برنامه‌ریزی راهبردی مدیریت پسماند شهر زاهدان به روش SWOT

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههجدهم، شماره سه، پاییز 95

برنامه­ریزی راهبردی مدیریت پسماند شهر زاهدان به روش SWOT

حمیدرضا رخشانی­نسب [1]

rakhshaninasab_h@yahoo.com

خدیجه صفری[2]

چکیده

زمینه و هدف: امروزه با پیشرفت عـلوم و فـن­آوری، تولید و مدیریت مواد زاید جامـد بسیار دگرگون شده است. با توجـه به این­که در عصر حاضر مدیریت راهبردی گامی مؤثر در جهت رسیدن به موفقیت سازمان و نیز تحقق اهداف سازمانی در برنامه­های بلند مدت است، لذا در این پژوهش برنامه­ریزی راهبردی مدیریت پسماند شهر زاهدان ارایه شده است.

روش بررسی: به منظور ارایه برنامه راهبردی مدیریت پسماندهای شهر زاهدان از روش SWOT[3]وتکمیل جدول برنامه­ریزی راهبردی کمی موسوم بهQSPM [4] استفاده شده است. همچنین از نظرات کارشناسی خبرگان نیز بهره گرفته شده است.

یافته­ها: یافته­های پژوهش نشان می­دهد، مهم­ترین راهبرد با بالاترین امتیاز جهت تحقق اهداف سازمان و دستیابی به توسعه پایدار در شهر زاهدان، همکاری و حمایت دولت جهت تخصیص اعتبارات لازم می­باشد. مهیا کردن موقعیت جهت جذب و مشارکت بخش­های خصوصی، ضرورت آمـوزش و فرهنگ­سازی عمومی، تدوین رویه­های تولـید و بخش­های نرم­افزاری و عدم اجـرای قوانین و مقـررات مدیریت پسماند، سایر راهبردهای مؤثر در بهبود مدیریت پسماند شهر زاهدان می­باشد.

بحث و نتیجه­گیری: اولویت­های راهبردی به­دست آمده در این تحقیق می­تواند در مسیر توسعه پایدار، گامی اصولی جهت تحقق اهداف محیط زیستی مدیریت پسماند شهر زاهدان به­شمار رود. از سوی دیگر، شهرداری­ها و سازمان­های محلی می­توانند سیاست­های لازم را جهت تقویت ابتکارها و ابداع­های محلی سازمان­دهی و اجرا نمایند. همچنین خانواده­ها، صنایع و مشاغل، اداره­ها و ارایه کنندگان خدمات در زمینه پسماند، ملزم به اجرای سیستم مدیریت پسماند شهری هستند.

واژه های کلیدی: بازیافت،برنامه­ریزی راهبردی، پسماند، مدیریت پسماند.

Strategic Planning Management of Solid Waste in Zahedan City Using SWOT Method

Hamid-Reza Rakhshaninasab [5]*

rakhshaninasab_h@yahoo.com

Khadijeh Safari[6]

Abstract

Background and Objective: Nowadays, with the advances of sciences and technologies, production and management of solid waste have been  significantly  transformed.   Regarding the fact that in the present age, strategic management is considered as an effective step in attaining organizational successes and also realization of organizational objectives in long-term plans; therefore, in the preset study, the strategic planning management of solid waste in Zahedan City is investigated and presented. 

Method: In order to present the strategic planning management of the waste of Zahedan City, the Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats (SWOT) and Quantitative Strategic Planning Matrix (QSPM) were employed. In addition, the professional ideas of elites and experts were used.

Findings: The findings of the present study indicate that the most strategy with the highest score for realization of the organization's objective and achieving sustainable development in Zahedan City, the government's cooperation and support for allocation of credits is necessary. Providing the situation of attracting and participating private sectors, necessity of education and public acculturation, codifying production approaches and software sections and the lack of executing regulations and laws regarding management of the waste are among the effective strategies in improving solid waste management in Zahedan.

Discussion and Conclusion: Strategic priorities obtained from the study can take a significant step in the path of sustainable development for the realization of ecological objectives of management of the waste in Zahedan. On the other hand, municipalities and local organizations can execute and organize the required policies for reinforcing local innovations and Initiatives. Furthermore, families, industries and occupations, offices and providers of services working in the domain of waste are required to execute MSW (Municipal Solid Waste) management system.

Key words: Recycling, Strategic Planning, Waste, Waste Management.

مقدمه

امروزه رشد بی­رویه جمعیت، توسعه شهرنشینی، ظهور فن­آوری­های جدید و تغییرات حاصل شده در عادت­ها و الگوی مصرف از یک سـو و محـدودیت در استفاده از منابـع طـبیعی از سوی دیگر، علاوه بر به­وجود آوردن انواع مشـکلات پیچیده در کیفیت زندگی انسان، بروز انواع ناسازگاری­های اجتماعی، اقتصادی و نهایتاً محیط زیستی را به دنبال داشته است (1). توجه به آلودگی­های محیط و مقابله با آن­ها از طریق برنامه­های مختلف زیست­محیطی از جمله مدیریت پسماندهای شهری اکنون به صورت گسترده­ای در بهداشت و اقتصاد جهان مطرح است که مقوله بازیافت آن، انقلابی را در کاربرد فن­آوری نوین به­وجود آورده است (2).

مدیریت مواد زاید در سال­های اخیر همواره جزء یکی از مهم­ترین مسـایل محیط زیستی بوده است (3). یکی از مهم­ترین این شیوه­ها، مدیریت و برنامه­ریزی راهبردی می­باشد که در جهت مقابلة سیستماتیک با معضلات شهری از طریق درک فرصت­ها، امکانات، تهدیدهای موجود و تخصیص منابع، می­تواند به سازمان­های شهری به­ویژه شهرداری­ها کمک مؤثری نماید (4). برنامه­ریزی راهبردی از جمله روش­هایی است که متناسب با نوع تغییرهای محیطی ابداع شده و در این نوع از برنامه­ریزی؛ هدف، تعریف و تدوین راهبردهاست (5). «شندلر»[7] و «هافر»[8] راهبرد را فعالیت­های تأمین­کننده هماهنگی میان منابع داخلی و استعدادهای سـازمان یا فرصـت­ها و تهدیدهای حیطة بیرونی تعبیر کـرده­اند (6).

در سال­های اخیر، کشورهای در حال توسعه شروع به بهبود سیستم مدیریت پسماندهای شهری خود نموده­اند، اما زباله­های تولیدی رو به افزایش این کشورها به دلیل رشد سریع شهرنشینی، معمولاً به نحو مطلوبی مدیریت نمی­شود (7). یکی از مشـکلاتی که اکـثر شـهرهای ایـران با آن مواجـه اسـت، عدم مدیریت صحیح مواد زاید جامد شهری است. در شهر زاهدان  روزانه  به­طور متوسط 220 تن زباله یعنی سالانه حدود 80 هزار تن پسماند تولید می­گردد[9] و سرانه پسماند حدود 375 گرم می­باشد. تقریباً از 20 ســال قـبل، زبالـه­های تولـیدی شهر زاهدان در نزدیکی جاده میرجاوه تخلیه و تلنبار می­گردد. این مسأله موجب آلودگی  بیش از 800 هکتار از اراضی اطراف شهر شده که علاوه بر به خطر افتادن بهداشت و سلامت مردم، مشکلات محیط زیستی بسیاری را در منطقه موجب شده است.

زباله­های شهر زاهدان (به جز زباله­های بیمارستانی، صنعتی و پسماندهای کارخانه­ها) از سال 1384 با تأسیس کارخانه بیوکمپوست زاهـدان تفکیک می­گردد. کارخانه بیوکمپوست شهر زاهـدان در یک محـوطه 10 هکتاری در کیلومـتر 14 جاده میرجاوه واقع شده است (8).کارخانه بیوکمپوست زاهدان با توجه به اهمیت اصولی بازیافت صحیح زباله جهت دست­یابی به اهداف ارزشمندی از جمله جلوگیری از اتلاف سرمایه­های ملی، صرفه­جویی در مصرف مواد اولیه و انرژی، حفظ منابع طبیعی و مواهب محیط زیستی، ایجاد زمینه رشد و فعالیت صنایع تبدیلی و بالا رفتن درصد اشتغال­زایی تأسیس شده است (9).بنابراین، برنامه­ریزی در راستای بهبود وضعیت محیط زیست در این شهر می­تواند از رشد پیامدهای زیست­محیطی منفی که در بسیاری از مناطق شهری آن وجود دارد، جلوگیری نماید.

در زمینه پیشینه پژوهش می­توان گفت، مافی و همکاران (10) در تحقیق خود روش­های بهینه حوزه خدمات شهری با تأکید برمدیریت پسماند شهری را به­صورت راهبردی تدوین و مورد ارزیابی قرار دادند. نتایج یافته­های آنان نشان داد که شناخت نیازها و اولویت­های شهروندمداری و ایجاد محیط زیست سالم و پایدار می­بایست مبنا و ملاک تصمیم­سازی­ها با رویکرد راهـبردی باشـد. برای کنترل و مدیریت پسـماند جامد، مدیریت پسماند جامد شهر هالتون (11) در برنامه گزارش نهایی خود برای سال­های 2012 تا 2016 بر این نکته اشاره می­کندکه مهم­ترین راهبرد برای کنترل و مدیریت پسماند شهری، بازیافت مواد، آموزش افراد جامعه و دفن اصولی زباله­های مجتمع­های مسکونی به­صورت صحیح می­باشد. دولت کانادا (12) در طرحی موسوم به مدیریت منابع و پسماندهای جامد مجتمع­ها در شهر ونکوور چهار برنامه را هدف­گذاری کرده است که از مهم­ترین این برنامه­ها به دفن صحیح زباله­ها و پسماندها پس از بازیافت مواد و انرژی اشاره شده است. در همین رابطه در شهر کانتی در کشور هلند (13) برای مدیریت پسماند آن به صورت راهبردی طرحی ارایه شده است که در این طرح بسیاری از عوامل داخلی و خارجی تأثیرگذار بر پسماندها را در قالب رویکرد «SWOT» مورد بررسی قرار داده است. با توجه به موارد اشاره شده، می­توان گفت که با بررسی­های انجام یافته در طی ده سال گذشته موضوع این تحقیق یکی از نیازهای  مدیریت شهری است که با کاربرد صحیح توصیه­های ارایه شده در آن می­توان با مدیریت صحیح پسماندهای شهری، سالیانه از هدر رفت منابع مالی و غیر مالی جلوگیری و توسعه شهری را به شیوه­های قابل قبولی به انجام رساند. بنابرین با مدیریت صحیح پسماندهای شهری می­توان عواملی چون تولید مواد زاید، جمع­آوری، حمل و نقل، دفع، دفن زباله و بازیافت آن­ها را کارشناسی و به­طور صحیح مدیریت کرد و اصول مهندسی برای هر کدام از آن­ها را طراحی نمود.

در پژوهش حاضـر هدف اصلـی آن است که ضمن شناخت نقاط قوت و ضعف مدیریت پسماند شهر زاهدان، به ارایه راهکارها و تعیین راهبردهای کاربردی به منظور بهبود سیستم مدیریت پسماند این شهر مبادرت شود.

مواد و روش­ها

شـهر زاهـدان با مسـاحتی بالـغ بر 187502 کیلومـتر مـربع به عنوان مرکز استان سیستان و بلوچستان و نیز پهناورترین استان کشور که معادل 4/11 % مساحت کل کشور را در بر گرفته است، دارای جمعیتی معادل 567449 نفر و 110000 خانوار است (14). زاهدان در حال حاضر دارای 5 منطقه شهری و 15 ناحیه بوده که تحت پوشش خدمات شهری شهرداری زاهدان قرار دارند.

در این پژوهش جهت تحلیل و برنامه­ریزی راهبردی مدیریت پسماند شهر زاهدان از مدل SWOT استفاده شده است.

مدل SWOT یکی از ابزارهای راهبردی تطابق نقاط قوت و ضعف درون سیستمی با فرصت­ها و تهدیدات برون سیستمی است. مـدل SWOT تحلیل سیستماتیکی را برای شناسایی این عوامل و انتخاب راهبردی که بهترین تطابق بین آن­ها را ایجاد می­نماید، ارایه می­دهد. از دیدگاه این مدل یک راهبرد مناسب قوت­ها و فرصت­ها را به حداکثر و ضعف­ها و تهدید­ها را به حداقل ممکن می­رساند. برای این منظور نقاط قوت و ضعف و فرصت­ها و تهدیدها در چهار حالت کلی SO، WO، ST و WT پیوند داده می­شود و گزینه­های راهبردی از بین آن­ها انتخاب می­شود (15).

1- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)[10] و عوامل داخلی (IFE)[11] و مراحل آن

در این پژوهش ابتدا به بررسی و شناسایی عوامل محیطی (محیط داخلی وخارجی) پرداخته شده است. بدین منظور می­بایست از متغیرهای موجود در محیط­های داخلی و خارجی سـازمان آگاه بود. از این­رو، عـوامل راهبردی را مورد ارزیابی قرار داده و پس از تعیین عوامل مهم و کم اهمیت، اولویت­بندی صورت می­گیرد. برای ارزیابی عوامل راهبردی داخلی و خارجی از جداول  IFE و EFE استفاده شده است (16).

جهت اولویت­بندی، به هر کدام از عوامل ضریب وزنی از 1 تا 4 داده مـی­شود. این وزن بر اسـاس اهمیت و با توجه به نظـر گروه کارشناسی که آشنایی کامل با مسایل و مشکلات سازمان دارند، می­باشد. وضع موجود هر عامل با امتیازی بین 1 تا 4 تعیین می­گردد و در پایان، اولویت راهبردها مشخص شده و جهت رسیدن به وضعیت مطلوب سازمان، برنامه­ریزی لازم انجام می­گردد (17).

1- 1- بررسی عوامل داخلی

هـر سـازمان با مـجـموعه­ای از منابــع با ارزش، شـامـل دارایی­های پایه، قابلیت­ها، شایستگی­ها و فرایندهای فعالیت خود به تولید کالا و خدمات می­پردازد. در این بخش به شناسایی و ارزیابی نقاط قوت وضعف واحدهای وظیفه­ای سازمان پرداخته می­شود.

نتایج این بررسی لیستی از نقاط قوت و ضعف سازمان خواهد بود که می­تواند در تعیین اهداف راهبردی سازمان نقش مهمی داشته باشد (جدول 1).

فرایند بررسی عوامل داخلی سازمان به موازات فرایند بررسی عوامل خارجی سازمان می­باشد. برای تعیین نقاط قوت و ضعف سازمان، باید نمایندگان مدیران و کارکنان سازمان نقشی اساسی داشته باشند.

فراینـد بررسی عوامل داخلی سازمان در مقایسه با بررسی عوامل خارجی برای کارکنان فرصت بیش­تری به­وجود می­آورد تا بتوانند رابطه شغل واحد خود را با کل سازمان بهتر درک کنند (18).

1- 2- بررسی عوامل خارجی

عوامل خارجی یا محیطی عواملی هستند که بر سازمان تأثیرگذارند ولی معمولاً سازمان به­طور مستقیم بر آن­ها تأثیرگذار نیست. هدف از بررسی عوامل و نیروهای خارجی، شناسایی و تهیه لیست فرصت­ها، وجود زمینه­های مساعد برای سرمایه­گذاری و فعالیت سازمان است که باید با استفاده از این فرصت­ها، ضعف­ها، ناتوانی­ها و آسیب­ها را کاهش داده یا جبران نموده و به نفع سازمان بهره­برداری کرد. تهدیدها نیز برآیند وضعیت نامساعد و نامطلوبی است که بر خلاف اهداف، ارزش­ها، اصول و منافع سازمان عمل نموده و خارج از کنترل سازمان هستند. لذا احتمال آشفتگی و اختلال در روند فعالیت­های سازمان وجود دارد که باید از آن­ها پرهیز نمود (19). نتایج این بررسی لیستی از فرصت­ها و تهدیدهای سازمان خواهد بود که می­تواند در تعیین اهداف راهبردی سازمان نقش مهمی داشته باشد (جدول 2).

2- 2- ماتریسراهبردها واولویت­هایاجرایی SWOT

راهبردها حرکت­دهنده توانایی­های سازمان و تعیین­کننده راه­های رسیدن از وضع موجود به وضع مطلوب را بیان  می­کنند. راهبردها در واقع چیستی، چرایی و چگونگی اقدامات اساسی سازمان را مشخص می­سازد و بر فضای فکری، کاری و فرایندهای تصمیم­سازی و تصمیم­گیری آن احاطه دارد (20). برای شناسایی، طراحی و پیشنهاد راهبردهای ممکن، از ماتریس SWOT استفاده می­شود (نمودار 1).  با استفاده از ماتریس SWOT چهار نوع یا چهار گروه از راهبردهای ممکن  به­دست می­آید.

2- 1- راهبردهای قوت- فرصت (SO)

این حالت، مطلوب­ترین و مناسب­ترین حالت برای سازمان است و بدین مـعنی است که سـازمان ضمن آن­که از توانایی­ها و نقاط قوت در خور و قابل اتکایی برخوردار است، در محیط  تعاملی و زمینه­ای خود نیز با فرصت­های مناسب و گران­بهایی مواجه است. بنابراین، این دسته از راهبردها چگونگی به­کارگیری توان موجود سازمان در جهت بهره­برداری حداکثری از فرصت­های مغتنم محیطی را بیان می­دارد (19).

2- 2- راهبردهای قوت- تهدید (ST)

در این حالت، سازمان هر چند از قوت و توانایی­های قابل اتکایی برخوردار است ولی، در محیط تعاملی و زمینه­ای خود نیز با چالـش­ها و تهدیدهـای متـعدد و جـدی رو بـه رو مـی­باشد. این دسته از راهبردها، چگونگی بهره­گیری از حداکثر توان موجود برای مقابله بهینه با فشارها، چالش­ها و تهدیدهای محیطی را ترسیم می­کند (18).

2- 3- راهبردهای ضعف- فرصت (WO)

در این حالت، هر چند فرصت­های متعدد و گران­بهایی برای سازمان در محیط فراهم است ولی از سوی دیگر، ضعف­ها و ناتوانی­ها و آسیب­پذیری­های جدی نیز آن را در بر گرفته است. بنابراین، با استفاده از این راهبرد باید نهایت تلاش خود را برای جبران ضعف­ها و ناتوانی­های خود با استفاده از فرصت­های محیطی به­کار گیرد.

2- 4- راهبردهای ضعف- تهدید (WT)

این حالت، بدترین، دشوارترین و مخاطره­آمیزترین شرایط را برای فعالیت سازمان ترسیم می­کند. زیرا، علی­رغم آن­که با ضعـف­ها و ناتوانایـی­های متعـدد و قابل توجـهی مواجه است، در محیط­های تعاملی یا زمینه­ای خود نیز با فشارها، چالش­ها و تهدیدهای گوناگونی باید مقابله نماید.

از این رو، با استفاده از این راهـبرد سعی می­شـود سـازمان نقاط ضعف خود را به نوعی پوشش دهد یا آسیب­پذیری­های خود را از ناحیه تهدیدهای محیطی کمینه نموده، به حداقل ممکن برساند و یا در صورت امکان، خود را از گزند این آسیب­ها و تهدیدها مصون و به دور نگه دارد (17).

با ترسیم جدول SWOT و انجام تجزیه و تحلیل­های راهبردی مربوط، فهرستی از راهبردهای WT، WO، ST و SO جهت سازمان مدیریت پسماند زاهدان فراهم شده است (جدول 3).

3- مرحله تلفیق

پس از شناسایی عوامل داخلی و خارجی، نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدهای مدیریت پسماند زاهدان را مشخص نموده و به هر عامل یک ضریب وزنی بین صفر (بی اهمیت) تا 9 (بسیار مهم) اختصاص داده شد.

وضع موجود هر عامل با امتیازی بین 1 تا 4 تعیین شده است. تخصیص امتیاز جهت عوامل داخلی بدین صورت محاسبه شد:

اگر قوت­های پیش روی سازمان یک قوت عالی باشد، امتیاز 4، یک قوت معمولی، امتیاز 3، یک ضعف معمولی، امتیاز 2 و یک ضعف بحرانی،  امتیاز 1 (جدول 1).

تخصیص امتیاز جـهت عوامل خارجی بدین صورت محاسبه شده است:

اگر فرصت­های پیش روی سازمان یک فرصت استثنایی باشد، امتیاز 4، یک فرصت معمولی، امتیاز 3، یک تهدید معمولی، امتیاز 2 و یک تهدید جدی، امتیاز 1 (جدول 1).

پس روند امتیازدهی در ماتریس­های ارزیابی عوامل داخلی و عـوامل خارجـی طوری است که هر قـدر از فرصـت استثنایی به سمت تهدید جدی حرکت شود، میزان امتیاز کم­تر شده و از 4 به1 می­رسد (16).

منظور از وضع موجود نحوه مدیریت نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها در سازمان می­باشد. اگر مدیریت سازمان در پی کاستن نقاط ضعف و تهدید باشد، امتیاز بالایی در خصوص نقطه ضعف یا تهدید به خود اختصاص می­دهد و بر عکس، اگر نقاط قوت و فرصت­ها به خوبی مدیریت نشود، امتیاز پایین دریافـت می­کند. لذا امـتیاز موزون یا وزن­دار هـر عـامل محاسبه گردیده است که بدین منظور، امتیاز هر ردیف از عوامل داخلی و خارجی سازمان را در وزن نرمال شده ضرب نموده، در ستون امتیاز وزن­دار درج شده است. جمع امتیازهای وزن­دار محاسبه می­شود که حداقل آن 1 و حداکثر آن 4 می­باشد و میانگین آن 5/2 است.

اگر نمره نهایی IFE کم­تر از 5/2 باشد، این بدان معناست که مدیریت پسماند از نظر عوامل داخلی دارای ضعف است. اگر نمره نهایی EFE کم­تر از 5/2 باشد، این بدان معناست که مدیریت پسماند در خصوص استفاده از فرصت­ها و مقابله با تهدیدها به خوبی عمل نمی­کند (16).

4- مرحله تهیه جدول برنامه­ریزی کمی راهبردی (QSPM)

برای تهیه جدول برنامه­ریزی کمی راهبردی از تجزیه و تحلیل­های مرحله اول و دوم (مقایسه عوامل داخلی و خارجی)، چارچوب جامع تدوین راهبردها استفاده می­شود، تا بدان وسیله به شیوه­ای عینی راهبردهای قابل اجرا مشخص شوند. به هنگام کاربرد جدول برنامه­ریزی کمی راهبردی، باید از قضاوت شهودی خوب استفاده کرد (جدول 4).

با در نظر گرفتن نمره جذابیت (AS) و نتیجه حاصل ضرب آن در امتیاز (TAS)، می­توان بهترین راهبرد را انتخاب و بعد از اولویت­بندی بهترین راهبردها، راه­کارهای مناسب در جهت تحـقق اهـداف سـازمـان را لیست و  با اجـرای آن در شهر گام­های بلندی برداشت (جدول 5).

یافته­ها

همان­گونه که قبلاً ذکـر شد، جهت ارایه برنامه راهبردی مدیریت پسماند شهر زاهدان از مدل SWOT استفاده شده است. بدین منظور ابتدا فهرستی از عوامل داخلی (قوت­ها و ضعف­ها) و عوامل خارجی (فرصت­ها و تهدیدها) توسط کارشناسان حوزه مدیریت پسماند شهرداری زاهدان تنظیم گردید. حاصـل عملکـرد گروه خبرگان، پیش­بینی 10 قوت و 10 ضعف داخلی و 10 فرصت و 10 تهدید به مثابه عوامل خارجی در زمینه مدیریت پسماند شهر زاهدان بود (جداول 1 و 2). در مرحله بعدی، عوامل داخلی و خارجی مورد ارزیابی و وزن­دهی به عوامل داخلی و خارجی صورت گرفت (جداول 1 و 2).

جدول 1- ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) مدیریت پسماند شهر زاهدان

Table 1. Internal factors evaluation matrix of waste management in Zahedan

جدول 2- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE) مدیریت پسماند شهر زاهدان

Table 2. External factors evaluation matrix of waste management in Zahedan

همان­گونه که در جدول 1 ملاحظه می­شود، روحیه بالای همکاری کارکنان با وزن 08/0 مهم­ترین قوت و زیان­آور بودن مشاغل مرتبط با وزن 09/0 مهم­ترین ضعف به­شمار می­رود. ایجاد اشتغال و کارآفرینی و امکان بالقوه ایجاد و راه­اندازی آموزش­های عمومی تا مقاطع دانشگاهی با امتیاز 09/0 مهم­ترین فرصت­ها و عدم همکاری کلیه ارگان­ها، مؤسسات و آموزش­های عمومی با ضریب 09/0 مهم­ترین تهدید خارجی و عامل بازدارنده در مدیریت پسماند شهر زاهدان محسوب می­شود (جدول 2). بر اساس مدل SWOT به هر یک از عوامل داخلی و خارجی امتیازهایی بین 1 تا 4 داده شد (ستون دوم جداول 1 و 2) و در ستون سوم حاصل ضرب بین وزن در امتیاز هـر عامل محاسبه گردید. همان­گونه که در جداول فوق ملاحظه می­شود، حاصل جمع امتیاز وزنی عوامل خارجی 92/2 می­باشد. در حالی که امتیاز وزنی عوامل داخلی (53/2)، نشان­دهنده برتری نسبی عوامل خارجی در قیاس با عوامل داخلی است.

ماتریس راهبردها و اولویت­های اجرایی سیستم مدیریت پسماند شهر زاهدان در نمودار 1 نشان داده شده است. جمع امتیازهای نهایی ارزیابی عوامل داخلی بر روی محور Xها به نمایش درآمده و جمع امتیاز نهایی ارزیابی عوامل خارجی بر روی محور Yها نشان داده شده است. نقطه تلاقی جمع امتیازهای عوامل خـارجی و داخلی مدیریت پسماند شهر زاهدان بر روی محور Xها و Yها، تعیین­کننده موقعیت این بخش در ماتریس راهبردها و اولویت­های اجرایی است.

موقعیت سیستم مدیریت پسماند شهر زاهدان در ماتریس راهبردها و اولویت­های اجرایی، تعیین­کننده راهبردهای درخور قبول برای بهبود وضعیت مدیریت پسماند این شهر است. این راهبردها در برنامه­ریزی مدیریت پسماند شهر زاهدان، راهبردهای مبتنی بر محیط تهاجمی هستند. بنابراین در هنگام برنامـه­ریزی، مبنا قـرار دادن راهبردهای تهاجمی در اولویت قرار دارند.

نمودار 1- ماتریس راهبردها و اولویت­های اجرایی مدیریت پسماند شهر زاهدان

Fig1- Strategies and operational priorities matrix of waste management in Zahedan

به مـنظور تدوین راهـبردهای قابـل اجـرا در محیط تهاجمی، در مرحله تلفیق با بهره­گیری از عوامل داخـلی و خارجی فهرست شده در جدول IFE و EFE، راهبردهای اجرایی توسط اعضای تیم پژوهشی اندیشیده شود. بر این اساس چهار راهبرد تهاجمی، سه راهبرد رقابتی، چهار راهبرد محافظه­کارانه و پنج راهبرد تدافعی اندیشیده شد (جدول 3). با توجه به اولویت راهبردهای تهاجمی (محیط SO)، تلاش گردید در مرحله نهایی به منظور تحلیل نتایج در جدول برنامه­ریزی کمی راهـبردی (جـدول QSPM)، از راهـبردهای چـهارگـانه محیط تهاجمی استفاده شود.

جدول 3- تلفیق عوامل داخلی و خارجی

Table 3- The combination of internal and external factors

ادامه جدول 3

همان­گونه که در جدول 4 ملاحظه می­شود، در جدول برنامه­ریزی کمی راهبردی تأثیر سایر عوامل داخلی و خارجی سیستم تحت بررسـی بر راهـبردهای محیـط منتخب (تهاجمی) محاسبه شده است. بدین منظور ضمن فهرست کردن تمامی عوامل داخلی و خارجی کوشش گردید اثر تقویت­کننده یا بازدارنده هر عامل تحت عنوان نمره بهبود (که در جدول 4 با حروف AS مشخص شده است) در انتخاب راهبرد اجرایی مد نظر قرار گیرد. میزان این تأثیرات با نمرات طبیعی 1 تا 4 امتیازدهی شد. با ضریب امتیاز نمره جذب (AS) در وزن هر عامل (بر گرفته از جدول IFE و EFE)، نمره بهبود کل یا TAS محاسبه گردید. در نهایت از جمع نمرات بهبود کل هر راهبرد، اولویت اجرای هر راهبرد از منظر عوامل داخلی و خارجی تعیین گردید.

جدول 4- برنامه­ریزی کمی راهبردی (QSPM) مدیریت پسماند شهر زاهدان

Table 4. Quantitative Strategic Planning (QSPM) of waste management in Zahedan

ادامه جدول 4

در ادامـه جـدول اولویت­بندی راهـبردهای مدیریت پسماند شهر زاهدان ارایه شده است (جدول 5). همان­گونه که در این جدول ملاحظه می­شود، استفاده از امتیازات و حمایت­های دولتی با امتیاز 29/6 بیش­ترین امتیاز را به خود اختصاص داده و کم­ترین امتیاز با ضریب 71/5 مربوط به راهبرد عدم اجرای قوانین و مقررات مدیریت پسماند می­باشد. سایر راهبردها شامل مهیا کردن موقعیت جهت جذب و مشارکت بخش­های خصوصی، آموزش و فرهنگ­سازی عمومی و تدوین رویه­های تولید و بخش­های نرم­افزاری است.

جدول 5- اولویت­بندی راهبردهای مدیریت پسماند شهر زاهدان

Table 5. Prioritization of waste management strategies in Zahedan

بحث و نتیجه­گیری

بشر در تمام مراحل زندگی گام­های بلندی جهت پیشرفت و ارتقای سطح زندگی خود برداشته است. اگر چه پیشرفت­های چشم­گیری در اکثر حوزه­ها داشته ولی از جهاتی باعث ایجاد تهـدید و خـطرات جـدی بـرای محیط­زیست شـده اسـت. از آن جمله، تولـید زباله­های شهری است که اگر مدیریت صحیح بر این­گونه مـواد صــورت نگیـرد، ضـررهای جـبران­ناپـذیـری بر اکـوسیستم­های طبیعی و در نـهایت به خـود انسان وارد می­گردد.

بر این اسـاس در پژوهـش حاضـر برنامـه­ریزی راهبردی مدیریت پسماند شهر زاهدان با روش SWOT  انجام گرفت. یافته­های به­دست آمده نشان از اولویت­بندی پنج­گانه در زمینه استفاده از امتیازات و حمایت­های دولتی، مهیا کردن موقعیت جهت جذب و مشارکت بخش­های خصوصی، ضرورت آموزش و فرهنگ­سازی عمومی، تدوین رویه­های تولید و بخش­های نرم­افزاری و عدم اجرای قوانین و مقررات مدیریت پسماند دارد. نتایج به­دست آمده پژوهش حاضر با گزارش نهایی مدیریت پسماند جامد شهر هالتون (11) و مدیریت پسماند شهر ایپسویچ (2010 تا 2015) و شهر کانتی در کشور هلند (13) هم­خوانی داشته و با تحقیق مافی و همکاران انطباق نداشته است. بنابرین اولویت­های راهبردی به­دست آمده در این تحقیق در مسیر توسعه پایدار می­تواند گامی اصولی جهت تحقق اهداف محیط زیستی مدیریت پسماند شهر زاهدان ­باشد. با این شرط که سازمان مدیریت پسماند شهر زاهدان از امتیازات و حمایت­های دولتی به منظور ایجاد اشتغال و جذب سرمایه در زمینه فن­آوری جمع­آوری (اولویت راهبردی اول) استفاده کند. بدون شک برای رسیدن به اهداف سازمان، نیاز به حمایت­های دولتی می­باشد. خرید ماشین­آلات مورد نیاز جهت جمع­آو­ری زباله و هزینه آموزش­های عمومی جهت تفکیک از مبدأ و تهیه بروشور و برنامـه­های رسانه­ای نیاز به درآمد یا حمایت دولت است. بدون حمایت دولت، تحقق اولویت­های بعدی هم به سختی امکان­پذیرخواهد بود. از طرف دیگر جهت سامان­دهی بهتر پسماند شهری، مشارکت بیش­تر مردم و همکاری بخش خصوصی (اولویت راهبردی دوم) می­تواند برای رسیدن به اهداف سازمان مدیریت پسماند همواره راهگشا باشد. اجرای برنامه­های کاهش میزان تولید پسماند، کاهش مصرف، نحوه تفکیک و تشویق شهروندان به همکاری با شهرداری، بالا بردن روحیه مشارکت در بین شهروندان و ایجاد احساس مسؤولیت در شهروندان در مقابل زباله تولیدی، ضرورت آموزش و فرهنگ­سازی (اولویت راهبردی سوم) را اجتناب­ناپذیر می­کند (افزایش آگاهی و اطلاعات مدیران از طریق برگزاری کلاس­های آموزشی در زمینه مدیریت پسماند). همچنین به منظور استقلال بیش­تر در انجام امور اولویت­های راهبردی مهم چون مدیریت پسماند شهری جهت تفکیک از مبدأ نیاز به امکانات سخت­افزاری و نرم­افزاری (اولویت راهبردی چهارم) از ضروریات است. با تغییر روش، ایجاد فرهنگ، به روز شدن فن­آوری، سامان­دهی و تجهیز امکانات سخت­افزاری و نرم­افزاری در عصر حاضر رسیدن به اهداف سازمانی راحت­تر و علمی­تر شده و در نهایت تحقق اهداف و خط مشی­های سازمان مهمی چون پسماند، نیاز به حمایت و پشتیبانی­های قانونی دارد که تدوین واجرای صحیح قانون مدیریت پسماند در کلان شهرهایی چون زاهدان، موفقیت در جهت رسیدن به اهداف محیط زیست را تسهیل خواهد کرد. در پایان پیشنهاد می­گردد که به کلیه برنامه­های مربوط به کنترل مواد زاید جامد، کاهش تولید پسماندها و بازیافت در قالب طرح ارایه شده راهبردی توجه ویژه­ای شود. زیرا موفقیت و رسیدن به اهداف در برنامه­های مدیریت پسماند، بیش­تر مستلزم اطلاع­رسانی و فرهنگ سازی جامعه نسبت به اهمیت و ارزش بهداشتی و اقتصادی آن است تا بتوان با جلب مشارکت و رضایت­مندی آحاد جامعه، این برنامه­ها را هر چه بهتر به مرحله اجرا گذاشت. از سوی دیگر، در حالی که ایجاد و توسعه سیستم مدیریت پسماند شهری به عهده دولت می­باشد، شهرداری­ها و سازمان­های محلی می­توانند سیاست­های لازم را جهت تقویت ابتکارات و ابداعات محلی سازمان­دهی و اجرا نمایند. هر یک از سطوح دولتی دارای نقش­های منحصر به فردی جهت تسهیل­سازی اجرای مدیریت پسماند شهری می­باشند. همچنین خانواده­ها، صنایع و مشاغل، ادارات و ارایه کنندگان خدمات در زمینه پسماند، ملزم به اجرای سیستم مدیریت پسماند شهری هستند. از این رو و با این چشم­انداز و با اولویت­بندی راهبردهای کلیدی، انتظار می­رود پژوهش حاضر زمینه برای دست­یابی یا حداقل نزدیک شدن به توسعه پایدار شهری را در زاهدان فراهم نماید.

منابع

1. عبدلی، محمدعلی. 1387. بازیافت مواد جامد شهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
2. Tchobanoglous G. Keith F. 2002. Handbook   of   Solid   Waste   Mangement, McGraw-Hill.  Second   Edition.
3. حبیبی، کیومرث. لطفی، صدیقه. کوهساری، محمدجواد. 1388. مکان­یابی محل دفن مواد زاید شهری با استفاده از مدل­های منطق فازی و AHP. مجموعه مقالات همایش توسعه پایدار شهری (با تأکید بر شهرهای شمال). بابلسر: دانشگاه مازندران.
4. Vans, N., Campbell, D., & Stonehouse, G., 2010. Strategic Management for Travel and Tourism, Butterworth, Oxford.
5. زیاری، کرامت­الله. 1391. مکتب­ها، نظریه­ها و مدل­های برنامه و برنامه­ریزی منطقه­ای. چاپ پنجم تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
6. مرادی مسیحی، واراز. 1384. برنامه­ریزی استراتژیک و کاربرد آن در شهرسازی ایران. تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری.
7. علوی­مقدم، محمدرضا. مختارانی، ناهید. مختارانی، بهنام. 1387. مدیریت مواد زاید شهری. همایش ملی مدیریت بازیافت.
8. سازمان بازیافت مواد زاهدان. 1381. خلاصه طرح توجیهی احداث کارخانه بیوکمپوست زاهدان با همکاری برنامه ملل سازمان ملل متحد در استان سیستان و بلوچستان. زاهدان: شهرداری زاهدان.
9. صفری، خدیجه. نورائی، محمدرضا. 1392. بررسی آلودگی­های محیط زیست شهری؛ عوامل و راهبردهای مؤثر بر کاهش آن. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
10. مافی، عزت­الله. حسین­پور، سیدعلی. عباس­زاده، غلامرضا. نجفی، محدثه. 1391. ارزیابی راهبردی و تدوین متدولوژی بهینه حوزه خدمات شهری مدیریت محلی ایران با تأکید بر پسماند شهری. چهارمین کنفرانس برنامه­ریزی و مدیریت شهری، مشهد.
11. Halton Region County Report.  2010. ‘Rethinking our Waste.
12. Integrated Solid Waste and Resource Management. 2010. “A Solid Waste Management Plan for the Greater Vancouver Regional District and Member Muncipalities.
13. Brown County Port & Solid Waste Department. 2012. “A Strategic SolidWaste Management Plan, p (2).
14. مرکز آمار ایران. 1385. نتایج تفصیلی سرشماری نفوس و مسکن شهر زاهدان. تهران: انتشارات مرکز آمار ایران.
15. حکمت­نیا، حسن. موسوی، میرنجف. 1389. کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه­ریزی شهری و ناحیه­ای، چاپ دوم. یزد: انتشارات علم نوین.
16. ابراهیم­زاده، عیسی. کاظمی­زاد، شمس­الله. اسکندری ثانی، محمد. 1390. برنامه­ریزی راهبردی توسعه توریسم با تأکید بر توریسم مذهبی. مجله پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 76.
17. هریسون، جان. کارن، جان. 1389. مدیریت راهبردی. ترجمه بهروز قاسمی. تهران: انتشارات هیأت.
18. نوحه­گر، احمد. حسین­زاده، محمد مهدی. پیراسته، اسماء. 1388. ارزیابی قابلیت­های طبیعت­گردی جزیره قشم با بهره­گیری از مدل مدیریت استراتژی SWOT. فصلنامه جغرافیا و توسعه، شماره 15.
19. هانگر، جان. ویلان، توماس. 1389. مبانی مدیریت استراتژیک. ترجمه سید محمد اعرابی و داوود ایزدی. تهران: انتشارات مرکز پژوهش­های فرهنگی.