استفاده از ابزار قیمت در مدیریت تقاضای آب کشاورزی با تاکید بر مسایل زیست محیطی : مطالعه موردی استان فارس

علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره پانزدهم، شماره یک، بهار 92

استفاده از ابزار قیمت در مدیریت تقاضای آب کشاورزی با تاکید بر مسایل زیست محیطی : مطالعه موردی استان فارس

حسین قره داغی [1]

حمید محمدی [2]^*

hamidmohammadi@uoz.ac.ir

پرویز حقیقت جو [3]

چکیده

در این مطالعه، تعیین ارزش بازده نهایی آب کشاورزی، برآورد حساسیت آب بران نسبت به قیمت آب، نرخ گذاری آب،  اثر  قیمت بر میزان مصرف آب و آلودگی آب بررسی شد. داده های مورد نیاز  با  استفاده از روش نمونه گیری و تکمیل پرسشنامه جمع آوری گردید. 

طبق نتایج، در گروه بهره برداران دارای زمین کم­تر از 10 هکتار،با افزایش یک درصد بهای آب آبیاری، کشاورزان در نواحی یک تا پنج به ترتیب51/0، 77/0، 97/0، 61/0 و 72/0 درصد در مصرف آب صرفه جویی می نمایند.درگروه بهره برداران دارای زمین بیشتر از 10 هکتار، با افزایش یک درصد بهای آب ،کشاورزان در نواحی یک تا پنج به ترتیب  9/0، 48/0، 56/0، 62/0 و 66/0 درصد در مصرف آب صرفه جویی می نمایند. درصد معنی دار بودن قیمت آب درکل دوره در تمام نواحی مورد مطالعه بالاتر از 89% بـرآورد شـده است. درگــروه بهره برداران دارای زمین بیشتر از 10 هکتار در ناحیه یک، اگر یک متر مکعب آب اضافی در فصول تابستان و پاییز در دسترس بهره برداران قرار گیرد، به ترتیب باعث افزایش درآمد کشاورزان به اندازه 116 و 505 ریال خواهد شد. ضمناً در این فصول کشاورزان با محدودیت آب مواجه هستند. ارزش بازده نهایی آب کشاورزی برای بهره برداران دارای زمین کم­تر از 10 هکتار در نواحی یک تا پنج به ترتیب 65، 148، 190، 230 و 102 ریال و برای بهره برداران دارای زمین بیشتر از 10 هکتار در نواحی یک تا پنج به ترتیب 208، 113، 77 ، 69 و 120 ریال  برآورد شده است. بنابراین توصیه می­شود دولت علاوه بر اعمال سیاست های قیمتی، سیاست های غیر قیمتی از جمله تشویق آب بران و اعمال سیاست های کاهش دهنده آلودگی منابع زیست محیطی از جمله اطلاع رسانی به موقع، وضع مقررات صحیح وارزش گذاری آب، در جهت مصرف بهینه و کاهش آلودگی آب را مورد نظر قرار دهد.

واژه های کلیدی: مدیریت تقاضا، ارزش بازده نهایی آب، سیاست قیمت گذاری و استان فارس.

مقدمه

محدودیت منابع آب، نیاز به توسعه کشاورزی در جهت نیل به خودکفایی والزام به استفاده مطلوب از آب کشاورزی حقایق انکارناپذیر است که باید بیشتر مورد توجه مسئولان قرار گیرد. امروزه توجه به مدیریت تقاضای اقتصادی آب، که یک ابزار مهم آن نظام نرخ گذاری آب می باشد، عامل تحقق الزامی نمودن آب به عنوان کالایی اقتصادی برای مدیریت ملی کشور تلقی می گردد، و همچنین توجه بیشتر به این امر موجب تقویت نقش اقتصادی آب در توسعه کشور خواهد شد. قیمت گذاری مناسب دقیقا به مصرف کنندگان نشان می دهد کـــه آب چه هزینه هایی دارد و آن ­هـا امکان می یابند تا بر اساس آن در مورد مصرف این نهاده گرانبها واکنش مناسب از خود نشان دهند. با توجه به محدودیت منابع آبی در اکثر نقاط کشور و اهمیت نقش آب بها در بخش کشاورزی  جهت توسعه این بخش، مطالعه در مورد تعیین ارزش واقعی آب وبررسی حساسیت مصرف کنندگان آب نسبت به آب بها در مناطق کمبود امری ضروری به نظر می رسد.

سلطانی وزیبایی(1371) در مورد نرخ گذاری آب کشاورزی در شهرستان فیروزآباد استان فارس، با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده از 189 بهره بردار، به محاسبه کشش قیمتی تقاضا پرداخته اند. طبق نتایج، اولا، متغیر قیمت آب در تمام فصول بر تقاضای آب مؤثر بوده واز نظر آماری معنی دار بوده است.ثانیا، با افزایش یک درصد قیمت آب کشاورزی، مقدار صرفه جویی در مصرف  آب در کل دوره 7/0 درصد محاسبه شده است (1). فرخ (1375)در خصوص روش های مختلف نرخ گذاری آب معتقد است که تعیین آب بها بر مبنای هزینه نهایی، باعث بالا رفتن بهره وری اقتصادی و ایجاد عدالت و برابری در مصرف این نهاده شده و بــه حفظ این منبع کمیــاب کمک می نماید (2). مقدسی (1375) در بررسی اقتصادی کاربرد آب کشاورزی استان اصفهان با استفاده از روش برنامه ریزی خطی،ارزش بازده نهایی آب را در شهرستان­های مختلف استان محاسبه نموده وبه این نتیجه می رسد که اگر کلیه اقدامات لازم به نحوی انجام شود که بازده آبیاری به 100% برسد در آن صورت، هر مترمکعب آب اضافی ارزشی معادل 441 ریال ایجاد خواهد نمود، به طوری که با بازده 33% در وضعیت کنونی، ارزش تولید هر مترمکعب آب 141 ریال برآورد شده است (3). موسوی (1373) در زمینه بحران آب و راه­های مقابله با آن بیان می دارد که یکی از دلایل تلفات زیاد آب در طرح های آبیاری و آب شرب این است که در کشورهای جهان سوم آب بسیار ارزان به مصرف کنندگان عرضه می گردد. محقق راه­های غلبه بر بحران آب را بالا بردن سطح آگاهی زارعان در مورد سیستم­های مختلف آبیاری و طریق استفاده کارآمد از آب، صرفه جویی در مصرف آب کشاورزی و شرب وکاربرد نتایج تحقیقات در امر مدیریت آب می داند(4). نوری اسفندیاری (1372) در بررسی خود در زمینه آب به عنوان کالای اقتصادی معتقد است که در نرخ گذاری منطقی آب می بایست قیمت تمام شده واقعی آب و قدرت خرید گروه­های مصرف کننده را مد نظر داشت. محقق به اهداف نرخ گذاری آب از جمله مصرف کارا و احساس مسئولیت، تامین بازپرداخت هزینه ها و رعایت ضوابط و مقررات اشــاره می نماید و مطرح می سازد درمدیریت تقاضای آب، تلقی از آب به عنوان یک کالای اقتصادی وبا ارزش ، بهترین راه نیل به مصرف مناسب وخردمندانه آب ومشوقی برای ذخیره وحفاظت از آن می باشد(5). بدیعی (1380) در بررسی میزان آگاهی، نگرش­ها و رفتار شهروندان تهران درباره کمبود، صرفه جویی و مصرف آب ابراز می دارد که تغییر در باورها ورفتار مردم در خصوص کمبود آب آشامیدنی مستلزم یک رشته اقدامات وسیع فرهنگی است. لذا به مردم باید آموخت که آب گرانبهاست و هیچ ماده ای جایگزین آن نمی شود. با ارایه اطلاعات صحیح باید تلاش نمود باورها و در نتیجه رفتار شهروندان نسبت به شیوه مصرف آب را تغییر داد(6) .

پوماردا (2007) در تعیین مقدار بهینه آب مطـرح می سازد که از نظر آگرونومیست­ها، سطه بهینه کاربرد آب جایی است که تولید نهایی برابر صفر یا تولید کل بیشینه گردد. از نظر اقتصاد دانان سطح بهینه کاربرد آب نقطه ای است که قیمت آب برابر ارزش بازده نهایی آن گردد. محقق بیان می دارد در نواحی خشک، کشاورزان باید الگوی کشت خود را همراه با کاهش سطح زیر کشت محصولاتی که تقاضای زیادی به آب دارند، تغییر دهند  وبه سمت کشت محصولاتی بروند که نیاز کم­تری به آب داشته باشد(7). گوهوآ (1986) در زمینه بهای آب کشاورزی در چین اظهار می­دارد که هدف نهایی برای نرخ گذاری آب کشاورزی این است که بهای دریافتی از زارعان، هزینه کل عرضه آب را بپوشاند. محقق بیان می­دارد که در چین نزدیک به 2% از ارزش ناخالص محصول اصلی در نواحی آبیاری شده به عنوان یک سطح بهینه برای بهای آب در نظر می گیرند که البته یک دامنه 3 تا 5 درصــدی را پیش بینی می کنند. ضمناً پیشنهاد می کند، قیمت هایی را جهت آب بها وضع نماییم که قدرت خرید افراد مختلف را در بر گیرد. یعنی برای افراد با درآمد بالا که تولید آن ها جهت عرضه به بازار تجارتی می باشد یک قیمت و برای کشاورزان با تولید متوسط وتولید در حد خودمصرفی یک قیمت دیگر وضع نماییم. مزایای این روش از معایب آن بیشتر بوده زیرا کشاورزان در گروه های مختلف مجبور به پرداخت آب بها خواهند شد به طوری که از مصرف بی رویه آب جلوگیری به عمل خواهد آمد (8). 

اهداف تحقیق شامل تعیین ارزش بازده نهایی آب کشاورزی، بررسی اثر ابزار قیمت بر میزان مصرف آب، برآورد حساسیت آب بران نسبت به قیمت آب، شناخت روش های مختلف نرخ گذاری آب و راه های کاهش آلودگی آن بوده است.    

روش تحقیق

برای  جمع آوری اطلاعات در ابتدا با مطالعه کتابخانه ای، ادبیات و مبانی نظری موضوع مشخص شد، به­ طوری که حاصل این قسمت از مطالعه جمع بندی یافته ها و روش های مختلف نرخ گذاری  وصرفه جویی آب در بخش کشاورزی بوده است. در مرحله بعد، پس از تفکیک مناطق به 5  ناحیه  بر اساس هزینه تمام شده هر متر مکعب آب وفاصله تا محل آبگیر  و با انتخاب بهره برداران نمونه، به روش نمونه گیری و تکمیل پرسشنامه، داده های لازم از 127 بهره بردار جمع آوری گردید. آنگاه از طریق میانگین گیری مشخصات بهره برداران نماینده هر ناحیه مشخص و با استفاده از الگوی برنامه ریزی خطی، الگوی کشت بهینه نواحی و ارزش بازده نهایی آب (قیمت سایه ای) تعیین گردید. سپس بهره برداران به دو گروه کشاورزان دارای زمین کم­تر و بیشتر از 10 هکتار تفکیک شدند. طبق تعریف، قیمت سایه ای یک منبع محدود کننده عبارت است از بازده اضافی ناشی از در دسترس بودن یک واحد اضافی از آن منبع برای برنامه بهره بردار می­باشد. جهت برآورد مدل برنامه ریزی خطی از نرم افزارQSB  استفاده شده است.مدل ریاضی روش برنامه ریزی خطی به صورت زیرمی باشد:

Max:  Z= C1x1 + C2X2 + ……..CnXn       (1)                                                                 

Subject  To:  a11x1 + a12x2 + …+a1n xn <b1

a21x1 + a22x2 + ………+a2n xn <b2     (2 )                                           

……………………….…

am1x1 + am2 x2 + …+amn xn <bm

Xj >0      j= 1,2 ,……..n        ( 3 )                                            

در مدل فوق، رابطه Z نشان دهنده تابع هدف بوده و رابطه دوم، محدودیت ها را مشخص می سازد. X   نشان دهنده فعالیت ها بوده و  b1 ,b2, …bm  بیانگر مقدار منابع موجود نهاده های مختلف می باشد. am1+am2+ …amn نشان دهنده ماتریس ضرایب داده-ستانده بوده ورابطه سوم محدودیت غیر منفی بودن فعالیت­ها را بیان می دارد.

به منظور نشان دادن اهمیت قیمت آب کشاورزی در مقدار تقاضا در بین گروه های مختلف بهره برداری با کاربرد روش برنامه ریزی خطی وتحلیل حساسیت، داده های لازم جهت تخمین تابع تقاضای آب به دست آمد و سپس با استفاده از نتایج حاصل از تابع تقاضای برآورد شده در هر گروه و ناحیه، کشش قیمتی تقاضا و واکنش بهره برداران نسبت به قیمت آب  تعیین گردید. جهت برآورد تابع تقاضای آب از نرم افزار SPSS استفاده شده است.

DW= α0 – α1PW

  EW= α1 (Pw/Dw)

به طوری که Ew کشش قیمتی تقاضای آب، Pw  میانگین قیمت آب، Dw میانگین مقدار تقاضای آب، Pw بردار قیمت آب، Dw بردار میزان مصرف آب،  0 α  و1 α به ترتیب ضریب ثابت و ضریب متغیر مستقل آب می باشد.

نتایج وبحث

طبق جدول 1، میانگین، حداقل و حداکثر سطح زیرکشت بهره برداران نمونه در کل منطقه مورد مطالعه به ترتیب 7/14، 3 و 60 هکتار مشخص شده است. میانگین، حداقل و حداکثر اندازه خانوار به ترتیب 8/6، 2 و 12 نفر مشخص شده است. متوسط تجربه بهره برداران مورد مطالعه 8/46 سال و متوسط طول کانال در منطقه 72 کیلومتر تعیین شده است. واریانس ویژگی سطح زیرکشت به هکتار، تجربه زارع به سال و اندازه خانوار به نفر به ترتیب 2/92، 6/247 و 5/5  برآورد شده است.

جدول 1- ویژگی های بهره برداران نمونه در کل منطقه مورد مطالعه

طبق جدول2، میزان آب تحویلی در دوره زراعی برای محصولات گندم وجو آبی، چغندر قند، لوبیا، نخـود، ذرت علوفه ای و دانه ای، گوجه فرنگی و یونجه به ترتیب 8500، 7000، 18500، 9500، 6000، 11500، 12000، 14500 و 17500 مترمکعب در هکتار بوده است. بیشترین وکم­ترین مصرف آب در منطقه به ترتیب مربوط به محصولات چغندر قند و نخود بوده است.

جدول2- مقدار آب تحویلی به زارعان منطقه تحت پوشش شبکه در فصول مختلف  ( مترمکعب در هکتار)

طبق جدول3، در گروه بهره برداران بالای 10 هکتار، ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در ناحیه یک در فصول تابستان و پاییز به ترتیب 116 و 505 ریال برآورد شده است. به این مفهوم، اگر یک مترمکعب آب اضافی در فصول تابستان و پاییز در دسترس بهره برداران قرار گیرد، به ترتیب باعث افزایش درآمد به میزان 116 و 505 ریال خواهد داشت.  بهره برداران ناحیه یک در این گروه، در فصول تابستان و پاییز تمام آب موجود را مصرف نموده اند و با محدودیت آب مواجه بوده اند؛ ولی در فصل بهار چون قیمت سایه ای آب صفر می­باشد، بهره برداران با محدودیت آب کشاورزی مواجه نمی باشند. میزان آب مصرف نشده در فصـل بهار در این ناحیه 5692 متـرمکعب می­باشد. در ناحیه دو، زارعان در فصل بهار با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصل بهار 495 ریال برآورد شده است. میزان آب مصرف نشده در فصول تابستان و پاییز به ترتیب 7057 و 3674 مترمکعب محاسبه شده است. در ناحیه سه، زارعان در فصول تابستان وپاییز با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصول تابستان و پاییز به ترتیب 114 و 278 ریال برآورد شده است. میزان آب مصرف نشده در فصل بهار در این ناحیه 2051 مترمکعب می­باشد. در ناحیه چهار، زارعان در فصول تابستان و پاییز با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصول تابستان و پاییز به ترتیب 139 و 558 ریال برآورد شده است. میزان آب مصرف نشده در فصل بهار در این ناحیه 3887 مترمکعب می­باشد. در ناحیه پنج، زارعان در فصول تابستان و پاییز با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصول تابستان و پاییز 291 ریال برآورد شده است. میزان آب مصرف نشده در فصل بهار در این ناحیه 9332 مترمکعب برآورد شده است.

در گروه بهره برداران دارای زمین کمتر از 10 هکتار، ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در ناحیه یک در فصول تابستان و پاییز به ترتیب 114 و 643 ریال برآورد شده است. به این مفهوم، اگر یک مترمکعب آب اضافی در فصول تابستان و پاییز در دسترس بهره برداران قرار گیرد، به ترتیب باعث افزایش درآمد به میزان 114 و 643 ریال خواهد داشت.  بهره برداران ناحیه یک در این گروه ، در فصول تابستان و پاییز تمام آب موجود را مصرف نموده اند وبا محدودیت آب مواجه بوده اند ولی در فصل بهار چون قیمت سایه ای آب صفر می­باشد، بهره برداران با محدودیت آب کشاورزی مواجه نمی باشند. میزان آب مصرف نشده در فصل بهار در این ناحیه 39211 مترمکعب می­باشد. در ناحیه دو، زارعان در فصول تابستان و پاییز با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصول تابستان و پاییز  به ترتیب 422 و 536 ریال برآورد شده است. میزان آب مصرف نشده در فصل بهار 2951 مترمکعب محاسبه شده است. در ناحیه سه، زارعان در فصول تابستان و پاییز با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصول تابستان و پاییز به ترتیب 245 و 376 ریال برآورد شده است. میزان آب مصرف نشده در فصل بهار در این ناحیه 2016 مترمکعب می­باشد. در ناحیه چهار، زارعان در فصول بهار، تابستان و پاییز با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصول بهار، تابستان و پاییز به ترتیب 256، 156 و 210 ریال برآورد شده است. در ناحیه پنج، زارعان در فصول تابستان و پاییز با کمبود آب آبیاری مواجهند. ارزش بازده نهایی هر مترمکعب آب در این ناحیه در فصول تابستان و پاییز به ترتیب 156 و 236  ریال برآورد شده است. میزان آب مصرف نشده در فصل بهار در این ناحیه 2137 مترمکعب مشخص شده است.

جدول 3- ارزش بازده نهایی آب کشاورزی در گروه بهره برداری در نواحی مورد مطالعه

طبق جدول 4 ، در گروه بهره برداران دارای زمین بیشتر از 10 هکتار، ارزش بازده نهایی آب آبیاری در کل دوره در نواحی یک تا پنج به ترتیب 208 ، 113 ، 77 . 69 و120 ریال برآورد شده است.در گروه بهره برداران دارای زمین کم­تر از10 هکتار، ارزش بازده نهایی آب آبیاری درکل دوره در نواحی یک تا پنج به ترتیب 65، 148، 190، 230 و 102 ریال برآورد شده است.

جدول 4- ارزش بازده نهایی آب آبیاری درگروه­های بهره برداری در نواحی مورد مطالعه ( ریال برای هر متر مکعب)

طبق جدول 5، در گروه بهره برداران بالای 10 هکتار، در ناحیه یک متغیر قیت آب توانسته است 87% تغییرات تقاضای آب کل دوره را توجیه نماید. در این ناحیه با افزایش یک درصد قیمت آب، میزان صرفه جویی در مصرف آب آبیاری 9/0 درصد برآورد شده است. در ناحیه دو تا پنج با افزایش یک درصد آب بها، میزان  کاهش تقاضا برای آب آبیاری (میزان صرفه جویی) به ترتیب 48/0 ، 56/0 ، 62/0 و 66/0 درصد محاسبه شده است.

در گروه بهره برداران دارای زمین کم­تر از 10 هکتار، در ناحیه یک متغیر قیت آب توانسته است 63% تغییرات تقاضای آب کل دوره را توجیه نماید. در این ناحیه با افزایش یک درصد قیمت آب، میزان صرفه جویی در مصرف آب آبیاری 51/0 درصد برآورد شده است. در ناحیه دو تا پنج با افزایش یک درصد آب بها، میزان  کاهش تقاضا برای آب آبیاری (میزان صرفه جویی) به ترتیب 77/0، 97/0، 61/0 و 72/0 درصد محاسبه شده است.

جدول5- تابع تقاضای آب وحساسیت زارعان نسبت به آب بها درگروه­های بهره برداری در نواحی مورد مطالعه

طبق جدول 6، در گروه بهره برداران دارای زمین بیشتر وکم ­تر از 10 هکتار، در تمام نواحی مورد مطالعه، آماره تی تست محاسبه شده بالاتر از 2 بوده که نشانگر معنی دار بودن قیمت آب بر تقاضای آن می باشد. رابطه بین قیمت آب و میزان مصرف آن رابطه معکوسی بوده است.درصد معنی دار بودن قیمت آب آبیاری در کل دوره در تمام نواحی مورد مطالعه بالاتر از 89% برآورد شده است.

جدول 6- تاثیر آب بها بر مصرف آن درگروه­های بهره برداری در نواحی مورد مطالعه

روش های مختلف نرخ گذاری آب آبیاری

1- تعیین آب بها بر اساس محصول برداشت شده 2- تعیین آب بها براساس سهم آب آبیاری در افزایش تولید 3- تعیین آب بها براساس ارزش محصول قابل فروش و گردش طبیعی آب در هکتار 4- تعیین آب بها براساس حجم آب تحویلی یا هکتار زمین آبیاری شــده 5- تعیین آب بهـا بــا نرخ های متفاوت برای محصولات و ترکیبات مختلف کشت 6- تعیین آب بها در چهارچــوب سیـاست بازپرداخت هزینـه پروژه های آبیاری 7- تعیین آب بها براساس هزینه های بهره برداری و نگه داری از شبکه های آبیاری 8- تعیین آب بها بر مبنای هزینه متوسط 9- تعیین آب بهابر مبنای هزینه نهایی 10- تعیین آب بها برمبنای هزینه فرصت 11- تعیین آب بها بر مبنای تمایل به پرداخت زارعان 12- تعیین آب بها بر مبنای فایده 13- تعیین آب بها براساس  نیروهای بازار 14- تعیین آب بها بر اساس یک نرخ ثابت و یکنواخت 15- تعیین آب بها براساس نرخ کاهنده و افزاینده

قابــل ذکـــر است که هـــر یک از روش های قیمت گذاری آب دارای معایب و محاسنی می باشند. در روش تعیین آب بها بر اساس محصول برداشت شده، درصدی از ارزش ناخالص محصول اصلی به عنوان یک سطح بهینه نرخ آب مشخص می گردد. روش تعیین آب بها بر مبنای نرخ های متفاوت برای محصولات مختلف ،به منظور تشویق زارعان به رعایت تناوب زراعی و استفاده بهینه از منابع آب و خاک توصیه می شود. در روش تعیین آب بها بر مبنای هزینه متوسط، قیمت باید طوری تعیین گردد که بتواند تمام یا قسمتی از هزینه استحصال و انتقال آب را جبران نماید. در روش تعیین آب بها بر مبنای هزینه نهایی، نرخ بهینه وقتی حاصل می گردد که هزینه تولید یک واحد اضافی آب برابر قیمتی باشد که بهره بردار برای در اختیار داشتن آن واحد اضافی مایل است آب خریداری نماید. در روش تعیین آب بها بر مبنای هزینه فرصت، قیمت آب در سطحی تعیین  می گردد که هزینه واقعی سرمایه گذاری را بپوشاند. هزینه واقعی برابر با منافع پیش بینی شده حاصل از مصرف همــان میــزان سرمایه در بهترین گزینـه می­باشد. روش تعیین آب بها بر مبنای تمایل به پرداخت زارعان تخت شرایطی به کار می رود که اطلاعات کافی برای محاسبه فایده طرح های آبیاری وجود نداشته باشد. در این روش با استفاده از فرم نظرخـــواهی و مطرح نمــودن ســؤالاتی از بهره برداران، میزان تمایل به پرداخت آن ها سنجیده می شود. در روش تعیین آب بها بر مبنای فایــده، علاوه بر محاسبـه هزینه های سرمایه ای، هزینه بهره برداری و نگه داری و سود سرمایه، بخشی از فایده ناشی از سیستم آبیاری توسط بهره برداران نیز در تعیین نرخ آب منظور می گردد. در روش تعیین آب بها بر مبنای نرخ ثابت و یکنواخت، چون در صورت استفاده بیشتر از آب، نرخ آن افزایش پیدا نمی کند بنابراین انتخاب این روش باعث هدر رفتن و مصرف بی رویه آب می گردد. در روش تعیین آب بها بر مبنای نرخ کاهنده وافزاینده، روش نرخ گذاری افزاینده تدریجی به عنوان یک سیاست قیمتی جهت تشویق حفاظت آب توصیه می گردد.

سیاست های کاهش دهنده آلودگی

1. ارزش گذاری کالاهای عمومی بر اساس هزینه تمام شده: یعنی کسی که از سرویس دفع آلودگی استفاده می کند، کل هزینه تامین آن سرویس از او گرفته شود. مثلا در مورد آلودگی آب، با یک ارزیابی مشخص می شود که تمایل به پرداخت مصرف کنندگان در برابر آلوده نشدن آب چقدر است. به عبارت دیگر، بهره برداران چقدر حاضرند بپردازند تا محیط اطراف و آب مورد استفاده آن ها آلوده نشود. از این طریق می­توان ارزش واقعی منابع را به عدد و رقم نشان داد.
2. ارایه اطلاعات وآگاهی: دولت می تواند با تعیین میزان استاندارد و میزان قابل تحمل آلودگی بدون عوارض، تولیدکنندگان و مصرف کنندگاه را در جهت کاهش اثرات زیانبار فعالیت های خود آگاه سازند.

3. وضع مقررات و تحمیل آن از طرف دولت: این مسئله یک حالت اجباری را تحمیــل می ســازد و می­تواند جهت کاهش آلودگی منبع مفید باشد.

1. پرداخت مستقیم کمک از طـرف دولت: دولت می­تواند در جهت تشویق یا ایجاد انگیزه برای کاهش میزان آلودگی، با پرداخت وام های کم بهره یا بدون بهره به بخش خصوصی ایجاد کننده آلودگی جهت تامین بخشی از هزینه های خرید دستگاه های هشدار دهنده، در جهت کاهش آلودگی منبع مفید باشد.

نتیجه گیری وپیشنهادها

طبق بررسی، در گروه بهره برداران دارای زمین کم­تر از 10 هکتار، با افزایش یک درصد بهای آب آبیاری، کشاورزان در نواحی یک الی پنج به ترتیب 51/0، 77/0، 97/0، 61/0و 72/0% در مصرف آب صرفه جویی می نمــاینـد. در گــروه بهره برداران دارای زمین بیشتر از 10 هکتار، با افزایش یک درصد بهای آب آبیاری، کشاورزان در نواحی یک تا پنج به ترتیب  9/0، 48/0، 56/0 ،62/0 و 66/0% در مصرف آب صرفه جویی می نمایند. درصد معنی دار بودن قیمت آب کشاورزی در کل دوره در تمام نواحی مورد مطالعه بالاتر از 89% برآورد شده است. در گروه بهره برداران دارای زمین بیشتر از 10 هکتار در ناحیه یک، اگر یک متر مکعب آب اضافی در فصول تابستان و پاییز در دسترس بهره برداران قرار گیرد، به ترتیب باعث افزایش درآمد کشاورزان به اندازه 116 و 505 ریال خواهد شد. ضمناً در این فصول کشاورزان با محدودیت آب مواجه هستند. ارزش بازده نهایی آب کشاورزی برای بهره برداران دارای زمین کم ­تر از 10 هکتار در نواحی یک تا پنج به ترتیب 65، 148، 190، 230 و 102 ریال و برای بهره برداران دارای زمین بیشتر از 10 هکتار در نواحی یک تا پنج به ترتیب 208، 113، 77، 69 و 120 ریال برآورد شده است.

پیشنهاد می گردد، دولت علاوه بر اعمال سیاست های قیمتی، سیاست های غیر قیمتی از جمله تشویق آب بران در صورت مصرف بهینه آب را مد نظر داشته باشد. ضمنـاً دولت می تواند با اعمال سیاست های کاهش دهنده آلودگی منابع زیست محیطی از جمله اطلاع رسانی به موقع، وضع مقررات صحیح و ارزش گذاری آب بر اساس هزینه تمام شده، در جهت کاهش آلودگی آب اقدام نماید.

منابع

1. سلطانی، غ و م. زیبایی. (1375). نرخ گذاری آب کشاورزی. فصلنامه امور آب وزارت نیرو، مجله آب و توسعه، ویژه نخستین گردهمایی علمی کاربردی اقتصاد آب، شماره 14.
2. فرخ، ب. (1375). قیمت گذاری بر مبنای هزینه نهایی. فصلنامه امور آب وزارت نیرو، مجله آب و توسعه، شماره 1، ص 32-22.
3. مقدسی، ر. (1375). بررسی اقتصادی کاربرد آب کشاورزی استان اصفهان. مجموعه مقالات پوستری نخستین گردهمایی علمی کاربردی اقتصاد آب، ص 137-132.
4. نوری اسفندیاری، الف. (1372). آب به عنوان یک کالای اقتصادی. فصلنامه امور آب وزارت نیرو، مجله آب و توسعه، شماره 2، ص 87-81.
5. بدیعی، ن (1380). میزان آگاهی، نگرش ها و رفتار شهروندان تهران درباره کمبود آب، صرفه جویی و مصرف آب. خلاصه مقالات اولین کنفرانس مشترک تهران مادرید مدیریت مصرف بهینه آب.
   1. Pomareda, C. (2007). Economic analysis of immigration production function: And application of linear programming. Water Resource Bulletin, 14(1): 24-34.
   2. Guohau, X, U. (1986). Irrigation water charges in China. Report on the expert consultation on irrigation water charges, FAO, Rome, Italy.

4. موسوی، ف. (1373). فرازهــایی از بحــران آب و راه های مقابله با آن. مجموعه مقالات اولین کنگره برنامه ریزی و سیاست گذاری امور زیربنایی آب و خاک در بخش کشاورزی، انتشارات سازمان تحقیقات، ترویج و آموزش کشاورزی، ص 54.