بررسی موانع مشارکت اجتماعی شهروندان در محیط زیست شهری با استفاده از روش SWOT و ارایه راهکارهای مناسب جهت ارتقا پایدار محیط زیست

علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دورههفدهم، شماره چهار، زمستان 94

بررسی موانع مشارکت اجتماعی شهروندان در محیط زیست شهری با استفاده از روش  SWOTو ارایه راهکارهای  مناسب جهت ارتقا پایدار محیط زیست

اکرم الملوک لاهیجانیان[1]

lahijanian@hotmail.com

شادی شیعه بیکی[2]

چکیده

زمینه و هدف: مشارکت فرآیندی همه جانبه است که همه مردم و گروه ها  در آن فعال و درگیر می شوند.مشارکت از نظر آبهوف و کوهن  به معنای شرکت افراد در تصمیم گیری،اجرا، ارزشیابی، تقسیم منافع حاصل ازآن به افراد است بر اساس نظریه اچ.تی.تری همه افراد با یک سهم معین از منافع باید در مشارکت سهم داشته باشندهدف از انجام  این پژوهش بررسی موانع مشارکت اجتماعی شهروندان در محیط زیست شهری با استفاده از روش  SWOT و ارایه راهکارهای  مناسب جهت ارتقا پایدار محیط زیست است.. این تحقیق از نوع  پیمایشی  و توصیفی بوده و از ابزار پرسشنامه جهت گردآوری اطلاعات استفاده شده است.

 روش بررسی : جامعه آماری این پژوهش  ازمحدوده ناحیه 4(محله سید خندان،داوودیه) ، محدوده ناحیه 5(محله درروس،قلهک) و محدوده ناحیه 6 (محله قبا و طاووسیه) تهران به تعداد3800 نفر می باشد . حجم نمونه  و نمونه برداری  با استفاده از روش خوشه ای 380 نفر تخمین زده شده است.چارچوب مفهومی تحقیق بر اساس  نظریه های وبر، هومنز، لرنر، گای ،درام، اوکلی و مارسدنن و پارسونز سامان دهی و طراحی شده است. پژوهش ارتباط بین  متغیرهای جنس، وضعیت اشتغال، وضعیت تأهل، تحصیلات، رضایت از خدمات شهری، عضویت در تشکل های اجتماعی و موانع مشارکت اجتماعی شهروندان را مورد آزمون قرار داده است. جهت آزمون فرضیه ها از آزمون آماری  یک نمونه ای و T استفاده شده است.

نتایج : نتایج حاصل از آزمون دو متغیره نشان از معنادار بودن ارتباط متغیرهای فوق بغیر از  متغیرجنس بر مشارکت اجتماعی بوده است. نتایج حاصل از آزمون چند متغیره نیز نشان داد که متغیرهای مستقل 52 ./ .واریانس متغیرهای وابسته را تبیین کرده اند. در این میان متغیر مشارکت اجتماعی بیش ترین سهم را در تبیین آن داشته است ولی مولفه مشارکت اجتماعی در بین شهروندان  هنوز به عنوان یک مولفه زندگی شهری و  مدرن شناخته نشده است.

واژه های کلیدی: مشارکت اجتماعی، انجمن های محلی، شهر، شهروند، مدیریت محله.

Barriers of Social Participation of Citizens in Urban Environment Using the SWOT Method and Approaches for Improving Environmental Sustainability

Akramolok lahijanian[3](Corresponding author)

lahijanian@hotmail.com

ُShadi shiehbeiki[4]

Abstract

Background & Aims: Participation is a process that involves all people and groups actively. Participation by Abhouf and Cohen means decision-making, implementation, evaluation, since the division of profits. Based on the theory of H.C.Tree, all people are sharing in the profits. The aim of this research is investigation of barriers of public participation in environment by SWOT and presents some suggestions for promoting environment .This research is descriptive survey and the questionnaire was used to gather information

Method: The population of the study area limits 4 (Neighborhood S. Smiley, Davoudieh), of Section 5 (Darrus neighborhood, Gohak) and the District 6 (Neighborhood cassock and Tavusiyeh) Tehran to 3,800 people. Sample size and sampling method, 380 cluster is estimated based on the theories of Weber's conceptual framework, Humez, Lerner, Guy, drama, Uccle and Marsiden and Parsons organize and design. Study the relationship between gender, employment status, marital status, education, satisfaction with municipal services, membership in social organizations and social barriers to the participation of citizens is examined. To test the hypothesis test is a sample of the T test is organized.

Results: The results of the bivariate analysis revealed a significant association between these variables other than social participation. The results of multivariate analysis showed that the independent variables explain the dependent variables have different variables.

Keywords: community participation, community, city, citizens, neighborhood management

مقدمه

مشارکت فرآیندی همه جانبه است که همه مردم و گروه ها  در آن فعال و درگیر می شوند.مشارکت از نظر Abhoufو Couhen به معنای شرکت افراد در تصمیم گیری، اجرا، ارزشیابی, تقسیم منافع حاصل ازآن به افراد است. بر اساس نظریه H.C Tree همه افراد با یک سهم معین از منافع باید در مشارکت سهم داشته باشند(1).  درمرحله نخست مشارکت به معنای گفتگو با شهروندان بوده و به وسیله موسسات دولتی برای تغییر عقاید مردم در راستای اهداف مورد نظر به کار رفته است. درمرحله دوم بر اتحاد مشارکت شهروندان اشاره داشته زمانی که  با هم همراه شوند،و در مرحله سوم به عنوان یک  فرآیند اجتماعی همه جانبه مردم و گروه ها را در فعالیت ها شریک می نماید. از نظر Filhoo  مشارکت از طریق ایجاد گفتگو برای دیالوگ، برپایی نهضت رسانه ای، آموزش عمومی و آگاه سازی، تأثیرگذاری بر اقدامات و تصمیمات دولتی، مشارکت در تصمیم سازی های آژانس هـای زیست محیطی  تحقــق می یابد(2). مشارکت از نظر Beree به معنای ایدئولوژی مشارکتی، اطلاع رسانی، آموزش و تأمین منابع است. صور مختلف مشارکت از نظر Sinsiro شامل تصمیم سازی زیست محیطی، منابع اطلاعاتی، منابع مالی، آموزش  و میزان افزایش آگاهی شهروندان است

 Manfredموانع مشارکت را به شرح زیر نام می برد (3) :

الف- موانع اجرایی مشارکت: 1- )برنامه ریزی  متمرکز،2- ساز و کار های  نامناسب توزیع، 3- فقدان هماهنگی محلی ،4- نامناسب بودن فن آوری طرح مورد نظر،5- محتوای نامربوط پروژه مورد نظر،6- فقدان ساختارهای محلی

شکل 1-  موانع مشارکت ( Manfred,2011 )

شکل 2-   روش های مقابله با موانع مشارکت ( Manfred,2011)

ب: موانع فرهنگی                 

درک و حساسیت نسبت به موانع فرهنگی افراد را از مشارکت  باز می دارد . طرز تلقی مردم نسبت به مشارکت عمدتا در قالب فرض «مقاومت در برابر دگرگونی» بیان شده است. عده ای علل عدم درگیری مردم در امور را  ناشی از عوامل زیر می دانند(4): منافع حاصل از مشارکت را از دیگر امور کم تر ببینند. تفاوت آشکاری بین شقوق، پیش روی خود احساس نکنند، صداقت احزاب و سازمان هایی که مدعی مردمی بوده و هستند، نزد مردم مورد تردید واقع شود. این تفکر نضج گیرد که کارهایشان بی اهمیت است و نمی تواند منشا تغییرات گردد. احساس خودکم بینی و محدود بودن آگاهی لازم برای مشارکت به وجود آید. مشکلات ناشی از مشارکت تا حد قابل توجهی افزایش یابد.

موانع فرهنگی مشارکت عبارت است از (5):

1. جهل: انسان جاهل توانایی مشارکت زیادی را ندارد. به دلیل شناخت زیادی از محیط ندارد، از همنوعان و از طبیعت اطراف هم نمی تواند داشته باشد.
2. خودخواهی و خودمحوری: خودخواهی و خودمحوری، نشانه بسته بودن است. انسان خودخواه و خودمحور انسانی است که توانایی، شناخت و درک جهان بیرونی خود را ندارد و نمی تواند با آن ها در بیامیزد و به دنیای دیگران نفوذ کند.

 عوامل تاریخی و اجتماعی روانی زیادی به این تنگ نظری و خودمحوری کمک کرده است و در یک جمله می توان از آن به ناایمنی اشاره نمود . انسان ناایمن دایمادر تهدید است و طبیعی است که مانع از مشارکت مردم خواهد شد (6).

3. عدم کنجکاوی
4. فقدان همدلی: برای هر گونه مشارکتی انسان نیاز به احساس همدلی دارد. همدلی به معنای درک  دیگران  است
5. عدم اعتماد: شخصی که به خود اعتماد ندارد، طبیعی است که به دیگران هم نمی تواند اعتماد داشته باشد. اعتماد روح مشارکت است و اگر از یک جامعه گرفته شود آن جامعه ناتمام و فاقـد هــر گونه استعدادی می شود و لذا کارکرد مهم فرهنگ که ایجاد انسجام اجتماعی و وحدت است، مشخص نمی شود.
6. احساس حقارت: یکی از عوامل بازدارنده احساس حقارت ناشی از بی نقشی است. انسانی که نقشی را ایفا نمی کند خودش را مفید نمی داند. اصولا این خصوصیت به سلطه پذیری بر می گردد.

ج: موانع ساختاری

موانع اجرایی و فرهنگی به طور پیچیده ای به حمایت ها یا مخالفت های ساختاری که با آن رو به رو هستند، وابسته اند (7). موانع ساختاری اعم از محلی، ملی و بین المللی، محیطی را که مشارکت می تواند در آن به وقوع بپیوندد، تعیین می کنند. موانع ساختاری، برای نیل به مشارکت، موانعی بنیادی هستند. این ساختار در سطح منطقه ای و محلی سرایت می کند و تمام مؤسسات و روابط رسمی و غیر رسمی را فرا می گیرد.. ابتکارات مشارکتی که از پایین سرچشمه می گیرد، با دو انتخاب مواجه می شود.  یکی از تلاش جهت رشد در درون ساختار موجود و دیگری تلاش مثبت جهت یافتن راهی که این ساختار را تحت تأثیر قرار دهد. بیشتر کوشش های میدانی مربوط به مشارکت، راه اول را برمی گزینند و موضعی بینابین در پیش می گیرند. در سایر موارد راه ستیز با ساختار موجود را انتخاب می کنند و با آن ها بر همین اساس برخورد می شود (8) .

روش تحقیق

جامعه آماری این تحقیق3800  نفر از محدوده ناحیه 4(محله سید خندان، داوودیه)، و ناحیه 5(محله درروس،قلهک) و ناحیه 6 (محله قبا و طاووسیه) از کل مناطـق  شهــرداری تهــران می باشد (9) روش نمونه برداری خوشه ای توأم با روش تصادفی و حجم نمونه آماری 380 نفر با استفاده از روش کوکران تخمین زده شده است .مطالعه به روش کیفی و توصیفی انجام یافته است .برای آزمون سوالات و فرضیه ها  و بررسی متغیرهای تحقیق از آزمون فرض آماری میانگین یک جامعه یا به عبارتی از آزمون T یک نمونه ای (One-Sample Test) استفاده و داده ها تجزیه و تحلیل گردیده است. (10) در واقع تفاوت بین میانگین نمونه مورد بررسی را با مقدار مفروض مورد آزمون قرار داده است. سپس اطلاعات در قالب سئوالات باز و از طریق مصاحبه و  با  استفاده از تکنیک( SWOT)، نقاط قوت، ضعف ها، فرصت ها، و تهدیدهای اجتماعی- فرهنگی، ساختاری، کالبدی و  مدیریتی مشارکت شهروندان در امور شهری بررسی شده  است.(11). و به منظور ارایه راهبرد ها جهت بهبود کیفیت زندگی شهروندان و مشارکت آنان از ماتریس QSPM استفاده  شده است(12) .

نتایج تحقیق

به منظور بررسی سوالات و فرضیات تحقیق از آزمون فرض آماری میانگین یک جامعه یا به عبارتی از آزمون T یک نمونه ای (One-Sample Test) استفاده گردیده است که در واقع تفاوت بین میانگین نمونه مورد بررسی را با یک مقدار مفروض مورد آزمون قرار داده است (13).

برای بررسی وضعیت هر کدام از متغیرهای تحقیق از آزمون آماری میانگین یک نمونه ای استفاده گردید. به منظور عدم تداخل با فرضیات تحقیق، گزاره مربوطه به صورت سوال هم طرح شده است. فرضیه صفر در تمام متغیرهای تحقیق به این صورت است (14):

آزمون فرض:

H₀: (فرضیه صفر) μ = 3      

H₁: (فرضیه مقابل) μ ≠ 3

فرضیه اول تحقیق:  آموزش به عنوان یک  راهکار  در توسعه مشارکت شهروندان تأثیر دارد.

با استناد به نمرات به دست آمده از نمونه و انجام آزمون T یک نمونه ای مقدارp-value  یا بعبارت دیگر Sig که مقدار آن معادل 2/0 می باشد. از مقدار 05/0α= کوچک تر شده است. (15) لذا فرض صفر مبنی این که میانگین متغیر آموزش مساوی 3 می باشد تایید نگردیده است .از طرفی دو عدد نشان داده شده در ستون مربوط به فاصله اطمینان 95 درصدی تفاوت میانگین شامل عدد صفر نمی باشد لذا این عامل خود مؤید رد فرض صفر می باشد. منفی بودن حد بالا و پایین این فاصله نیز بیان گر این نکته می باشد که میانگین آموزش کم تر از عدد  3 می باشد. نتیجه کلی بدین صورت قابل تبیین خواهد بود که آموزش به عنوان یک  راهکار  در توسعه مشارکت با توجه به میانگین جامعه 351/2 در جامعه آماری در حد نسبتاً بالایی می باشد. هم چنان که در جدول1و2 مشخص است مقدار آماره Tبرابر با301/14- است که از 96/1- کوچک تر است و به بیـان دیگــر اختلاف میانگین از عـدد 3 معنی دار می باشد. در نتیجه به طور کلی می توان گفت که آموزش به عنوان یک راهکار  در توسعه مشارکت تاثیر گذار بوده و فرضیه اول پژوهش تایید می شود.

جدول 1-  آماره های یک نمونه ای

جدول  2- آزمون یک نمونه ای

فرضیه دوم تحقیق :  ظرفیت و پتانسیل های محلی بر مشارکت اجتماعی شهروندان تأثیر گذار است.

از نمونه و انجام آزمون T یک نمونه ای نتایج تحلیل در جدول 1-4 و 2-4 آمده است. مقدارp-value  یا به عبارتی مقدار Sig که مقدار آن معادل4/0 می باشد از مقدار 05/0α= کوچک تر شده است. (16) لذا فرض صفر مبنی بر این که میانگین متغیر ظرفیت و پتـانسیل هـای محلــی مسـاوی 3 می باشد تایید نگردیده است. از طرفی دو عدد نشان داده شده در ستون مربوط به فاصله اطمینان 95 درصدی تفاوت میانگین شامل عدد صفر نمی باشد لذا این عامل خود مؤید رد فرض صفر می باشد. در جدول 3و4 منفی بودن حد بالا و پایین این فاصله بیانگر این نکته است که میانگین ظرفیت و پتانسیل های محلی کم تر از عدد  3 می باشد. نتیجه کلی بدین صورت قابل تبیین خواهد بود که ظرفیت و پتانسیل های محلی بر مشارکت اجتماعی شهروندان با توجه به میانگین جامعه 724/2 در جامعه آماری در حد نسبتاً بالایی می باشد. همچنان که در جدول 3و4 مشخص است مقدار آماره T برابر با 8.925- است که از 96/1- کوچک تر است و خارج از بازه 96/1- تا 96/1+ می باشد و به بیان دیگر اختلاف میانگین از عدد 3 معنی دار می باشد. در نتیجه به طور کلی می توان گفت که ظرفیت و پتانسیل های محلی بر مشارکت اجتماعی شهروندان  تاثیر گذار بوده و فرضیه دوم پژوهش تایید می شود.

جدول  3-  آماره های یک نمونه ای

جدول  4-  آزمون یک نمونه ای

فرضیه سوم تحقیق: شورایاری ها در افزایش میزان مشارکت اجتماعی شهروندان نقش دارند.با استناد به نمرات به دست آمده از نمونه و انجام آزمون T یک نمونه ای  نتایج تحلیل در جدول 5 و 6 آمده است (17). مقدارp-value  یا به عبارتی مقدار Sig که مقدار آن معادل 2./0 می باشد از مقدار 05/0α= کوچکتر شده است لذا فرض صفر مبنی بر این که میانگین متغیر تاثیر شورایاری ها در مشارکت اجتماعی مساوی 3 می باشد، تایید نگردیده است. از طرفی دو عدد نشان داده شده در ستون مربوط به فاصله اطمینان 95 درصدی تفاوت میانگین شامل عدد صفر نمی باشد لذا این عامل خود مؤید رد فرض صفر می باشد. مثبت بودن حد بالا و پایین این فاصله نیز بیان گر این نکته می باشد که میانگین تأثیر شورایاری ها در مشارکت اجتماعی بیش تر از عدد  3 می باشد. نتیجه کلی بدین صورت قابل تبیین خواهد بود که تأثیر شورایاری ها در مشارکت اجتماعی با توجه به میانگین جامعه 143/3 در جامعه آماری در حد نسبتاً پایینی می باشد. هم چنان که در جدول 5 مشخص است مقدار آماره T برابر با903/4 است که از 96/1 بزرگ تر است و خارج از بازه 96/1- تا 96/1+ می باشد و به بیان دیگر اختلاف میانگین از عدد 3 معنی دار می باشد. در نتیجه به طور کلی می توان گفت که شورایاری ها در افزایش میزان مشارکت اجتماعی شهروندان  تاثیر گذار نبوده و فرضیه سوم پژوهش رد می شود.

جدول 5-  آماره های یک نمونه ای

جدول  6- آزمون یک نمونه ای

بخش دوم نتایج تحقیق- تحلیل جداول SWOT

• محله داوودیه

جدول 7-  تحلیل عوامل درونی محله داوودیه (قوت ها)

جدول 8-  تحلیل عوامل درونی محله داوودیه (ضعف ها)

جدول 9-  تحلیل عوامل بیرونی محله داوودیه (فرصت ها)

جدول 10-  تحلیل عوامل بیرونی محله داوودیه (تهدید ها)

جدول 11-   تحلیل عوامل درونی محله قبا (قوت ها)

جدول 12-  تحلیل عوامل درونی محله قبا (ضعف ها)

جدول 13-  تحلیل عوامل بیرونی محله قبا (فرصت ها)

• محله قبا

جدول 14-   تحلیل عوامل بیرونی محله قبا (تهدید ها)

• محله قلهک

جدول 15-   تحلیل عوامل درونی محله قلهک (قوت ها)

جدول 16-  تحلیل عوامل درونی محله قلهک (ضعف ها)

جدول 17-   تحلیل عوامل بیرونی محله قلهک (فرصت ها)

جدول 18-   تحلیل عوامل بیرونی محله قلهک (تهدید ها)

جدول 19-  تحلیل عوامل درونی محله کاووسیه (قوت ها)

جدول 20-  تحلیل عوامل درونی محله کاووسیه (ضعف ها)

جدول  21-   تحلیل عوامل بیرونی محله کاووسیه (فرصت ها)

جدول 22-   تحلیل عوامل بیرونی محله کاووسیه (تهدید ها)

• محله سیدخندان

جدول 23-  تحلیل عوامل درونی محله سیدخندان (قوت ها)

جدول 24-   تحلیل عوامل درونی محله سیدخندان (ضعف ها)

                                جدول 25-  تحلیل عوامل بیرونی محله سیدخندان (فرصت ها)

جدول 26-  تحلیل عوامل بیرونی محله سیدخندان (تهدید ها)

شکل 2- ماتریس SWOT جهت ایجاد راهبرد های بهبود مشارکت شهروندان

راهبرد های SO

• با توجه به موقعیت مناسب جغرافیایی ایجاد پارک و فرهنگ سرا جهت رضایت بیشتر مردم
• با توجه به وجود دانشگاه ها و افراد متمول در محله ، هدایت سرمایه ها در جهت گسترش دانش و صنعتی سازی آن(18)
• با توجه به موقعیت مناسب محله تسهیل احداث اماکن تجاری و همچنین احداث پارکینگ های طبقاتی جهت تسهیل عبور و مرور

 راهبرد های WO

• استفاده از افراد تحصیل کرده محله جهت ترغیب دیگر اهالی در مشارکت محله
• جذب سرمایه جهت نوسازی مناطق مستهلک
• جذب سرمایه جهت احداث پارکینگ های طبقاتی و مشکل معابر اصلی
• جذب سرمایه جهت تکمیل شبکه فاضلاب

راهبرد های ST

• با توجه به وجود مراکز بزرگ دانشگاهی تعریف پروژه ای در جهت افزایش هویت و احساس تعلق محله ای
• استفاده از بخش خصوصی جهت احداث پارکینگ در جهت افزایش کیفیت زندگی مردم محله
• فراهم کردن امکانات و خدمات به مردم جهت افزایش اعتماد عمومی به شهرداری(19)

 راهبرد های WT

• مرمت بافت فرسوده محله جهت افزایش کیفیت زندگی مردم
• بازگشایی برخی معابر در جهت افزیش خدمات به مردم و افزایش اعتماد به شهرداری
• با توجه به روند صعودی قیمت اراضی در محله، دریافت مالیاتی جهت تکمیل فاضلاب شهری

سامان بخشیدن به برخی از مشاغل جهت افزایش کیفیت زندگی مردم(20)

پیشنهاد ها

1- پیشنهاد های نظری

- فرآیند درونی کردن ارزش های مشارکت

-  افزایش اعتماد بین شهروندان و مسولان

-  فرآیند تکوین و تقویت جامعه دموکراسی یا جامعه

 2- پیشنهاد های کاربردی

-         با گسترش صداقت، وفاداری، حسن نیت، وظیفه شناسی، وفای به عهد، ثبات در اندیشه و عمل موثر باعث افزایش اعتماد شهروندان شده و مشارکت آنان را تسهیل کنیم.

-         با توجه به نقش ویژه جوانان و نوجوانان در محله و جهت داشتن محله ای پویا باید امر مشارکت را از دوران کودکی به فرزندان آموخت و القا کرد. در نتیجه آموزش های روش های تربیتی صحیح در جهت افزایش آگاهی والدین و خانواده ها اثربخش می باشد.

-         با توجه به نفوذ ویژه هیات مذهبی و مساجد باید توجه ویژه ای به مسئله آموزش در این اماکن داشته باشیم.

منابع

1. Power, Anne, 2007, Neighborhood Management and the Future of Urban Areas,2009 ,Centre for Analysis of Social Exclusion (CASE), London Power, Ann Bergin,
2. Emmet, 1999, Neighborhood Management, Centre for Analysis of Social Exclusion (CASE), London.
3. Manfred, Josef, 2011, Contextualization an Approach to Improve Participation in Urban Planning Processes.
4. مک اون، رزالین، ترجمه گنجی، کامران، 1383، آموزش برای توسعه پایدار، انتشارات کیان مهر
5. نگارنده، جواد، مشارکت اجتماعی،1389، مجمع تشخیص مصلحت نظام مرکز تحقیقات استراتژیک
6. سعیدی، محمدرضا، 1382، درآمدی بر مشارکت مردمی و سازمان های غیردولتی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)
7. توسلی، غلام عباس، 1382، مشارکت اجتماعی در شرایط جامعه آنومیک رابطه آسیب ها و انحرافات اجتماعی با مشارکت اجتماعی، دانشگاه تهران
8. ذکائی، مرجان،1382، نوآوری شوراها در مدیریت شهری، انتشارات سازمان شهرداری های کشور
9. رهنورد، فرج الله، 1385، دیدمان مشارکت، مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی.
10. شفیعی مطهر و سید علیرضا، 1383، مبانی و ضرورت مشارکت، نشر عابد
11. نوغانی، محسن و حسینی، کمال الدین، 1389، شهر شهروند و مشارکت، به نشر
12. خاکی، غلامرضا، 1390، روش تحقیق با رویکردی بر پایان نامه نویسی، انتشارات بازتاب
13. قادری، صلاح الدین،1387"راهکارهای مشارکت شهروندان در اجرای برنامه های شهرداری، مجموعه گزارشات همایش های محله ای شهر تهران در حوزه اجتماعی و فرهنگی، انتشارات شهر
14. نادری بوانلو، محمد، 1389، مقاله " تحقق مشارکت شهروندی در قالب محله محوری با توجه به شرایط ایران"، اولین همایش شهروندی و مدیریت محله ای حقوق و تکالیف

4. لاهیجانیان، اکرم الملوک، 1390، آموزش محیط زیست، تهران، انتشارات دانشگاه علوم و تحقیقات تهران، چاپ اول
5. هاشمی، فرود، 1387، شورا و مشارکت از دیدگاه اسلام، خرم آباد، انتشارات شاپور خواست
6. یاری حصار، ارسطو، 1390، شورایاری رویکردی نو به مدیریت محلی، انتشارات آستان قدس رضوی (به نشر)، چاپ اول
7. موسوی، میرطاهر، 1391، درآمدی بر مشارکت اجتماعی، انتشارات جامعه شناسان، چاپ اول
8. غفاری، غلامرضا و نیازی، محسن، 1386، جامعه شناسی مشارکت، نشرنزدیک، چاپ اول
9. محسنی، منوچهر و جاراللهی، عذرا،1382، مشارکت اجتماعی در ایران، انتشارات آرون