بررسی نقش سرمایه اجتماعی در حفاظت محیط زیست شهر ایلام

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهبیست و دوم، شماره نه، آذر  ماه 99

بررسی نقش سرمایه اجتماعی در حفاظت محیط زیست شهر ایلام

پاکزاد آزادخانی^[1] *

Pakzad540azad@gmail.com

جعفر حسین زاده [2]

فرحناز کرمی[3]

چکیده

زمینه و هدف: ارتباط محیط زیست و سرمایه اجتماعی از جمله موضوعات جدیدی است که موردتوجه محققان زیست‌‌محیطی قرار گرفته است. پژوهشگران معتقدند که سطوح سرمایه اجتماعی بر رفتارهای زیست‌‌محیطی و حفاظت از محیط زیست تأثیر به­سزایی دارد و رفتارهای زیست‌‌محیطی افراد و تمایل آنها به حفظ محیط زیست به شخصیت، وضعیت و ظرفیت‌‌های اجتماعی در جامعه بستگی دارد. هدف اصلی پژوهش حاضر تعیین نقش سرمایه اجتماعی بر حفاظت محیط زیست در شهر ایلام می‌‌باشد.

روش بررسی: روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و از نوع کاربردی است. این تحقیق در سال 1396انجام گرفته است. جامعه آماری پژوهش ساکنان شهر ایلام هستند که تعداد 383 نفر از آنها با استفاده از فرمول کوکران انتخاب و بین آنها به­روش نمونه­گیری تصادفی طبقه‌‌ای توزیع شد. ابزار این پژوهش پرسش‌‌نامه محقق‌‌ساخته می‌‌باشد که روایی و پایایی آن با استفاده از نظر کارشناسان و آلفای کرونباخ به میزان 879/0 مورد تایید قرار گرفته است. تجزیه و تحلیل داده‌‌ها در این پژوهش با استفاده از آزمون‌‌های همبستگی و رگرسیون در نرم‌‌افزار Lisrel انجام شده است.

یافته‌‌ها: یافته‌‌ها نشان داد که بین سرمایه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین بین ابعاد سرمایه رابطه‌‌ای و سرمایه شناختی و حفاظت محیط زیست رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. اما بین بعد سرمایه ساختاری و حفاظت محیط زیست رابطه‌‌ای یافت نشد.

بحث و نتیجه‌‌گیری: در صورت وجود سرمایه اجتماعی در یک جامعه به اهداف از پیش تعیین‌‌شده به‌‌منظور حفظ محیط زیست با کمترین هزینه و با مشارکت، هماهنگی، تعاون مبتنی بر اعتماد و همبستگی می‌‌توان دست یافت. هر چه سرمایه اجتماعی در یک جامعه بیشتر باشد میزان تمایل به حفاظت از محیط زیست نیز بالا می­رود.

واژه‌‌های کلیدی: سرمایه‌ اجتماعی، محیط زیست، حفاظت محیط زیست، شهر ایلام.

Investigating the Role of Social Capital in Environmental Protection in Ilam City

Pakzad Azadkhai[4]*

Pakzad540azad@gmail.com

Jaafar Hoseinzadeh[5]

Farahnaz Karami[6]

Abstract

Background and Objective: The relationship between the environment and social capital is one of the newest subjects which have attracted the attention of the environmental researchers. Scholars believe that the levels of social capital have a significant effect on the environmental behaviors and the protection of the environment, and the environmental behaviors of people and their tendency to maintain the environment depend on personalities, conditions and social capacities in a society. In other words, the main objective of this paper is to investigate the role of social capital in protecting the environment in Ilam City.

Methodology: The method used in this study is analytical-descriptive. The statistical population includes the residents of Ilam City, and 383 of them were chosen as the sample using Cochran's Formula, and they were given the questionnaires by Stratified Random Sampling Method. To gather the required data, the researcher-made questionnaire was used whose validity and reliability were confirmed by experts and by Cronbach's alpha, which was calculated to be 0.879. To analyze the data, correlation and regression tests in LISREL application were used.

Findings: The findings reveal that there is a positive significant relationship between the social capital and protecting the environment. Furthermore, there is a positive significant relationship between the components of the relational capital and cognitive capital and protecting the environment. However, there is no relationship between the component of structural capital and protecting the environment.

Discussion and Conclusions: In order to realize the predetermined objectives of protecting the environment with the least amount of expenses and the most cooperation based on trust and affinity, social capital in the society is of utmost importance. The higher the social capital in a community, the higher the willingness and tendency to protect the environment in that community.

Keywords: Social Capitals, Environment, Protecting the Environment, Ilam City

مقدمه   

امروزه نشانه‌‌های تنگناهای محیط زیست در سطح جهان آشکار شده و نمی‌‌توان همانند گذشته به مصرف منابع طبیعی ادامه داد (1). محققان، طرح‌‌های گوناگونی برای حل مشکلات محیط زیستی ارائه نموده‌‌اند که اغلب آنها تکنولوژیکی هستند. لذا به تغییر شیوه زندگی انسان‌‌ها و تغییر رفتارهای آنها روی آورده‌‌اند (2). رفتارهای محیط‌‌زیستی انسان، به عنوان یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین عامل بر محیط طبیعی، مورد توجه بسیاری از جامعه‌‌شناسان قرار گرفته است. طرح این مفهوم حاکی از اهمیت نقش این رفتارها در محیط طبیعی است. یکی دیگر از مفاهیمی که در سال‌‌های اخیر در مطالعات اجتماعی موردتوجه اندیشمندان و محققان قرار گرفته، مفهوم سرمایه‌‌اجتماعی است که در کنار منابع مالی و نیروی انسانی از عوامل تأثیرگذار بر ارتقای توسعه پایدار در جوامع انسانی شمرده می‌‌شود (3).

امروزه، تجربه مشکلات محیط‌‌زیستی تنها به کشورهای توسعه‌‌یافته محدود نمی‌‌شود، بلکه اکثر کشورهای جهان (از جمله ایران) را نیز در بر می‌‌گیرد (4). بنابراین، انجام این پژوهش از سه منظر دارای اهمیت و ضرورت می‌‌باشد: اولاً، نتایج تحقیقات زیادی از صاحب‌نظران و محققان نشان می‌‌دهد سرمایه اجتماعی منبع کنش اجتماعی است و پیامد مثبت سرمایه‌ی اجتماعی چنان گسترش یافته‌ است که می‌تواند بسیاری از مشکلات جامعه را درمان کند و در صورت پایبندی افراد، منافع جمعی را تأمین نماید. ثانیاً، رشته‌‌های مختلف با اهدافی متفاوت، مطالعاتی در خصوص تأثیر سرمایه اجتماعی بر مؤلفه‌‌هایی همچون مشارکت سیاسی و اجتماعی، شبکه اجتماعی، جنسیت، توسعه، مدیریت، کیفیت زندگی، مهاجرت و ... به انجام رسانده‌‌اند. اما مطالعه‌‌ای گسترده که به‌‌طور مستقیم به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر رفتارهای زیست‌‌محیطی بپردازد، صورت نگرفته است. ثالثاً، اهمیت موضوع با بروز مسائل و مشکلات زیست‌‌محیطی در سطح محله‌‌ای و منطقه‌‌ای، ضرورت اقدامات در جهت کاهش مصائب ناشی از آن و نیاز به اطلاعاتی برای سیاستگذاری‌‌ها، طرح‌‌ها و برنامه‌‌ریزی در جهت کاهش مشکلات زیست‌‌محیطی مشهودتر می‌‌شود. نیاز به اطلاعات در سازمان‌‌های متولی محیط زیست برای شناخت مسئله در برنامه‌‌ریزی و اجرای آن از اهمیت به‌‌سزائی برخوردار است. می‌‌توان با تحقیق و پژوهش عوامل مؤثر بر محیط زیست را شناسائی کرده تا در سیاستگذاری‌‌های زیست‌‌محیطی مورد استفاده قرار گیرد.

خشکسالی‌‌های متعدد سال‌‌های اخیر کشور و همین­طور شهر ایلام، رفتارهای غیرمحیط‌‌زیستی برخی شهروندان ایلامی و گردشگران، آتش‌‌سوزی‌‌ها، سیل، آفت‌‌ها و بسیاری عوامل دیگر تلفات جبران‌‌ناپذیری را بر پیکره محیط‌‌زیست وارد نموده است. اما خساراتی که از طریق مخاطرات انسانی بر پیکره محیط زیست وارد آمده نسبت به مخاطرات طبیعی بسیار بیشتر بوده است. عدم مشارکت افراد جامعه در حفظ محیط زیست، رعایت نکردن اصول محیط زیستی، عدم آگاهی کافی در مورد عواقب انجام رفتارهای تخریب‌‌گرانه، نبود انسجام، تعامل، و روابط اجتماعی بالا در جامعه، و بسیاری عوامل دیگر محیط زیست شهر ایلام را با چالش‌‌های زیادی مواجه نموده است. لذا حفظ محیط زیست و حرکت به سوی توسعه پایدار از جمله مسائلی است که مورد توجه سیاستمداران استان قرار گرفته است. با توجه به نقش قابل ملاحظه سرمایه اجتماعی و ابعاد اصلی آن مانند سرمایه ساختاری، سرمایه شناختی و سرمایه ارتباطی بر رفتار انسان ها در زمینه رفتارهای زیست‌‌محیطی، در این تحقیق به دنبال پاسخگویی به این سوال اصلی خواهیم بود که، آیا سرمایه اجتماعی بر حفاظت محیط زیست تأثیر دارد؟ و آیا ابعاد سرمایه اجتماعی بر حفاظت از محیط زیست تأثیرگذار است؟

پیشینه پژوهش

رفتارهای زیست‌‌محیطی افراد و تمایل آنها به حفظ محیط­زیست به شخصیت، وضعیت و ظرفیت‌‌های اجتماعی در جامعه بستگی دارد. به طور مثال افراد خودکنترل و هدف‌‌گرا رفتارهای مطلوب‌‌تری نسبت به محیط­زیست از خود نشان می­دهند. همچنین بین سرمایه‌‌های عمومی اجتماعی و تأثیرات سیاست‌‌های زیست‌‌محیطی ملی و عوامل اساسی اقتصادی و جمعیت­شناسی تعیین‌‌کننده عملکرد ملی محیط­زیست رابطه وجود دارد. وجود سرمایه اجتماعی صرف شرط کافی برای بهبود نتایج ملی محیط­زیست نیست. به این دلیل که نوع سرمایه اجتماعی و چگونگی نتایج آن متفاوت است و تأثیر کلی آن بر عملکرد محیطی زیست در سطح ملی متفاوت است. پژوهش­های متعدد داخلی و خارجی در زمینه موضوع پژوهش انجام شده است:

به طور مثال؛ پتوس و گیلز (5) نشان دادند که افراد خودکنترل و هدف‌‌گرا رفتارهای مطلوب‌‌تری نسبت به محیط‌‌زیست از خود نشان می‌‌دهند. همچنین این تحقیق نشان داد افرادی که خود را در جریان اتفاقات رخ داده در محیط می­دانند، تمایلات کمتری برای دفاع از قوانین و محدودیت های طراحی شده برای محافظت و یا بهبود کیفیت محیط زیست دارند. نتایج پژوهش گرافتون و نولز (6) بین سرمایه های عمومی اجتماعی و تأثیرات سیاست‌‌های زیست‌‌محیطی ملی و عوامل اساسی اقتصادی و جمعیت‌‌شناسی تعیین‌‌کننده عملکرد ملی محیط زیست رابطه وجود دارد. وجود سرمایه اجتماعی صرف شرط کافی برای بهبود نتایج ملی محیط زیست نیست. به این دلیل که نوع سرمایه اجتماعی و چگونگی نتایج آن متفاوت است و تأثیر کلی آن بر عملکرد محیطی زیست در سطح ملی متفاوت است. استرن و همکاران (7) بیان داشتند افرادی که آمادگی بیشتری برای تغییر دارند، دگر دوست هستند و احساس نزدیکی با طبیعت می کنند، احتمال بیشتری وجود دارد که رفتارهای محافظت از محیط بیشتری از خود نشان دهند. گرجی‌‌گرسامی و همکاران (8) نشان دادند که بین شاخص‌‌ها مهم سرمایه اجتماعی؛ مشارکت، انسجام و اعتماد و مدیریت رفتارهای زیست‌‌محیطی افراد رابطه معنادار وجود دارد. لیو و همکاران (9) معتقدند که بعد سرمایه اجتماعی شناختی بیش از سایر ابعاد سرمایه اجتماعی افراد جامعه بر رفتارهای محیط‌‌زیست آن‌‌ها تأثیرگذار است. از نظر توماس (10) سرمایه اجتماعی چارچوبی را برای درک وضعیت رفتار زیست محیطی فراهم می­کند. همچنین سرمایه اجتماعی ، تعامل افراد و گروه­های مختلف را در شناسایی منافع زیست محیطی فراهم می­کنند. واقفی و حقیقتیان (11) ابراز داشتند که سرمایه اجتماعی رابطه مستقیمی با انجام رفتارها طرفدار محیط زیست دارد و تسهیل کننده آن است. از نظر کاسکانته و همکاران (12) سرمایه اجتماعی یکی از عوامل تأثیرگذار بر رفتار زیست­محیطی افراد جامعه است و می‌‌توان با گسترش انسجام به انجام رفتارها مسئولانه و مثبت نسبت به محیط زیست کمک کرد. لارسون و همکاران (13) نیز نشان دادند سرمایه اجتماعی و به خصوص مؤلفه­های مشارکت و اعتماد و انسجام تأثیر به­سزایی در رفتارهای زیست محیطی دارند.

نتایج پژوهش خوش‌‌فر و همکاران (14) نشان داد که سرمایه اجتماعی همبستگی مثبت و قوی با رفتارهای مسئولانه نسبت به محیط زیست دارد. این رابطه قوی بین میزان سرمایه اجتماعی افراد با رفتارهای مسئولانه آنان نسبت به محیط زیست حاکی از آن است که هنجارهای اعتماد و مشارکت و همچنین احساس امنیت بر کنش اجتماعی افراد نسبت به محیط طبیعی پیرامون خود تأثیر به­سزایی دارند. در پژوهش صالحی و امام قلی (15) بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی رابطه مثبت و مستقیمی وجود دارد. فرهمند و همکاران (16) بین سن پاسخ­دهندگان، آگاهی زیست‌‌محیطی، فردگرایی، رضایت از زندگی، و رفتارهای زیست‌‌محیطی رابطه معنی‌‌داری را مشاهده نمود و همچنین در پژوهش آنان، بین زنان و مردان در رفتارهای زیست‌‌محیطی تفاوت معنی‌‌داری وجود دارد. یزدانی و شمس (17) بین هر سه مؤلفه سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست‌‌محیطی روستاییان رابطه مثبت و معنی‌‌داری یافتند. در پژوهش کبیری و کریم‌‌زاده (18) 22 درصد تغییرات دغدغه زیست‌‌محیطی توسط سرمایه اجتماعی تبیین می‌‌شود (18). بخشی و همکاران (19) نشان دادند که بین سرمایة اجتماعی و رفتارهای محیط زیستی دانشجویان رابطة مثبت و مستقیم وجود دارد و از بین ابعاد سرمایة اجتماعی، شدت و قدرت همبستگی دو بعد انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی با رفتارهای محیط زیستی دانشجویان قوی‌‌تر است.

براساس این پشتوانه نظری و پیشنه پژوهش­های ذکر شده مدل مفهومی پژوهش به صورت زیر ارائه می­گردد.

شکل 1- مدل مفهومی پژوهش

Picture 1- The Conceptual model of the study

مبانی‌‌نظری پژوهش

سرمایهاجتماعی

مبحث سرمایه‌‌ اجتماعی، با وجود عمر کوتاهش، دارای دایره‌‌ وسیعی از تعاریف و مفاهیم چندسطحی و چندبعدی است که هر صاحب‌‌نظری به جنبه‌‌هایی از آن و گاه با تعابیر مخصوصی به آن اشار کرده است. گروهی آن را به معنای "هنجارها و شبکه‌‌هایی که امکان مشارکت مردم در اقدامات جمعی به منظور کسب سود متقابل را فراهم می‌‌کند "دانسته‌‌اند (20). برخی دیگر از صاحب‌‌نظران سرمایه‌‌ی اجتماعی را مجموعه‌‌ای از روابط، تعاملات و شبکه‌‌های اجتماعی که در میان افراد و گروه‌‌های اجتماعی وجود داشته و موجب گرمی روابط اجتماعی و تسهیل کنش اجتماعی می‌‌شود، تعریف نموده‌‌اند (21). به نظر کلمن، سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی^[7] است که به کنشگر اجازه می‌‌دهد تا با استفاده از آن به منابع خود دست یابد و هنگامی به وجود می‌‌آید که روابط بین افراد به گونه‌‌ای دگرگون شود که کنش را تسهیل می‌‌کند (22). پیربوردیو سرمایه اجتماعی را از سایر انواع سرمایه‌‌های اقتصادی، فرهنگی و نمادین متمایز می‌‌سازد و برای آن خصلتی ساختاری و تعاملاتی قائل است (23). از نظر پاتنام سرمایه اجتماعی عبارت است از پیوندهای بین افراد (شبکه‌‌های اجتماعی) و هنجارهای اعتماد و کنش و واکنش متقابل که از این پیوندها ناشی می‌‌شوند (24). فرانسیس فوکویاما سرمایه اجتماعی را مجموعه‌‌ای از هنجارهای موجود در سیستم‌‌های اجتماعی می‌‌داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن هزینه‌‌های تبادلات و ارتباطات می‌‌گردد (25). صاحب‌‌نظران نشان داده‌‌اند که آن‌‌چه برای افراد صدق می‌‌کند، برای اجتماعات نیز مصداق دارد (26). این بدان معناست که سرمایه اجتماعی را می‌‌توان به همان صورتی که در باب افراد مصداق پیدا می‌‌کند، دربارة سازمان‌‌ها، گروه‌‌ها و جوامع نیز به­کار برد.

ابعاد و شاخص‌‌های سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی را از منظرهای مختلفی می‌‌توان مطالعه کرد. موارد ذیل ابعادی هستند که می‌‌توانند ما را در تبیین بهتر سرمایه اجتماعی یاری کنند: 1-اعتماد (اجتماعی- بین نژادها) 2- مشارکت سیاسی 3- عضویت در گروه‌‌های اجتماعی 4-ادیان و مذاهب (27). در پژوهش حاضر کوشش شد است ترکیبی از تمامی مؤلفه‌‌های سرمایه‌‌ی اجتماعی استفاد شود؛ بنابراین سه بعد شناختی، ساختاری و رابطه‌‌ای برای سنجش سرمایه‌‌ی اجتماعی انتخاب شده‌‌اند.

بعدشناختیسرمایهاجتماعی: این بعد در برگیرنده میزان اشتراک کارکنان یک شبکه اجتماعی در یک دیدگاه یا درک

 مشترک میان آنان است و به ماهیت ارتباطات میان افراد در یک سازمان می­پردازد. این بعد شامل موارد زیر می‌‌گردد:اشتراک فرهنگی، نتایج فرهنگی، شناخت فرهنگی، و تنوع فرهنگی (28).

بعدساختاریسرمایهاجتماعی: منظور از بعد ساختاری پژوهش، الگوی کلی تماس‌‌های بین افراد است. این بعد از طریق چند شاخص قابل اندازه‌‌گیری است که عبارتند از: اندازه گروه، ترکیب گروه، انسجام گروه، تعامل گروه و مشارکت میان اعضای گروه (28).

بعدرابطه‌‌ایسرمایه‌‌اجتماعی: منظور از بعد رابطه‌‌ای، روابط انسانی موجود در سازمان است و نشان می‌‌دهد آیا کارکنان سازمان با هم در ارتباط هستند یا خیر؟ ناهاپیت و گوشال (1998) و شامل اعتماد، هنجارها، تعهد و هویت است (28).

حفاظت از محیط زیست

به هرگونه عملیاتی که برای نگهداری محیط زیست یا جلوگیری از تخریب آن صورت می‌گیرد، حفاظت از محیط زیست گفته می‌شود (29). حفاظت از محیط زیست، عبارتست از تلاشی که به منظور حفظ سلامتی محیط و انسان‌ها، در سطوح شخصی، سازمانی یا دولتی، از محیط طبیعی محافظت می‌کند. از سال ۱۹۶۰، جنبش‌های فعال زیست‌محیطی ایجاد شده‌اند که از مسائل مختلفی در این زمینه اطلاع دارند. حفاظت از محیط­زیست احتیاج به توجه، به فعالیت‌های مختلف انسانی دارد و تحت تأثیر سه فاکتور در هم آمیخته است: قوانین زیست‌محیطی، اخلاق و آموزش و پرورش. هر کدام از این سه فاکتور، هم در سطح تصمیمات بین‌المللی و هم در سطح ارزش‌های رفتاری و شخصی، بر محیط زیست تأثیر می‌گذارند. برای این­که حفاظت از محیط زیست به واقعیت تبدیل شود، مهم است که جوامع، در این زمینه‌ها پیشرفت کرده و تصمیمات زیست‌محیطی را اتخاذ کنند (30). تعریف رسمی از اصطلاحات حفاظت کردن^[8]و نگه‌‌داری کردن^[9] وجود ندارد. اما هر دو در ماده 192 کنوانسیون حقوق دریاها به کار رفته‌‌اند که به صراحت معنی‌‌شان با هم فرق می‌‌کند. آن‌‌چه از کلمه حفاظت می‌‌توان دریافت، دربردارنده یک اصل کلی است که شامل هر دو این تعابیر می‌‌شود از جمله خودداری از اعمال زیان‌‌آور و اتخاذ اقدامات مثبت برای مراقبت در حدی که به خرابی محیط زیست منتهی نشود.. آنچه از اصطلاح نگه‌‌داریتداعی می‌‌شود مراقبت طولانی‌‌تر با درنظر گرفتن حقوق و منافع نسل‌‌های آینده است و این که برای چه اشخاصی از منابع طبیعی باید حفاظت شود (31).

رابطه سرمایه اجتماعی و حفاظت محیط زیست

سرمایه اجتماعی از جمله متغیرهای مکنون و پنهان و در عین حال بسیار تأثیرگذار بر محیط­زیست و رفتارهای محیط زیستی می‌‌باشد (32). انتظار می‌‌رود که جوامع با سرمایه­اجتماعی بالاتر اقدام جمعی بهتر را در زمینه مدیریت محیط­زیست ترویج دهند. در واقع، ارتباط در جامعه، به این معنا که تا چه حد اعضای جامعه با یکدیگر ارتباط برقرار کرده، نقش مهمی در رفع تخریب منابع و افزایش ثروت جامعه دارد (33). بنابراین، سرمایه اجتماعی بر کنش میان انسان‌‌ها تمرکز دارد؛ کنشی که در تمام لحظات زندگی انسان وجود دارد و رفتار و نگرش‌‌های وی را تحت تأثیر قرار می‌‌دهد. بخشی از زندگی انسان را، رفتارها و کنش‌‌های زیست‌‌محیطی تشکیل می‌‌دهند، می‌‌توان انتظار داشت که سرمایه­اجتماعی بر رفتارهای زیست‌‌محیطی انسان‌‌ها تأثیر داشته باشد؛ مخصوصاً در جامعه‌‌ای که تهدیدات زیست‌‌محیطی با شتابی فزاینده افزایش پیدا می‌‌کند (34).

روش پژوهش

پژوهش حاضر از جمله پژوهش‌‌های توصیفی - تحلیلی از نوع کاربردی است. این تحقیق در سال 1396انجام گرفته است .جامعه آماری این پژوهش را ساکنان 4 منطقه شهر ایلام تشکیل می‌‌دهد که طبق آخرین آمار در سال 1395 جمعیت آنها 190361 نفر می‌‌باشد. به دلیل محدودیت‌‌های پژوهش و عدم امکان بررسی تمامی جامعه آماری، به منظور تعیین حجم نمونه، از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌‌ای استفاده شده است که در این روش باید تعداد نمونه هر زیرمجموعه، مناسب با اعضای آن زیرمجموعه باشد. به دلیل گسترده بودن جامعه آماری با استفاده از فرمول کوکران 383 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شد. با توجه به اینکه شهر ایلام به 4 منطقه تقسیم شده است متناسب با جمعیت هر منطقه سهم معینی از تعداد نمونه نیز به آن منطقه اختصاص یافت. برای این کار نسبت درصد و سهم هریک از مناطق در جمعیت منطقه حساب شد.

جدول 1- پرسشنامه‌‌های تخصیص یافته به ناحیه‌‌های موردنظر بر اساس تعداد جمعیت آنها

Table 1- The questionnaires for determined areas based on their populations

منبع: نگارندگان

ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه پژوهش محقق‌‌ساخته بود است که دو متغیر سرمایه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست را شامل می­شد. سوال­هایی در رابطه با ابعاد سرمایه اجتماعی (ساختاری، رابطه­ای و شناختی) و حفاظت از محیط زیست مطرح شد که روایی آن یک بار توسط متخصصین امر و بار دوم از طریق تحلیل عاملی تأییدی مورد تأیید قرار گرفت و پایایی آن از طریق ضریب آلفای کرونباخ تایید شد. همان­طور که از خروجی جدول 2 مشاهده می‌‌شود میزان ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده نشان‌‌دهنده همبستگی درونی بالای سوالات می‌‌باشد.

جدول 2- میزان ضریب آلفای کرونباخ

Table 2- The coefficience of Cronbach's Alpha

منبع: یافته‌‌های پژوهش

تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون­های همبستگی و رگرسیون با استفاده از نرم‌‌افزار Lisrel انجام شد.

یافته‌‌های پژوهش

اطلاعات جمعیت‌‌شناختی: یافته­های توصیفی نشان می­دهد که اکثر افراد پاسخگو در 4 منطقه شهر ایلام، بین 21 تا 30 سال سن داشتند.   همچنین نسبت پاسخگویان زن نسبت به مردها بیشتر بود و اکثر افراد پاسخگو متأهل بودند. فراوانی تحصیلات نیز نشان داد که افراد پاسخگو در منطقه 1 دارای تحصیلات لیسانس و در منطقه 2 و 3 و 4 دارای تحصیلات دیپلم و کمتر از آن بودند. فراوانی محل تولد ساکنان نشان می‌‌دهد، که محل تولد اکثر پاسخگویان، شهر ایلام بوده است. فراوانی شغل نشان می‌‌دهد که در مناطق 1 و 2 اکثر پاسخگویان بیکار بودند، در منطقه 3 اکثر پاسخگویان دارای شغل آزاد و در منطقه 4 اکثر پاسخگویان خانه‌‌دار بودند.

جدول 3- اطلاعات جمعیت­شناختی نمونه آماری

Table 3-Demographic information of statistical sample

بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست

براساس نتایج چنانچه جدول 5 و شکل 2 و 3 نشان می­دهند ضریب استاندارد بین دو متغیر سرمایه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست برابر با 89/0است، و با توجه به t بدست آمده (59/8) که بزرگتر از 96/1 می‌‌باشد، لذا H0 رد و H1 تأیید می‌‌گردد. پس می‌‌توان نتیجه گرفت که بین سرمایه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد. از این رو فرضیه اصلی پژوهش مورد تأیید است.

شکل 2- مدل ساختاری در حالت استاندارد فرضیه‌‌ اصلی پژوهش

Picture 2- The structural model based on the standard state of the research's main hypothesis

شکل 3- مدل ساختاری در حالت معنادار فرضیه‌‌ اصلی پژوهش

Picture 3- The structural model based on the meaningful state of the research's main hypothesis

جدول 4- شاخص‌‌های نیکویی برازش برای مقادیر سمت راست و چپ مدل

Table 4- Measures of goodness of fit for amounts of right side and left side of the model

منبع: یافته‌‌های پژوهش

جدول 5- نتایج حاصل از تحلیل مدل معادلات ساختاری: فرضیه اصلی

Table 5- The results of analyzing the model of structural equations: the main hypothesis

منبع: یافته‌‌های پژوهش

بررسی رابطه بین سرمایه ساختاری، سرمایه شناختی و سرمایه ارتباطی با حفاظت از محیط زیست

بر اساس نتایج چنانچه جدول 6 و شکل­های 3 و 4 نشان می­دهد ضریب استاندارد بین دو متغیر سرمایه ساختاری و حفاظت از محیط زیست برابر با 02/0است، و با توجه به t به­دست آمده (47/0) که کمتر از 96/1 می‌‌باشد، پس می‌‌توان نتیجه گرفت که بین سرمایه ساختاری و حفاظت از محیط زیست رابطه مثبت و معنی داری وجود ندارد.

ضریب استاندارد بین دو متغیر سرمایه شناختی و حفاظت از محیط زیست برابر با 40/0 است، و با توجه به t به­دست آمده (00/9)  که بزرگتر از 96/1 می‌‌باشد، می‌‌توان نتیجه گرفت که بین سرمایه شناختی و حفاظت از محیط زیست رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.

ضریب استاندارد بین دو متغیر سرمایه ارتباطی و حفاظت از محیط زیست برابر با 29/0 است، و با توجه به t به­دست آمده (37/6)  که بزرگتر از 96/1 می‌‌باشد، می‌‌توان نتیجه گرفت که بین سرمایه ارتباطی و حفاظت از محیط زیست رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.

در نهایت با توجه به مقدار ضریب معناداری هر یک از متغیرها می‌‌توان بیان داشت که میزان تأثیر سرمایه اجتماعی شناختی بیشتر از سرمایه اجتماعی رابطه‌‌ای می‌‌‌‌باشد.

شکل 4- مدل ساختاری فرضیه‌‌های فرعی پژوهش

Picture 4- The structural model based on the standard state of the research's The side-hypothesis

شکل 5- مدل ساختاری فرضیه‌‌های فرعی پژوهش

Picture 5- The structural model based on the meaningful state of the research's The side-hypothesis

جدول 6- نتایج حاصل از تحلیل مدل معادلات ساختاری: فرضیه فرعی

Table 6- The results of analyzing the model of structural equations: The side-hypothesis

منبع: یافته‌‌های پژوهش

بحث و نتیجه‌‌گیری

هدف از انجام این پژوهش بررسی نقش سرمایه اجتماعی بر حفاظت از محیط زیست بود که به روش توصیفی – تحلیلی انجام شد. به عنوان نتیجه اول پژوهش می‌‌توان بیان داشت که سرمایه اجتماعی بر حفاظت از محیط زیست تأثیر مثبت و معناداری دارد. نتایج بررسی این فرضیه با پژوهش‌‌های گرافتون و نولز (6) به لحاظ وجود رابطه بین سرمایه اجتماعی و حفظ محیط زیست مطابقت دارد. همچنین با پژوهش گرجی‌‌گرسامی و همکاران (8) به لحاظ وجود رابطه بین سرمایه اجتماعی و مشارکت شهروندان در مدیریت زیست محیطی هم‌‌راستا می‌‌باشد. پژوهش لیو و همکاران (9) نیز به وجود ارتباط بین دو متغیر مذکور اذعان داشتند. توماس (10) نیز معتقد است سرمایه اجتماعی چارچوبی را برای درک وضعیت رفتار زیست محیطی فراهم می کند. پژوهش واقفی و حقیقتیان (11) نیز از جمله پژوهش‌‌هایی است که نتایج آن با این فرضیه مطابقت دارد که سرمایه اجتماعی رابطه مستقیمی با انجام رفتارها طرفدار محیط زیست دارد و تسهیل­کننده آن است. کاسکانته و همکاران (12) بیان داشتند یکی از عوامل تأثیرگذار بر رفتار زیست محیطی افراد جامعه سرمایه اجتماعی است و می‌‌توان با گسترش انسجام به انجام رفتارها مسئولانه و مثبت نسبت به محیط زیست کمک کرد. نتایج پژوهش لارسون و همکاران (13) نیز با نتایج پژوهش حاضر مطابقت دارد. پژوهش‌‌های بخشی و همکاران (19)، کبیری و کریم‌‌زاده (18)، خوش‌‌فر و همکاران (14)، صالحی و امام­قلی (15) و یزدانی و شمس (17) از جمله پژوهش‌‌های داخلی است که نتایج آنها با نتایج فرضیه اصلی مطابقت داشتند. به عبارتی می‌‌توان چنین استنباط نمود که هر چه میزان سرمایه اجتماعی افراد جامعه بالا باشد حفاظت از محیط زیست و بروز رفتارهای محیط زیستی در بین آنها نیز افزایش می‌‌یابد. چنان­که از نتایج پژوهش حاضر برمی‌‌آید رفتارهای زیست‌‌محیطی افراد و تمایل آنها به حفظ محیط زیست به شخصیت و وضعیت و ظرفیت‌‌های اجتماعی در جامعه بستگی دارد. به طور مثال افراد خود کنترل و هدف‌‌گرا رفتارهای مطلوب‌‌تری نسبت به محیط زیست از خود نشان می‌‌دهند. همچنین بین سرمایه‌‌های عمومی اجتماعی (دموکراسی و فساد) و تأثیرات سیاست‌‌های زیست‌‌محیطی ملی و عوامل اساسی اقتصادی و جمعیت‌‌شناسی تعیین‌‌کننده عملکرد ملی محیط زیست رابطه وجود دارد. اما وجود سرمایه اجتماعی صرف شرط کافی برای بهبود نتایج ملی محیط زیست نیست. به این دلیل که نوع سرمایه اجتماعی و چگونگی نتایج آن متفاوت است و تأثیر کلی آن بر عملکرد محیط زیستی در سطح ملی متفاوت است.

یکی دیگر از نتایج این پژوهش وجود ارتباط مثبت بین سرمایه شناختی و حفظ محیط زیست بود. چنان­که نتایج نشان می‌‌دهد ساکنان مناطق شهر ایلام در حد متوسط رو به بالایی دارای این ویژگی‌‌ها بوده‌‌اند. نتایج این فرضیه با پژوهش لیو و همکاران (9) به لحاظ وجود رابطه بین بعد شناختی سرمایه اجتماعی با حفظ محیط زیست و همینطور بیشترین تأثیر این بعد نسبت به ابعاد دیگر سرمایه اجتماعی بر حفظ محیط زیست مطابقت دارد. همچنین نتایج بررسی این فرضیه با پژوهش یزدانی و شمس (17) به لحاظ وجود رابطه بین بعد شناختی سرمایه اجتماعی با حفظ محیط زیست مطابقت دارد. بوردیو - نظریه‌‌پردازان در زمینه سرمایه اجتماعی- سرمایه اجتماعی را یکی از اشکال سرمایه می‌‌داند، که در این پژوهش سرمایه فرهنگی به عنوان یکی از اشکال بنیادی تحت برخی از شرایط به سرمایه اقتصادی تبدیل می‌‌شود و به شکل کیفیات آموزشی نهادینه می‌‌گردد. بنابراین طبق این نظریه می‌‌توان با استفاده از بعد فرهنگی سرمایه به آموزش رفتارهای زیست‌‌محیطی پرداخت و افراد را به حفظ محیط زیست به عنوان یکی از سرمایه‌‌های ملی تشویق نمود.

وجود ارتباط مثبت بین سرمایه رابطه‌‌ای با حفظ محیط زیست از دیگر نتایج این پژوهش بود که نتایج حاکی از وجود سرمایه رابطه‌‌ای در بین شهروندان ایلامی تا حد متوسط رو به بالایی است. نتایج بررسی این فرضیه با پژوهش‌‌های گرجی‌‌گرسامی و همکاران (8) به لحاظ وجود رابطه بین اعتماد اجتماعی و حفظ محیط زیست مطابقت دارد. همچنین نتایج این فرضیه با پژوهش لیو و همکاران (9)، لارسون و همکاران (13)، خوش‌‌فر و همکاران (14) و یزدانی و شمس (17)  به دلیل وجود رابطه بین بعد رابطه‌‌ای سرمایه با حفظ محیط زیست مطابقت دارد. فوکویاما نیز به عنوان یکی دیگر از نظریه‌‌پردازان معتقد است که سرمایه اجتماعی از طریق تعاون و همکاری گروهی بین افرادی که از نظر هنجار و ارزش‌‌های مثبت با هم هماهنگی دارند ایجاد می‌‌شود و این همکاری و تعاون می‌‌تواند در پیشبرد اهداف مختلف کارساز باشد. طبق این نظریه نیز می‌‌توان بیان داشت که با مشارکت و همکاری افراد دارای هنجار و ارزش‌‌های مشترک مثبت در زمینه حفظ محیط زیست می‌‌توان به توسعه پایدار و حفظ محیط زیست برای نسل‌‌های آتی دست یافت. از نظر کلمن، سرمایه اجتماعی سبب می‌‌شود تا هزینه‌‌های دست‌‌یابی به اهداف معینی کاهش یابد، اهدافی که در نبود سرمایه اجتماعی دست‌‌یابی به آنها تنها با صرف هزینه‌‌های زیاد امکانپذیر می‌‌شود.

به عنوان نتیجه نهایی این پژوهش می‌‌توان بیان داشت که براساس پاسخ‌‌های ساکنان بین سرمایه ساختاری و حفظ محیط زیست ارتباطی یافت نشد و علت این امر می‌‌تواند میزان سرمایه اجتماعی ساختاری پایین در مناطق 4گانه شهر ایلام باشد. نتایج بررسی این فرضیه با پژوهش‌‌های گرجی‌‌گرسامی و همکاران (8)، لیو و همکاران (9)، کاسکانته و همکاران (12)، لارسون و همکاران (13)، خوش‌‌فر و همکاران (14)، یزدانی و شمس (17) و بخشی و همکاران (19) مطابقت ندارد. در پژوهش آنان رابطه بین سرمایه ساختاری و حفظ محیط زیست تأیید شده است. براساس نظریه گلن لوری اعتماد و همبستگی در تعریف سرمایه اجتماعی جای دارند که این دو بعد را نیز می­توان از مهمترین ابعاد سرمایه اجتماعی و مؤثر بر حفظ محیط زیست دانست. از نظر پاتنام، ویژگی‌‌های شبکه‌‌ای، هنجاری و اعتمادی سرمایه اجتماعی را می­توان مهمترین ویژگی‌‌های مؤثر بر تسهیل هماهنگی و همکاری برای سود متقابل دانست. بنابراین، این عوامل ابعاد مهم سرمایه اجتماعی هستند و هر یک به نوعی در دستیابی به اهداف موردنظر تأثیرگذارند.

پژوهش حاضر و همه پژوهش‌‌های پیشین و دیدگاه‌‌ها و نظریه‌‌های نظریه‌‌پردازان مختلف به یک نکته مهم و یکسان اشاره نموده‌‌اند و آن هم اهمیت سرمایه اجتماعی است. در صورت وجود سرمایه اجتماعی در یک جامعه به اهداف از پیش تعیین­شده با کمترین هزینه و با مشارکت، هماهنگی، تعاون مبتنی بر اعتماد و همبستگی دست خواهیم یافت.

لذا پیشنهاد می­شود در راستای ارتقای نقش سرمایه اجتماعی در حفظ محیط زیست اقدامات زیر صورت گیرد:

-بالا بردن آگاهی زیست محیطی افراد از طریق کانال‌‌های واقعی و مجازی و رسانه­های جمعی

-تغییر نگرش افراد از مصرف‌‌گرایی به حفظ و صرفه‌‌جویی از منابع­طبیعی و محیط­زیست از طریق آموزش‌‌های مجازی و واقعی

-استقبال از افراد داوطلب زیست‌‌محیطی و آموزش این­گونه افراد به عنوان همیاران طبیعت

-تشکیل گروه‌‌های کارشناسی و گروه‌‌های آموزش‌‌های عملی حفاظت از محیط زیست و بازدید از پارک‌‌ها و فضای سبز

-عضوگیری گروه‌‌های زیست‌‌محیطی از بین دانش­آموزان و دانشجویان، اساتید، کارکنان ادارات و ...

-تلاش برای ایجاد گروه‌‌های دوستانه، همسایه‌‌ای، همکاران، هم­محله‌‌ای به صورت ایجاد کانال‌‌ها و شبکه‌‌های اجتماعی واقعی و مجازی برای تقویت ارتباط و تعامل افراد با یکدیگر در زمینه حفظ محیط زیست

- تشویق افراد به مشارکت در امور زیست­محیطی محله‌‌ای، منطقه‌‌ای و شهری و مشارکت با نیروی انتظامی و حفظ امنیت در شهر

- تشویق افراد به پرداخت هزینه‌‌های داوطلبانه به‌‌منظور حفظ محیط زیست، ایجاد مکان‌‌های جمع‌‌آوری زباله‌‌های قابل بازیافت و ...

منابع

1. Abedi Sarvestani, A.; Shah Vali, M.; Mohaghegh Damad, S. M.; 2007, the Nature and Environmental Perspectives in the Islamic Thought; Periodic Journal of Ethics in Sciences and Technology,  Second Year, No. 1 and 2, (Persian).
2. Oskamp, A. S. (Author), 1990, Maher, Farhad (Translator); Social Applied Psychology; Translated by Farhad Maher, Mashhad, Publications of Astan Quds Razavi, 1990, (Persian).
3. Moahed, M.; Enayat, H.; Pour Ne’mat, A.; 2008, Investigating the Relationship between Social Capital and Political Participation of Women; Research Journal of Humanities and Social Sciences, Specific Social Research Issue, 2008, 161-190, (Persian).
4. The Constitution of the Islamic Republic of Iran, 2002, (Persian)
5. Haghighatyan, M.; Pour Afkari, N.; Jafarinia, G.; 2012, The Effects of Environmental Social Behaviors on Social Development among the Workers in Southern Pars Oilfield; Journal for Studies in Social Development of Iran, 5 (1): 135-151, in Persian
6. Grafton, R. Quentin and Knowles, Stephen, 2003, Social capital and national environmental performance, Australian National University, Economics and Environment Network Working Paper, EEN0206.
7. Barr, S. 2007. Factors Influencing Environment Attitudes and Behaviors: A U.K.Case Study of Household Waste Management. Journal of Environment and Behavior.Vol.39.No.4.pp 435-473.
8. Gorgi Garsami, A., Radneya, H. Safari, R. and Asadi Rad, A. 2013. Investigate the relationship between social capital and citizen participation in environmental man-agement and urban health. The first conference national and urban and environmental services, Mashhad. (Persian).
9. Liu, Jingyan. Hailin Qu, Danyu Huang, Gezhi Chen, X. Y., Xinyuan Z., Zhuida L., 2014. The role of social capital in encouraging residents’ pro-environmental behaviors in community-based ecotourism. Tourism Management 41, 190-201.
10. Thomas M. L., 2013, The Influence of Social Class and Cultural Variables on Environmental Behaviors , Boston College.
11. Vaghefi, E. and Haghighatian, M., 2014. The Impact of Cultural Capital (Institutional Dimension) on Socio-Environmental Behaviors with the Sustainable Urban Development Approach (The Case of Shiraz City). Journal of urban economics and management. 2(8). PP. 48-65. (Persian)
12. Cascante, D., Harper, A and Sticks, G., 2015, International amenity migration: Examining environmental behaviors and influences of amenity migrants and local residents in a rural community. Journal of Rural Studies. 38. PP.1-11.
13. Larson, L., Stedman, R., Cooper, C. and Decker, D., 2015. Understanding the mul-tidimensional structure of pro-environmental behavior. Journal of Environmental Psychology. 43. PP.112-124.
14. Khoshfar, Gh.; Salehi, S.; 2009, Social Capital and Environmental Behavior; Conference for Investigating the Planning of Social Issues, November, Mazandaran Province, Iran, (Persian).
15. Salehi, S.; Imam Gholi, L.; 2012, Investigating the Effects of Social Capital on Environmental Behaviors (Case Study: Kurdistan Province); Journal of Iranian Sociology, Year Thirteen, Number Four, Winter of 2012, 90-115, (Persian).
16. Farahmand, M.; Shokouhifar, K.; Sayar Khalaj, H.; 2013, Investigating Social Factors Influencing Environmental Behaviors (Case Study: Citizens of Yazd City); Journal for Studies in Urban Sociology (Urban Studies), 4 (10), 109-141, (Persian).
17. Yazdani, H; Shams, A; 2016, Effects of Social Capital on Environmental Behaviors of Rural Residents in Marivan City District; Journal for Environmental Education and Sustainable Development, Number 4, Year 4, 75-85, (Persian).
18. Kabiri, A.; Karimzadeh, S.; 2017, Sociological Analysis of the Relationship between Social Capital and Environmental Concern; Journal of Applied Sociology, Year 28, Continuous Number 65, No. 1, 53-66, (Persian)
19. Bakhshi, M. R.; Pirdadeh Biranvand, K.; Falaki, M.; 2017, Investigating the Relationship between Social Capital and Environmental Behaviors among Students of Birjand University; Journal of Social Capital Management, Year 4, No. 3, 451-473, (Persian).
20. Tajbakhsh, Gh.; Javanmard, K.; Tarafi, A.; 2013, Analyzing the Relationship between Social Capital and Sense of Social Security in Hamidieh City; Periodic Journal of Social Security Studies, 2013, No. 33, 13-45, (Persian).
21. Ghafari, Gh.; 2005, Measuring Social Capital; Proceedings of the First Symposium on Social Capital and Social Wellbeing, University of Social Welfare and Rehabilitation Sciences, 18, 2, in Persian
22. Coleman, J. (Author), 1998, Sabouri, Manouchehr (Translator); Foundations of the Social Theory; Tehran: Ney Publications, (Persian).
23. Bourdieu, P. 1986. The Forms Of Capital, in J.Richardson (ed) Handbook of Theory and Research forSociology of Education. N. Y. Greenwood Press .
24. Share’pour, M.; 2001, Prescription of Social Capital and its Consequences; Periodic Journal of the Iranian Association of Sociology, No. 3, (Persian).
25. Fukuyama, F.(1999), Social Capital and Civil Society, TheInstitute of Public Policy ,George Mason University.
26. Woolcock, M.; Narayan, D. (Authors), Khakbaz, A.; Pouyan, H., with the help of K. Tajbakhsh (Translators); 2005, Social capital and its Implications for Development Theory; Collection of Papers on Social Capital, Trust, Democracy, and Development, Tehran: Shirazeh Publications, (Persian).
27. Alavi, S. B.; 2001, Social Capital, Tadbir Journal, 2001, 12 (116), (Persian).
28. Hejr Gasht, K.; 2008, Investigating the Association between Social Capital and the Performance of Workers in Mobile Communication Company; Master’s Dissertation in Governmental Management (Human Resources), Islamic Azad University of Ghazvin, (Persian).
29. All the Keywords of the Department of Environmental Engineering, National Petrochemical Company, Visited on June 3, 2009, (Persian)
30. Roshd Encyclopedia, Environmental Protection, Visited on June 3, 2009, (Persian).
31. Habibi, M. H.; 2005, Environmental Rights, Publications of Tehran University, First Volume, in Persian
32. Portes, A. 1998. Social Capital: its Origins and Applications in Modern Sociology, Annual Review of Sociology, 24: 1-24.
33. Renani, M.; Daliri, H.; 2010, Effects of Social Capital on Economic Growth: Developing a Theoretical Framework; Scientific and Research Journal of Economic Policy Making, Year 2, No. 4, 23-56, (Persian).
34. Nasrollahi, Z.; Islami, R.; 2013, Investigating the Relationship between Social Capital and Sustainable Development in Iran (an Application of Robert Foa Model); Periodic Scientific and Research Journal of Economic Growth and Development, Year 4, No. 13, 62-79, (Persian)