شناسایی و تعیین توده زنده ماکروجلبک‏های (منطقه‏ بین‏ جزرومدی) در بندربوشهر

علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دورههفدهم، شماره چهار، زمستان 94

شناسایی و تعیین توده زنده ماکروجلبک‏های

(منطقه‏ بین‏جزرومدی)در بندربوشهر

حدیقه صائب مهر[1]*

hsaebmehr@yahoo.com

پریسا نجات خواه معنوی [2]

سوگل شهیدی [3]

چکیده

زمینه و هدف: توده زنده ماکروجلبک‏ها در2 فصل تابستان و زمستان سال 1389  پس از شناسایی در چهار ایستگاه انتخابی در سه منطقه بالا، میان و پایین جزرومدی منطقه بندر بوشهر در زمان جزر کامل آب بررسی شدند. هدف از انجام این پژوهش، مطالعه، شناسایی وتعیین توده زنده ماکروجلبک های منطقه بین جزرومدی بندر بوشهر می باشد.

روش بررسی:  نمونه برداری با کوادرات 5/0 ×5/0 مترمربعی به صورت تصادفی صورت گرفت. در مجموع12گونه ماکروجلبک شناسایی شد، که میانگین وزن تر به ترتیب درتابستان شاخه جلبک‏های قهوه‏ای (6625،258 گرم درمترمربع ) بیش‏ترین وزن تر و     شاخه جلبک های سبز (9625،126 گرم درمترمربع ) کم‏ترین وزن تر و در زمستان شاخه جلبک‏های سبز (875،564 گرم در مترمربع) بیش‏ترین وزن تر و شاخه جلبک‏های قرمز( 115.8 گرم درمترمربع ) کم‏ترین وزن تر را داشتند .

نتایج: نتایج حاصل از آنالیز واریانس یک طرفه (one-way ANOVA)  مشخص نمود که بیش‏ترین حضور ماکرو جلبک‏ها در منطقه پایین جزر و مدی است. آزمون آماری (Mann- whitny) اختلاف معنی داری را بین زیتوده میان و پایین جزرومدی  در دو فصل نشان نداد.

نتایج نشان دادند که شش گونه مشترک در هر دو فصل مشاهده گردید که به ترتیب شامل 3گونه جلبک‏های قرمز با نام‏هایmuscoidesAcanthophora - Laurensia papillosa - Gracilaria corticata و 2گونه جلبک های قهوه ای به نام‏هایCystoseira sp. و Padina spو1گونه از جلبک‏های سبز به نام  Caulerpa sp می‏باشند.

با توجه به میانگین زیتوده (بیومس) محاسبه شده در پایین و میان جزرومدی ایستگاه‏های مورد مطالعه  در دو فصل مشخص گردید در کل دو فصل بیش‏ترین میانگین زی‏توده (1،953 گرم درمترمربع) متعلق به Padina sp ایستگاه 3 پایین جزرومدی فصل تابستان و کم‏ترین میانگین زی‏توده (5/0 گرم درمترمربع) متعلق به Champia parvula ایستگاه 2 پایین جزرومدی فصل زمستان می‏باشد.

کلمات کلیدی: توده زنده، ماکروجلبک، منطقه بین جزر و مدی، فصل گرم وسرد، استان بوشهر.

The Investigation of Biomass of Macro-algas in Bushehr Port (Intertidal zone)

Hadighe  Saeb Mehr[4]*(Corresponding Author)

hsaebmehr@yahoo.com

Parisa Nejat khah Manavi[5]

Sogol Shahidi[6]

Abstract

Introdouction: the biomass of macro- algas was studied in summer and winter at 4 elected stations during spring tide in high in 2011, mid and low intertidal zone in Boushehr Port in Persian Gulf. The aim of this study is to identify and determine biomass of macro-algas in the intertidal zone of the port of Bushehr.

Method: Quadrat sampling 0/5/0 × 0/5 m² was random. Totally 12 species of macro-algas identified and the average biomass were arranged in summer; Phaeophyceae (258.6625 g/m²) the highest biomass and Chlorophyceae the lowest biomass and in winter had Chlorophyceae (564.875 g/m²) the highest biomass and Rhodophyceae (191.8 g/m²) the lowest biomass.

Result: The result that was obtained by one way ANOVA, determined that the most abundance of macro-alga was in sub littoral zone. Compute test (Mann- Whitney) didn’t show the importance of biomass between mid littoral and sub littoral zones in two seasons. The results show 6 common species that in summer and winter were observed species of Rhodophyceae: muscoidesAcanthophora – Laurensia papillosa - Gracilaria corticata and 2 species Phaeophyceae: Cystoseira sp. and Padina sp. and one species of Chlorophyceae: Caulerpa sp.

In addition the average of biomass computing in mid and low intertidal zones in studying within two seasons identified in both seasons that the highest average of biomass (953.1 g/m²) belongs to padina sp in third station  in summer  and lowest average of biomass (0. 5 g/m²) belongs  to champia  parvula  in second station in winter.

Key Words: Biomass, Macro-algea, Inter tidal Zone, summer and winter, Bushehr.

مقدمه

استان بوشهر با 23168 کیلومتر مربع وسعت، 4/1 در صد از کشور را در بر گرفته است. این استان که در جنوب ایران واقع شده، از سمت شمال به استان‏های خوزستان و کهگیلویه و بویر احمد، از شرق به استان فارس، از جنوب شرقی به استان هرمزگان و از جنوب و غرب به آب‏های خلیج فارس محدود می‏شود و دارای مرز آبی با خلیج فارس به طول 625 کیلومتر می‏باشد. آب وهوای استان از نوع گرم و صحرایی است که در مجاورت دریا هوا گرم و مرطوب ودور از دریا گرم وخشک می‏باشد(1). سواحل استان بوشهر دارای بسترهای گلی و سنگلاخی است و جلبک‏ها مهم‏ترین مؤلفه در اجتماعات سواحل به خصوص سواحل صخره‏ای هستند (2).     

اکوسیستم‏های بین جزر و مدی قلوه سنگی که زیستگاه‏های ارزشمندی برای انواع موجودات زنده محسوب می‏گردند، به واسطه ناهمگنی ساختار زیستگاه (3) و به تبع آن تنوع زیستمندان ساکن در آن‏ها و نیز تنوع و از دیدگاه محیط‏زیستی و اکولوژیک حایز اهمیت می‏باشند (4).

این مناطق یکی از مهم‏ترین زیستگاه‏ها را برای رشد جلبک‏ها  به‏ویژه در عرض‏های جغرافیایی معتدل فراهم می‏آورد. جلبک‏های ماکروسکوپی دریایی در طول سواحل کم عمق فلات قاره فراوان‏تر می‏باشند که این مساله نه فقط به دلیل نیاز جلبک‏ها به نور، بلکه به لحاظ نیاز آنها به مواد غذایی است که از نواحی خشکی شسته شده و به سواحل حمل می‏گردد.

جلبک‏های دریایی کفزی عمدتاً در نواحی صخره‏ای و سنگی وجود دارند، که دلیل آن را باید درلزوم وجود تکیه گاه ثابت برای رشد جستجو کرد. عوامل مختلفی مانند عمق، نوع جنس و بافت بستر، مکان رویش و حرکت شدید آب در آبراهه و شیارسنگ‏ها، شدت وکیفیت نور، دمای آب، یون‏های معدنی وشوری، چریده شدن در رقابت بین گونه‏ای برای اشغال مکان و بر رویش و نوع جلبک‏های رشد یافته     مؤثر است(5). براساس تقسیم بندی اسفنسن سه ناحیه اصلی زیستی در منــاطق جزر و مدی به نام‏هــای منطقــه بالای جزر و مدی (Superalittoral) میان جزر و مدی (Eulittoral) و پایین جزرومدی (Sublittoral) وجود دارند (6).

جلبک‏هــای دریـایی بـه تغییـرات کیفـی آب واکنش نشان می دهند و از شاخص‏های با ارزش محیط‏زیستی بوده و در تصفیه و پالایش آب هم نقش ویژه‏ای را ایفا می‏نمایند. همچنین تمیز کردن آب‏ها از آلودگی‏های مواد آلی و فلزات سنگین را نیز به آن‏ها نسبت می‏دهند ودر مواردی در اثر آلودگی‏های مختلف از بین می‏روند(7). ماکـروجلبک‏ها از مهم‏ترین جذب کنندگان زیستی هستند و استفاده از آن‏ها در جذب فلزات سنگین به سال 1986 برمی‏گردد (8) این جلبک‏ها به طور موفقیت‏آمیزی به عنوان شاخص زیستی   در مطالعه آلودگی فلزات سنگین مورد استفاده قرار می‏گیرند(9).

غنــای زیستی پهنه‏هـای جزرومدی و شرایط محیطی خاص آن‏ها و نقش عمده‏ای که در زنجیره حیاتی مناطق ساحلی دارند، و نیز سهولت دسترسی مستقیم به آن‏ها به هنگام جزر(6) باعث گردیده است تا مطالعه این مناطق از اهمیت بیش‏تری برخوردار گردد. به علت وجود منابع مختلف آلوده کننده آب‏های دریایی، آلودگی در مناطق جزرومدی  زیاد است و تأثیر مستقیم آلودگی‏های دریایی که بر این مناطق اعمال می‏شود سبب گردیده تا حیات بسیاری از موجودات    پهنه‏های جزر و مدی در نقاط مختلف جهان(10) از جمله خلیج فارس (منطقه جزرومدی بوشهر) به خطر افتاده و تهدیدی جدی محسوب گردد.

در مطالعات مشابهی که در سال‏های اخیر توسط محققان ایرانی بر روی ماکروجلبک‏ها در جنوب ایران انجام گرفته است، سرطاوی و سهرابی پور(1381) از شاخه جلبک‏های قرمز 42 جگونه، ازشاخه جلبک های سبز 21 گونه واز شاخه جلبک‏های قهوه‏ای 19 گونه را شناسایی نمودند، شاپوری (1386) 4 گونه از جلبک‏های سبز و1 گونه از  جلبک‏های قرمز را در سواحل گلی شهر بندرعباس شناسایی نمود، شهیدی(1386) ز شاخه جلبک‏های قرمز 10گونه، ازشاخه جلبک‏های سبز 4گونه و از شاخه جلبک‏های قهوه‏ای 2 گونه را شناسایی کرد و سیما حیاتی (1388) به بررسی جلبک‏های خلیج فارس پرداخت که در نهایت  برآیند کلی 12 گونه جلبک قرمز، 4 گونه جلبک سبز، 2گونه جلبک قهوه ای و 1 گونه جلبک سبز– آبی شناسایی شد.

Rabiei & (1999)  Sohrabipour 48 گونه جلبک قرمز، 16 گونه جلبک قهوه ای و 18 گونه جلبک سبز را از سواحل خلیج فارس ودریای عمان معرفی نمودند.

هدف از انجام این پژوهش، مطالعه، شناسایی وتعیین توده زنده ماکروجلبک‏های منطقه بین جزرومدی استان بوشهر می‏باشد.

روش بررسی

معرفی ایستگاه‏ها

چهار ایستگاه در مناطق جزرومدی شهر بوشهر به نام‏های منطقه پلاژ جفره (ایستگاه اول)، ساحل منازل سازمانی سپاه (ایستگاه دوم)، ساحل پارک دانشجو (ایستگاه سوم)، و  ساحل پارک لیان (ایستگاه چهارم) جهت تعیین ترانسکت و نمونه برداری انتخاب گردیدند ( شکل 1 و جدول 1). نمونه برداری در طول فصل تابستان و زمستان سال 1389 در زمان جزر حداکثر در منطقه بین جزر و مدی انجام شد. جزرو مد حداکثر در اوایل و اواسط هر ماه قمری بهترین زمان برای حضوردر ساحل برای جمع‏آوری نمونه بود.

جدول 1- مشخصات و موقعیت جغرافیایی ایستگاه‏های مورد بررسی دراستان بوشهر

ایستگاه پلاژ جفره دارای یک ورودی فاضلاب شهری بزرگ به دریا بود و هم چنین محل تردد و توقف کشتی ها، قایق‏ها و لنج‏های ماهی‏گیران بود و از سوی دیگر بسیاری از مردم برای شنا کردن و تفریح در آن منطقه حضور داشتند. ایستگاه ساحل منازل سازمانی سپاه دارای یک ورودی فاضلاب شهری نسبتاً بزرگ ( مربوط به منازل سازمانی همان قسمت) به دریا بود. ایستگاه پارک لیان و پارک دانشجو فاقد هرگونه ورودی فاضلاب به دریا بودند. می بایست  به این مورد توجه داشت که ایستگاه اول دارای شرایط خاصی بود بدین معنا که فاقد مناطق بالا، میان و پایین جزرومدی رویش ماکروجلبک‏ها بود و تنها در نزدیکی ورودی فاضلاب شهری و صنعتی در 2 فصل رویش ماکروجلبک ها به صورت انبوه وجود داشت و در نتیجه تنها به بررسی حضور و شناسایی گونه‏های ماکروجلبک‏ها در آن ایستگاه پرداخته شد.

شکل 1- موقعیت ایستگاه‏های نمونه برداری در استان بوشهردرمقیاس 50000/1

نمونه برداری

 برای نمونه برداری درهر ایستگاه یک خط فرضی عمود بر ساحل (ترانسکت) در نظر گرفته شد. لازم به ذکراست که ترانسکت انتخابی پهنایی در حدود 10 تا 20 متر(بسته به موقعیت منطقه) و طول منطقه جزرومدی بستگی به شیب منطقه داشت. در منطقه بین جزرومدی هم ترانسکت به سه بخش بالا، میان و پایین جزرومدی تقسیم شد و در هر کدام از این سه منطقه سه بار کوادرات 5/0 در 5/0 مترمربعی به صورت تصادفی برای تعیین بیوماس (توده زنده) انداخته شد(11).کلیه جلبک‏های داخل کوادرات از محل استقرارشان با دست جدا شده و درون کیسه‏های پلاستیکی که روی آن‏ها مشخصات محل، شماره تکرار نمونه‏برداری نوشته شده بود(12)ریخته شده سپس تا حد امکان در محیط با آب دریا شستشو داده شدند. پس از انتقال به آزمایشگاه و پاک‏سازی شن‏ها و جداسازی      تکه‏های اجسام موجود در محیط، ماکروفانا و اپی فایت‏ها، جلبک‏ها با آب شستشو داده شدند و سپس توسط             کاغذ خشک‏کن آب اضافی آن‏ها گرفته شد(7)و(9). سپس نمونه‏ها با استفاده از منابع Rabiei, و (1999) Sohrabipour و  (1986) Sterrerوسایت Algaebase شناسایی گردیدند و وزن تر هرکدام از جلبک‏ها به تنهایی و وزن کل هر کوادرات، توسط ترازوی دیجیتالی مدل Berlini TS-1000C با دقت 1/0 گرم اندازه‏گیری شد و از تمامی جلبک‏ها عکس گرفته شد.

روش‏های آماری

جهت انجام مطالعات آماری از جهت انجام مطالعات آماری از آنالیز واریانس یک طرفه(ONE-WAY ANOVA) و آزمون T_test  توسط نرم افزار Spss، آزمون آماری Kruska -Wallis، آزمون همبستگی و آزمون آماری Mann-Whitney و برای رسم نمودارها نیز از نرم افزارهایWord  & Excel استفاده شد.

یافته‏ها

در طول نمونه برداری دردو فصل تابستان و زمستان1389 در چهار ایستگاه ساحلی در منطقه بین جزر و مدی در استان بوشهر در مجموع12 گونه از سه شاخه ماکروجلبک های سبز، قهوه ای و قرمز شناسایی شد که از شاخه جلبک های سبز  یک رده  Ulvophceaو دو راستهBryopsidales و Cladophoralesو سه خانواده  Caulerpaceae ,Codiaceae,Cladophoraceaeوسه جنس Codium وChaetomorpha, Caulerpa sp.و سه گونهChaetomorpha gracilis ,Caulerpa sp.  وCodiom sp.شناسایی شدند.

از شاخه جلبک های قرمز یک ردهFloridceaeو چهار راستهCeramiales,Rhodymeniales,Gracilariales,Gelidiales ,Corallinalesوپنج خانوادهRhodomelaceae ,Gracilariaceae,Gelidiaceae, GhampiaceaeCorallinaceaeو شش جنسLaurencia ,Acanthaphora     Gracillaria, Champia, Gelidiella, Janiaوشش گونهAcanthophora muscoides, Laurencia papillosa, Champia parvula, Gelidella acerosa, Jania adhaerens, Gracilaria corticata  شناسایی شدند .

از شاخه جلبک های قهوه ای یک ردهPhaeophyceaeو سه راستهDictyotales، Fucalesو Scystosiphonalesو سه خانوادهDicyotaceae ،  Cystoseriaceae و Scystosiphonaceaeو سه جنس Padina، Cystoseira و Colpomenia و سه گونه Padina sp. ، Cystoseira sp. و  Colpomenia sp.شناسایی شدند.

(با توجه به گوناگونی رده بندی‏های جلبک‏ها لازم به ذکر است که رده بندی گونه‏های حاضر از سایت اینترنتیNCBIو Algaebase استخراج شده است).

در بررسی توده زنده و حضور ماکروجلبک‏ها در طی مطالعات صورت گرفته بیش‏ترین تعداد گونه‏های ماکروجلبک مربوط به شاخه جلبک‏های قرمز با شش گونه و بعد از ان شاخه جلبک های سبز با و قهوه‏ای با سه گونه بود. با توجه به جدول (2) هر سه شاخه جلبک‏های سبز، قرمزو قهوه‏ای در هر دو فصل تابستان و زمستان حضور داشتند.

جدول 2- حضور فصلی ماکروجلبک‏ها در4 ایستگاه نمونه برداری برای سنجش بیومسدرسال 1389

(-) نشانگر عدم حضور ماکروجلبک

(٭) نشانگر حضور ماکروجلبک

شکل14- تعداد گونه‏ها بین ایستگا ه‏ها دردو فصل نمونه برداری

تنها جلبک سبز درهردو فصل در ایستگاه اول (پلاژ جفره) با ورودی فاضلاب بود، و هیچ جلبک دیگری در این ایستگاه مشاهده نشد، در نتیجه تنها به حضور در تراکم آن‏ها اشاره شده است چرا که منطقه فاقد بخش‏های مجز ابرای تقسیم بندی بود. لازم به ذکر است که در این ایستگاه ورودی فاضلاب شهری و تردد قایق و کشتی‏ها و فعالیت صیادان ماهی‏گیر از یک سو و حضور مردم برای شنا نمودن و تفریح از سوی دیگر موجب آلودگی این منطقه را فراهم می نمودند. جلبک قرمز وجلبک قهوه ای در هر دوفصل در سه ایستگاه دوم ( ساحل منازل سازمانی سپاه)، سوم (ساحل پارک دانشجو) و چهارم (ساحل پارک لیان) حضوری چشمگیر داشتند (جدول 2).

جدول 3- تعداد گونه ها جلبک ها در دو فصل تابستان و زمستان در ایستگاه های نمونه برداری

همان طور که از جدول(4) و شکل (14) مشاهده می‏شود بیش‏ترین تعداد گونه‏ای به تعداد 7 گونه در ایستگاه منازل سازمانی سپاه، در هر دو فصل تابستان و زمستان و کم‏ترین متعلق به ایستگاه پلاژجفره فصول تابستان و زمستان می‏باشد. احتمال ورود آلاینده‏ها در ایستگاه پلاژجفره می‏تواند عامل کاهش تعداد باشد. بطور کلی هر دو فصل با دارا بودن 9 گونه تعداد یکسانی را نشان دادند تنها 3 گونه از هر9 گونه در هر فصل  با فصل دیگر تفاوت داشتند که از نقطه نظر آماری تفاوت معنی‏داری بین دو فصل از نظر تعداد گونه ای آشکار نگردید.

با بررسی وزن تر ماکروجلبک ها نتایج زیر بدست آمد :

شکل 15- مقایسه بیومس در4 ایستگاه در 2فصل

شکل 16- مقایسه بیومس در تابستان وزمستان

بحث و نتیجه گیری

در مطالعه صورت گرفته به طور کل 12 گونه ماکرو جلبک شناسایی شد که 6 گونه آن‏ها در 2 فصل به‏صورت مشترک از   3 شاخه جلبک‏های سبز، قرمز و قهوه‏ای بودند .

از دوازده گونه ماکروجلبک‏های شناسایی شده در این مطالعه شش گونه متعلق به شاخه جلبک‏های قرمز، سه گونه متعلق    به جلبک های سبز و سه گونه متعلق به جلبک‏های قهوه‏ای بود و بیش‏ترین تعداد گونه‏های ماکرو جلبک شناسایی شده مربوط به شاخه جلبک‏های قرمز با شش گونه می‏باشند.

در مطالعات مشابهی که در سال‏های اخیر روی ماکرو جلبک‏های جنوب ایران انجام گرفته است سرطاوی و سهرابی پور80 گونه و چهل جنس از ماکرو جلبک‏های سواحل استان بوشهر معرفی نمودند(13) از شاخه  جلبک‏های قرمز 42 گونه از شاخه جلبک‏های سبز 21 گونه و  از شاخه جلبک‏های قهوه ای 19 گونه که به ترتیب بیش‏ترین و کم‏ترین گونه‏های جلبکی استان بوشهر را به خود اختصاص دادند . در بررسی سرطاوی و سهرابی پور 5 گونه از گونه های شناسایی شده در تحقیق حاضر شناسایی شده‏اند که عبارتند از :همه جنس ها (جدول2) غیر ازCodium وگونه‏های  Laurencia papillosa،Champia parvula،Gelidiella acerosa  ، Padina sp.، Cystoseira sp..

شهیدی (1386) در چهار ایستگاه انتخابی این مطالعه  به بررسی ماکرو جلبک‏ها پرداخت و از شاخه جلبک‏های قرمز 10 گونه، از شاخه جلبک‏های سبز 4 گونه و از شاخه جلبک‏های قهوه‏ای دو گونه را شناسایی کرد(14) که به غیر از گونه‏های Gracilaria arcuata ,Laurensia obtuse ,Hypnem sp.,GalaXaura sp. (دیده نشدن این گونه‏ها در تحقیق حاضر را می‏توان این‏گونه توجیه کرد: نمونه برداری تنها دریک ماه از فصل تابستان انجام شده درحالی‏که درتحقیق شهیدی درهر 3 ماه تابستان به طورجداگانه نمونه برداری انجام شده است)، تمام گونه‏های مورد مطالعه در این پژوهش مطابق با گونه‏های شناسایی شده در سال 1386 می‏باشد. در بررسی شهیدی  نیز تمامی گونه‏های شناسایی شده در این تحقیق به غیر از گونه Colpomenia شناسایی شده‏اند که عبارتند از : Codium sp.، Padina sp.، Caulerpa sp.، Chaetomorphagracilis، Cparvula،Gelidiellaacerosa ، Jania adhaerens ، Cystoseira sp.

 سهرابی پور و ربیعی  48 گونه جلبک قرمز، 16 گونه جلبک قهوه‏ای و 18 گونه جلبک سبز را از سواحل خلیج فارس و دریای عمان ذکر نمودند(15) . دراین بررسی همه جنس‏ها و 7 گونه از گونه‏های شناسایی شده در تحقیق حاضرشناسایی شده‏اند که عبارتند از: Chaetomorpha gracilis ،Laurencia papillosa، muscoides،Grecilaria corticata ،Champia parvula،Gelidiella acerosa، Jania adhaerens .

سیما حیاتی (1388) به بررسی جلبک‏های خلیج‏فارس پرداخت که، در نهایت برآیند کلی 12 گونه جلبک قرمز، 4 گونه جلبک سبز، 2گونه جلبک قهوه‏ای و 1 گونه جلبک سبز– آبی بود(16).

در بررسی حیاتی  از جلبک‏های شناسایی شده در شاخه جلبک‏های سبز 1 گونه  Chaetomorpha sp.، در شاخه جلبک‏های قهوه‏ای 2 گونهpadina sp . و Colpomenia spو درشاخه جلبک‏های قرمز 4 گونهChampia parvula ، Grecilaria corticata ، Jania sp. ، Gelidiella acerosa مشابه جلبک های شناسایی شده در این تحقیق بودند.

به طور کلی تمام جنس‏ها و اکثر گونه‏های شناسایی شده ماکروجلبک‏ها در تحقیقاتی که قبلاً در جنوب ایران انجام شده بودند در تحقیق حاضر گزارش شده است.

شاخص اصلی وضعیت و کیفیت سیستم‏های اکولوژیک، تنوع گونه‏ای است که تراکم آن نشان دهنده یک محیط سالم و مطلوب می‏باشد به عبارت دیگر با بررسی تراکم و پراکنش جوامع گیاهی می‏توان پایداری و ناپایداری اکوسیستم را مشخص نمود (17). بدین ترتیب اگر به نحوی اختلالی مانند فاضلاب‏ها وارد اکوسیستم گردد، نظم طبیعی تنوع گونه‏ای در اکوسیستم دگرگون خواهد شد.

در ایستگاه پلاژ جفره ورودی فاضلاب شهری بدون هیچ گونه تصفیه‏ای در منطقه وجود داشت و به صورت مستقیم وارد آب دریا می‏گردید، در نتیجه شرایطی را در منطقه ساحلی و پلاژ جفره ایجاد کرده بود که بستر حالت لجنی پیدا کرده و بوی تعفن در منطقه به مشام می‏رسید و نتایج در این منطقه نشان داد که تنوع گونه‏ای کم و تراکم جلبک‏های سبز و قهوه‏ای بیشتر از سه ایستگاه دیگر است که به نظر می‏رسد شاید دلیل آن وجود عناصر و مواد مغذی مفید فراوان موجود در فاضلاب مانند فسفر و نیتروژن باشد که برای رشد و نمو آن‏ها ضروری و مفید است (18)  علویان و همکاران نیز در بررسی در سواحل کیش در سال 1381 به نتیجه مشابهی نظیر این مطالعه رسیدند(19).

لازم به یادآوری است که دو عامل در رشد و نمو ماکرو جلبک‏های سبز نقش دارند یکی از آن‏ها دماست که می‏تواند روی حلالیت مواد مغذی محلول در آب و شرایط فیزیکی حاکم بر محیط تاثیر بگذارد و عامل دیگر شرایط ناشی از ورودی فاضلاب است که میزان مواد مغذی   مورد نیاز برای رشد جلبک‏ها را در محیط بالا می‏برد(14) و  این موضوع دقیقاً با نتایج به دست آمده در این تحقیق همخوانی دارد چرا که جلبک‏های سبزCaulerp sp.تنها درایستگاه پلاژجفره وجلبک‏های سبز. Codium spو Chaetomorpha gracilis   در ایستگاه منازل سازمانی سپاه دیده شدند و هر دو ایستگاه دارای ورودی فاضلاب شهری به آب دریا بودند و حضور آن‏ها شاید به دلیل همان مواد مغذی موجود در فاضلاب ورودی باشد، البته مساله دمای زیاد تابستان که فصل نمونه برداری حاضر نیز بود که در نهایت این عوامل باعث رشد خوب جلبک‏ها شدند.

طی نمونه‏‏برداری در  فصل تابستان و زمستان شاخه جلبک‏های قرمز بیش‏ترین تنوع گونه‏ها و شاخه جلبک‏های سبز و قهوه‏ای کم‏ترین  تنوع گونه‏ها را به خود اختصاص دادند که این نتایج با نتایج سرطاوی و سهرابی پور (1381) و شهیدی (1386) و حیاتی (1388) مطابقت داشتند .

 به طور کل میزان تنوع در بین ایستگاه‏ها مشخص نمود که ایستگاه 2 (منازل سازمانی سپاه) دارای بیش‏ترین تنوع و ایستگاه 1(پلاژ جفره)  کم‏ترین تنوع را داشت. طی بررسی‏ها مشخص شد که ایستگاه 1(پلاژ جفره) دارای ورودی فاضلاب شهری و صنعتی است و در بررسی حاضر تنها دو گونه جلبک Padina sp.  و Caulerpa sp. در این ایستگاه   دیده شد.

 می‏توان تنوع کم گونه‏ای را در این ایستگاه این‏طور توجیه کرد که گونه مقاوم‏تر نسبت به مواد آلاینده صنعتی فاضلاب در این ایستگاه باقی مانده و بقیه گونه‏ها کم کم حذف شده‏اند و در ایستگاه 2 (منازل سازمانی سپاه - نفت کش) فاضلاب وجود داشت که دارای آلودگی شهری بود. بالاترین تنوع مربوط به این ایستگاه بود که شامل 7 گونه از ماکرو جلبک‏های شناخته شده است. بالا بودن تنوع را می‏توان بیانگر این موضوع دانست که به دلیل وارد نشدن مواد صنعتی به این منطقه تنها مقداری مواد مغذی در این ایستگاه وارد آب دریــا  می‏شــود که جلبک‏های سازگار، با تنوع و تراکم بالا در ایــن محـل رشــد می‏کنند(20).

بیش‏ترین مقدارتوده زنده در تابستان مربوط به جلبک‏های قهوه‏ای و کم‏ترین مقدار مربوط به شاخه جلبک‏های سبز می‏باشد و در فصل زمستان بیش‏ترین مقدار مربوط به شاخه جلبک‏های سبز و کم‏ترین مقدار مربوط به شاخه  جلبک‏های قرمز می‏باشد. با توجه به میانگین بیومس محاسبه شده در منطقه پایین و میان جزرومدی ایستگاه‏های مورد مطالعه در 2 فصل مشخص گردید، بیش‏ترین میانگین متعلق به Padina sp.  می‏باشد که می‏توان این‏طور نتیجه گرفت که گونه Padina sp.گونه همیشه موجود      در منطقه بین جزرومدی بوشهر می‏باشد .به گفته Mamboya (2007) در مکان‏هایی که مانند ایستگاه‏های این مطالعه نزدیک خروجی  فاضلاب هستند، به دلیل مواد مغــذی موجـود در فاضلاب جلبک‏ها بیش‏تر رشد می‏کنند و این موضوع در مورد جلبک Padina و Gracilaria دیده شده است.

نتابج آنالیز واریانس یک طرفه وزن ترکل جلبک‏ها در بین 2 منطقه پایین جزرومدی و میان جزرومدی درکلیه ایستگاه‏ها دارای اختلاف معنی‏داری نبود اما بررسی این 2 منطقه با   منطقه بالای جزرومدی اختلاف معنی‏داری را نشان داد در تحقیق شهیدی (1386) نیزهمین نتیجه گزارش شده است.

در ایستگاه 1(پلاژ جفره) مناطق جزرومدی به علت سنگ چینی های ساحلی، به صورت مجزا دیده نمی شد و به این علت در این منطقه ارزیابی توده زنده میسر نبود.

به طور متوسط میزان بیومس درهر2 فصل در ایستگاه 2   (منازل سازمانی سپاه) به بیش‏ترین مقدار خود و در ایستگاه 3 (پارک دانشجو) به کم‏ترین مقدار رسیده است. دلیل این مطلب را می‏توان این گونه ذکر کرد: ایستگاه 3 یک ایستگاه نیمه آلوده است که ورودی فاضلاب شهری یا صنعتی در آن وارد نمی‏شود. پس مواد مغذی به میزان معمول در محیط قرار داشته و      ماکرو جلبک‏ها این مواد را دریافت می‏کنند. اما در ایستگاه2 (منازل سازمانی سپاه) فاضلاب شهری وارد می‏شود و مقادیر بالایی از مواد مغذی و فلزات سنگین را به همراه دارند و باعث رشد غیر طبیعی ماکرو جلبک‏ها در این منطقه شده‏اند.

جنس بستر در اکثر نواحی استان بوشهر سنگی و صخره‏ای است، البته قسمت‏هایی نیز گلی و ماسه‏ای می‏باشد که در مقایسه با نواحی صخره ای بسیار کم‏تر می‏باشند. بستر تمام ایستگاه‏های مطالعه شده نیز صخره ای بود و مناطق صخره‏ای مکان مناسبی برای رویش ماکروجلبک‏هاست، که چهار ایستگاه انتخابی به دلیل دارا بودن سواحل صخره‏ای بستر مناسبی برای رویش ماکروجلبک‏ها در مناطق بین جزرومدی  است.

در مناطق صخره‏ای به علت نبود و یا کمبود ماسه و گل در محدوده ساحلی، آب از شفافیت بیش‏تری برخوردار است در نتیجه نور به راحتی در آب وارد شده و رویش جلبکی مناسب است، ولی نور زیاد خود از عوامل محدود کننده رشد   در فصل تابستان است. عوامل محدود کننده‏ای که در این مناطق از رویش برخی جلبک‏ها جلوگیری می‏کند بر حسب مشاهدات می‏تواند افزایش نور و دما باشد که خود باعث تبخیرآب و بالا رفتن شوری آب است(21).

از عوامل محدود کننده می‏توان به نور ودما، بالا رفتن شوری و pH اشاره کرد(14). قرنجیک(1381) طی بررسی سالیانه عنوان نمود که در 6 ماه اول سال و با افزایش دمای آب و هوا به خصوص در فصل تابستان دراغلب مناطق جلبک‏های قهوه‏ای بیش‏ترین بیومس را دارند(22)، در این تحقیق نیز میزان جلبک‏های قهوه‏ای در مجموع توده وزنی (6625/258 گرم  در متر مربع ) بیش‏ترین وزن تر درتابستان را داشتند که از بررسی حاضر می‏توان نتیجه گرفت جلبک‏های قهوه‏ای در برابر آلودگی مقام‏ترند. به‏دلیل اینکه ایستگاه‏هایمورد مطالعه دارای بار آلودگی شهری، صنعتی و فاضلاب‏ها   می‏باشند و جلبک‏های قرمز نسبت به شرایط محیطی و آلودگی حساس هستند(23)، جلبک‏های قرمز از نظر توان رشد در این مناطق دچار کمبود شده و کم کم از ایستگاه‏های آلوده در حال حذف شدن می‏باشند، بطوریکه در ایستگاه 1(پلاژجفره) که بارآلودگی بسیار بالاست هیچ جلبک قرمزی دیده نشده است و تنها 1 گونه جلبک قهوه‏ای Padina sp.  و یک گونه جلبک سبز Caulerpa sp. شناسایی شد. در بررسی شهیدی (1386) نیزهمین نتیجه گزارش شده است.

در کل زمان نمونه برداری و در کلیه ایستگاه‏ها بیش‏ترین حضور ماکرو جلبک‏ها در منطقه پایین  جزر و مدی دیده شد (جدول 3-6 و3- 7)، و بیش‏ترین فراوانی را در میان شاخه‏های جلبکی، جلبک‏های قرمز و  بعد از آن جلبک‏های قهوه‏ای و سبز قرار می‏گیرند که سرطاوی و سهرابی پور (1381) و شهیدی (1386) و حیاتی (1388) نیز به همین نتیجه رسیده بودند. جلبک‏های Padina sp. و Caulerpa sp. در نزدیکی ورودی فاضلاب در این ایستگاه در هر 2 فصل حضور چشم‏گیر داشتند، که احتمالا مرتبط با مواد مغذی موجود به واسطه ورودی آب آلوده فاضلاب شهری در منطقه بوده است که این موضوع در تحقیقات شهیدی (1386) سرطاوی و سهرابی پور (1381) نیز اعلام شده است.

در ایستگاه 2 ( منازل سازمانی سپاه – نفت کش) در هر فصل درمنطقه بالای جزر و مدی هیچ گونه جلبکی دیده نشد و درمناطق میان جزر و مدی نیز جلبک ها به میزان کم‏تر از مناطق پایین جزر و مدی دیده شدند. این نتایج با نتایج شهیدی (1386) مطابقت کامل دارد.

البته واضح است که فاضلاب‏های شهری علاوه بر مواد مغذی دارای مواد سمی و نابود کننده نیز هستند که دلیل نبود   جلبک‏های قرمز در ایستگاه اول نسبت به دیگر ایستگاه‏ها از عوارض ورود مستقیم فاضلاب می‏باشد. از دیگر عوامل ورود فاضلاب به دریا تیرگی آب است که در این ایستگاه نیز دیده شد که خود به‏نحوی برروی حیات منطقه و زی‏توده آن اثرمی‏گذاردو مشکل دیگر فاضلاب‏ها، داشتن مقادیری از فلزات سنگین مختلف است که خودمشکلات فراوانی را ایجاد می‏کند(20).

شاپوری (1386) بهترین شرایط برای رویش جلبک‏های سبز را اواسط بهار تا اواسط تابستان و در مناطق بالای جزر و مدی عنوان نمود و متذکر شد که جلبک‏های سبز به دلیل نیاز شدید به نور در مناطق زیر جزر ومدی کم‏تر مشاهده می‎‏گردند که با تحقیق حاضر نیز هم‏خوانی دارد و شاهدی بر این تحقیق است.جلبک‏های قرمز بیش‏ترین تراکم را در ناحیه میان و پایین جزر و مدی دارند و در نتیجه زمان کم‏تری را در طول شبانه‏روز خارج از محیط آب قرار می‏گیرند و از طرفی نسبت به دو گروه دیگر به خصوص جلبک‏های سبز کم‏تر تحت تاثیر عوامل جوی از قبیل خشکی، تغییرات دما، وزش باد و... قرار می‏گیرند(21). به طور کلی می‏توان گفت تنش‏های فیزیکی، شیمیایی و زیستی کم‏تری برای  جلبک‏های قرمز ایجاد می‏گردد و همین امر فرصت می‏دهد گونه‏های بیش‏تری از جلبک‏های قرمز رشد و گسترش یابند، شرایط مذکور برای جلبک‏های سبز درست برعکس است و تمام عوامل باعث می‏شود که این گروه جلبکی از تنوع و تعداد کم‏تری برخوردار باشند، همچنین به جهت اینکه جلبک‎های سبز از لحاظ تعداد پایه زیادتر هستند، وقتی یک گونه پراکنش و تراکم بالایی داشته باشد، مکان بیش‏تری را اشغال می‏نماید و گونه‏های دیگر، مکانی برای رشد و نمو پیدا نمی‏کنند(رقابت بین گونه ای)(14). به نظر می‏رسد جلبک‏های قرمز شرایط با ثبات بیش‏تری را ترجیح می‏دهند و این شرایط با توجه به مطالب فوق در مناطق پایین جزرومدی حاکم است، در پژوهش حاضر نیز تراکم بیش‏تر  جلبک‏های قرمز در مناطق پایین جزر ومدی دیده شد .

اگر چه در نزدیکی ایستگاه دوم ورودی فاضلاب منازل سپاه (نفت کش) وجود داشت ولی میزان فاضلاب ورودی آن بسیار کم‏تر از فاضلاب ایستگاه اول بود، چرا که ورودی فاضلاب اول، مربوط به بخش گسترده‏ای از شهر می‏باشد ولی در ایستگاه دوم تنها مربوط به همان منازل سازمانی بود، ایزد پناهی در سال 1379 نیز میزان آبدهی فاضلاب ایستگاه اول (پلاژ جفره) را در حدود 1400 متر مکعب در روز و ایستگاه دوم (ساحل منازل سازمانی سپاه ) را در حدود 50 متر مکعب در روز بر آورد کرده است(24).

تشکروقدر دانی

لازم است، قدردانی از استادان و صاحب نظرانی که مرا در انجام این مطالعه یاری دادند بنماید: بدین وسیله از سرکار خانم شیروانی هیأت علمی دانشکده علوم و فنون دریایی واحد تهران شمال، سرکار خانم مهندس جعفر پور کارشناس بیولوژی دریای دانشگاه آزاد تنکابن، جناب آقای مهندس عبادی مسئول محترم آزمایشگاه دانشکده علوم و فنون دریایی، سرکار خانم زردچشمی کارشناس محترم مترجمی زبان به دلیل همکاری‏های صمیمانه و دلسوزانه، سپاسگزاری می‏شود.

منابع

1. گزارش اقتصادی – اجتماعی استان بوشهر، 1378. انتشارات سازمان برنامه و بودجه استان بوشهر. بوشهر، ایران.
2. Chapman, A.R.O., 1990. Competitive interactions between focus spiralis L.and F.vesiculosus L. (Fucales, Phaeophyta). Hydrobilogia. 338: 204/205, 205-209.
3. اسماعیلی ساری، ع. 1381. آلاینده ها، بهداشت و استاندارد در محیط زیست. انتشارات نقش مهر. تهران، ایران. 176- 174 و 355- 352.
4. شاپوری، مهدیه. 1386. شناسایی جلبک های ماکروسکوپی و دوکفه ای همراه آنها در سواحل گلی شهر بندرعباس. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم و فنون دریایی. واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی.
5. Mance, G. 1987. Pollution threat of metals in aquatic environment. Elsevier Science Publisher LTD. Pp: 299-312.
6. Nybakken, J. W.1993. Marine Biology, an Ecological Approch. Harper Collins College publishers, California; 1995: Pp.328- 438.
7. Malea, P. and Haritonidis, S. 2000.Use of green alga Ulva rigida as an indicator species to reassess metal pollution in the Thermaikos gulf, Greece, after 13 years. University of Thessaloniki, Department of Botany. Applied phycology Journ., 12: 169-176.
8. Sterrer, W. 1986. Marine fauna and flora of Bermuda (A systematic guide to the identification of marine organisms. John wiley and sons, Inc. New York, U. S. A.
9. Topeuoglu, S.; SGuven, K. C.; Balkis, N. and Kirbasoglu, C. 2003. Heavy metal monitoring of marine algae from the Turkish Coast of the Black Sea, 1998-2000. Chemosphere Journ., 52:1683-1688.
10. قرنجیک، بایرام محمد.1381. شناسایی و تعیین پراکنش گیاهان دریایی مناطق زیر جزرو مدی در سواحل استان سیستان و بلوچستان. مجله علمی شیلات ایران، 3: 127-140.
11. Balasubramanian, H. 1999. Impacts of coastal pollution. Annamalai University Press; 1999: Pp.10-18.
12. Chopin, T. 2001.marine biodiversity Monitoring. Protocol for monitoring of seaweeds. A report by the marine biodiversity committee to the ecological environment of Canada. Canada.
13. سرطاوی، کهزاد. و سهرابی پور، جلوه. 1381. جمع آوری و شناسایی فلور جلبک های سواحل استان بوشهر. گزارش نهایی پروژه تحقیقاتی. مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام و سازمان تحقیقات و آموزش وزارت جهاد کشاورزی. بوشهر، ایران.
14. شهیدی، سوگل. 1386.بررسی فلزات سنگین روی، مس و سرب در ماکروجلبک های منطقه جزرومدی بوشهر. پایان نامه کارشناسی ارشد. واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی.
15. Sohrabipour, J. and Rabii, R. 1999. A list of Marine Algae of Seahorses of Persian Gulf and Oman Sea in the Hormozgan Province. Iran Journ Bot., 8(1):131-162.
16. حیاتی، سیما. 1388. جلبک های دریایی خلیج فارس. همایش بین المللی خلیج فارس، آذرماه 1388. 10-1.
17. Moopam, 1989. Manual of Oceanographic observations and Pollutions Analysis Methods; Regional Organization for the Protection of Marine Environment, 458 Pp, Safat, Kuwait.
18. Debore, J. A., Guigli, H.J., Israle,T. L. and Elia. C.F.D. 1978.Nutritional studies on two red algae; Growth rate as a function of nitrogen source and concentration .J.Phycol, 14: 261-266.
19. علویان، زهرا. فرمحمدی، سیف الله.، سوار، احمد و زهزاد، بهرام. 1381. بررسی فراوانی و پراکنش جلبک های ماکروسکوپی سواحل کیش در ارتباط با آلودگی های زیست محیطی. مجله علمی شیلات ایران، 3: 63- 80.
20. Mamboya, F. A. Pratap, H> B.; Mtolera.M. And Bjork, M. 2007. The effect of copper on the daily growth rate and photosynthetic efficiency of the brown macroalgae Padina boergesenii. Botany Journ., 18: 185-191.
21. Dawes.C.J.1982. marine botany. John wiley and Sons.U.S.A.628p.
22. قرنجیک، بایرام محمد.1381. بررسی تغییرات تراکم، بسامد و بیوماس سه گونه مهم از جلبک های Cystoseira indica ، Sargassum glausescens و Nizimuddinia zanardiniiقهوه ای در سواحل استان سیستان و بلوچستان. مجله علمی شیلات ایران، 3: 91- 102.
23. Smith, S. E., 1988. Torry congon pollution and Marine life: A report by the Plymouth laboratory of the marine biological association of the United Kingdom. Cambridge university press.UK.
24. ایزد پناهی، غلامرضا. 1379. اثرات فاضلاب های شهری بوشهر بر محیط زیست دریایی. گزارش نهایی پروژه. مرکز پژوهشکده میگوی کشور. بوشهر، ایران.