سیمان به عنوان مطالعه موردی انتخاب شدند و مورد ارزیابی قرار گرفتند. در این ارزیابی 4 سطح مهم پایداری، استراتژیک، فرایندی و عملیاتی پایه و اساس انتخاب شاخص‌های کلیدی عملکردی تعیین شدند. با مطالعات بررسی های صورت گرفته 53 شاخص به منظور تحلیل عاملی تاییدی انتخاب شدند. نتایج حاصل از تحلیل عاملی سبب شد تا با نظر خبرگان 36 شاخص اثرگذار به منظور رتبه بندی زنجیره‌های تامین پایدار این صنعت به وسیله مدل ویکور فازی انتخاب شدند. در راستای افزایش دقت خبرگان در رای دادن به شاخص‌های نهایی از تکنیک تصمیم گیری چند معیاره ویکور فازی رتبه بندی استفاده شده است و رتبه بندی زنجیره تامین پایدار صنعت سیمان ارایه شد. از بین 36 شاخص تحت بررسی شاخص اثرگذاری کارخانه بر اکوسیستم پیرامون با وزن(181/0) دارای بالاترین ارجحیت بوده و بعد از آن شاخص‌های تامین کنندگان پایدار  با وزن (176/0) و مسئولیت اجتماعی با وزن (174/0) در رده دوم و سوم قرار می گیرند و شاخص هزینه های خرید با کیفیت ملزومات با وزن (103/0) در رتبه آخر قرار گرفته اند. با توجه به شاخص‌های انتخاب شده بر اساس مدل ویکور فازی رتبه بندی انجام شد که زنجیره تامین سیلام رتبه اول و زنجیره تامین سباقر رتبه چهل و دوم را به خود اختصاص دادند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در راستای بهبود وضعیت پایداری زنجیره تامین و حفظ محیط زیست در صنعت سیمان، باید شاخص‌های متعددی را مد نظر قرار داد به گونه ای که ابعاد کلی این رویکرد پوشش داده شود. با توجه به شناخت وضعیت زنجیره تامین پایدار، هر یک از این کارخانه ها می توانند نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی نمایند و تلاش کنند تا از عوامل و شاخص‌های ضعیف دوری کنند و خود را در شرایط نرمال و مناسبی قرار دهند. این در حالی است که بخشی از انرژی آن ها باید صرف حفظ فاکتورها و شاخص‌هایی شود که همچنان در وضعیت مطلوب قرار دارند. به هر حال به منظور دستیابی به یک اقتصاد محیط زیست پایدار، زنجیره های تامین اولین فاکتوری هستند که صنایع باید به آن توجه کنند تا خروجی نامطلوب کم‌تری داشته باشند. مدیران این صنایع باید روی این مساله تمرکز کنند که بهترین کاتالیزور در هر صنعتی زنجیره تامین پایدار ان صنعت است. امید می رود در برنامه های کلان و استراتژیک وزارت خانه های مطبوع به معقوله اقتصاد محیط زیست بر پایه زنجیره تامین پایدار توجه شود.  با توجه به شاخص‌های تعیین شده در این مقاله و تعیین ضریب اهمیت هر یک از آن ها پیشنهاد می شود با مدل های دیگر نیز رتبه بندی و ارزیابی عملکرد زنجیره تامین پایدار صورت پذیرد. درچند دهه­ی اخیر بسیاری از مطالعات برای ارزیابی عملکرد درجهت بهبود وضعیت عملکرد صنایع از روش تحلیل پوششی­داده­ها استفاده می­شود. ولی هنوز روش مناسبی برای ارزیابی عملکرد زنجیره تامین پایدار با ساختار شبکه که در بر گیرنده شاخص‌های مبتنی بر اقتصاد محیط زیست باشد ارایه نشده است. لذا دراین مطالعه پیشنهاد‌های زیر برای آینده پیشنهاد می­شود :  1. ارزیابی کارایی زنجیره تامین پایدار با شاخص‌های منتخب در این مقاله در طی پریودهای مختلف.

2. رتبه بندی زنجیره های تامین بر اساس روش تحلیل پوششی داده ها و شاخص‌های تعیین شده و مقایسه آن با روش مورد استفاده در این مقاله.

شکل 2- تغیرات نوسان با عنایت به بازه ضریب استراتژی را برای زنجیره های تامین پایدار 42 کارخانه سیمان

Figure 2. Fluctuation variations with respect to the range of strategy coefficient for sustainable supply chains 42 cement plants

Reference

1. Shabanpour, H., Yousefi, S., Farzipoor Saen, R. 2017. Forecasting efficiency of green suppliers by dynamic data envelopment analysis and artificial neural networks. Journal of Cleaner Production 142, 1098e1107.
2. Olfat, Liaia, Morning Sufi, Migmar et al. 1391. "A Model for Assessing Supply Chain Performance Using a Network Data Envelopment Analysis Model in the Drug Industry", Journal of Industrial Management Studies, Vol. 10, No. 26, 26-1. (In Persian).
3. Kiani, Fatemeh, Ansari, Rahimi,. 2014."Economic, social and environmental impacts of Hegmatan cement plant on Shangjarin Village". Quarterly Journal of Rural Space and Rural Development,, 4 (2), 144-133.
4. Management and Planning and Budget Organization "Fourth Development Plan of the Country", 2007, Tehran. In Persian.
5. Seied Hosseini, Seyyed Mohammad, "Advanced Engineering Economics and Decision Analysis". Science and Technology University Press, 2014. (In Persian (.
6. Liou, J.J.H., 2013. New concepts and trends of MCDM for tomorrow–in honor of Professor. Journal Technological and Economic Development of Economy Volume 19,331-347.
7. Wolf, C., & Seuring, S. 2010/ Environmental impacts as buying criteria for third party logistical services. International Journal of Physical Distribution & Logistics Management, 40(1/2), 84–10/
8. Gandhi, S., Kumar Mangla, S., Kumar, P. 2015. Evaluating factors in implementation of successful green supply chain management using DEMATEL: A case study. International Strategic Management Review 3, 96–109
9. Mollenkopf, D., Stolze, H., Tate, W.L. and Ueltschy, M. 2010/ Green, lean, and global supply chains. International Journal of Physical Distribution and Logistics Management, 40(1/2): 14-41.
10. 10/ Badiezadeh, T., Farzipoor Saen, R., Samavati, T. 2017. Assessing sustainability of supply chains by double frontier network DEA: A big data approach. Computers & Operations Research, In Press, Corrected Proof, Available online 6 June.
11. Brandenburg, m. 2014. Quantitative models for sustainable supply chain management: Developments and directions. European Journal of Operational Research Volume 233, Issue 2, 1 March 2014, Pages 299-312.
12. Mathiyazhagan, K., Govindan, K. and Noorul Haq, A. 2014. Pressure analysis for green supply chain management implementation in Indian industries using analytic hierarchy process. International Journal of Production Research, 52: 1-16.
13. Toke, L. K., Gupta, R. C, Dandekar M. 2012. An empirical study of green supply chain management in Indian perspective. International Journal of Applied Science and Engineering Research, 1(2): 372–83.
14. Hsu, C.W., and Hu. A.H. 2008. Green Supply Chain Management in the Electronic Industry. International Journal of Science and Technology, 5(2): 205- 216.
15. Mariadoss, B., TingChi, H., Tansuhaj, P., Pomirleanu, N. Polyakovskiy, S., Varasi, M. 2016. Sustainable supply chain network design: A case of the wine industry in Australia. Omega Volume 66, Part B, January 2017, Pages 236–247.
16. Azadi, m. Jafarian, m. 2015. A new fuzzy DEA model for evaluation of efficiency and effectiveness of suppliers in sustainable supply chain management context. Computers & Operations Research 54, 274 -285.
17. Olfat, L., Amiri, M., Bamdad Soufi, J., Pishdar, M. 2016. A dynamic network efficiency measurement of airports performance considering sustainable development concept: A fuzzy dynamic network-DEA approach. In Journal of Air - - Transport Management 57, 272e290/
18. Genovese, A. Adolf A, A. Alejandro, F. 2017. Sustainable supply chain management and the transition towards a circular economy: Evidence and some applications. O mega 344- 357.
19. Genovese, A. Adolf A, A. Alejandro, F. 2017. Sustainable supply chain management and the transition towards a circular economy: Evidence and some applications. O mega 344- 357